forum.ziyouz.com
Umumiy bo'lim => Islom => Mavzu boshlandi: AbdulAziz 07 Oktyabr 2007, 07:40:34
-
Assalomu alaykum!
Shu paytgacha o'zbek tilida to'kis islomiy lug'at chop etilmagan ekan. To'g'ri "Islom ensiklopediyasi" chop etildi, lekin undagi atigi 1000ga yaqin atamalar ensiklopedia uchun yetarli emas. Turkchadagi Islam ensiklodeiasi, arablarning Islom ensiklopedialari oldida o'zbek tilidagi ensiklopedia juda g'arib bo'lib qoladi.
Shuningdek, "Islom ensiklopediyasi"ga juda ko'p istilohlar, atamalar kiritilmagan.
Xalqimizda mana shunday atamalar lug'atiga ehtiyoh bor. Shularni hisobga olgan holda bir taklif bor edi. Asta-asta biz harakat qilsak-chi. Mayli u tez bo'lishi shart emas. Kuniga imkoni bo'lganlar bitta yoki ikkitadan istiloh kiritishsa ham, 1-2 yilda ancha-muncha ma'lumot to'planadi.
Bu birinchidan o'zimizga foyda, bilmaganlarimizni bilib olamiz. Boshqalar ham o'qib undan foydalanardilar va ilmlarini oshirardilar.
Turk tilini biladiganlar uchun DİNİ SÖZLÜK (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=1495.0) ni tavsiya etaman. Bu yerda 3500 ta diniy, islomiy atamalarning ma'nolari keltirilgan. Arab tilini biladiganlar arab tilidagi kitoblardan (ularning linklarini ham), boshqa tillarni biladiganlar o'sha tillardan istilohlarni tarjima qilib yozsalar juda yaxshi bo'lardi.
Istilohga ta'rif bergan muallif (originaldagi), agar biron kitobdan olingan bo'lsa, shu kitob nomi va muallifi yozilishi maqsadga muvofiqdir.
Allohdan boshlanajak ish uchun madad so'rayman va xayrli bo'kishini tilayman.
Barcha ishtirokchilardan Alloh rozi bo'lsin!
-
Bismillahir rohmanir rohiym
Inshaalloh boshladik...
Abodila
Abdullohlar. Payg'ambarimiz Muhammad sallollohu alayhi vasallamning ashobi kiromi (do'stlari) orasida fiqh va hadisi sharif ilmlarida shuhrat topgan Abdulloh ismli sahobalar.
Abodila - Abdulloh kalimasining ko'plik shaklidir. payg'ambarimiz sahobalari ichida 300 ga yaqin Abdulloh ismli sahoba borligi rivoyat qilinadi. Bular ichida faqatgina Abdulloh ibn Umar, Abdulloh ibn Abbos, Abdulloh ibn Zubayr, Abdulloh ibn Amr ibn os raziyallohu anhu ilmdagi yuksak mahoratlari tuafyli Abodila unvoni bilan tanilganlar. Bularni Abodilai-arbaa ham deyiladi.
Abdulloh ibn Mas'udning fiqh ilmidagi kamoloti yuksakligiga qaramay Abodilaga kirmaganliklari sababi, bu atamaning u zot vafotlaridan keyin chiqqanidir. 4 Abodila bilan birgalikda bu zotni ham Abodilaga kirituvchi ulamolar ham bor (Ibni Humom, Ahmad Na'im)
-
Abd
1. Yaratganning quli. Banda.
Alloh taolo Qur'oni karimda marhamat qiladi:
(Alloh) bir kecha, O’z bandasi (Muhammad)ni — unga oyat-mo‘‘jizalarimizdan ko‘rsatish uchun (Makkadagi) Masjid-al-haromdan (Quddusdagi) Biz atrofini barakotli qilib qo‘ygan Masjid-al-Aqsoga sayr qildirgan (barcha aybu nuqsondan) pok Zotdir. Darhaqiqat, U eshitguvchi, ko‘rguvchi zotdir. (Isro surasi, 1-oyat)
Osmonlar va yerdagi bor jonzot (qiyomat kunida) Rahmon (huzuriga) bo‘yinsungan holda kelur. (Maryam surasi, 93-oyat)
2. Qul.
Ustingizga sizni Alloh taoloning kitobi bilan boshqaradigan bir banda bilan valiy tayin etilsa, uni tinglangiz va itoat etingiz. (Hadisi sharif - Muslim)
Abdiyyat
Qullik maqomi. Avliyolikning eng yuksak maqomi, darajasi. har bir ishni Allohdan deb bilib, o'zidan bilmaslik.
Alloh taoloning lutf va ehsoni bilan Abdiyyat darajasini istagan kimsa Rasululloh sallollohu alayhi vasallamga to'la ma'noda bog'lanmog'i kerak.
Bu yuksak martabaga u payg'ambarga bog'lanish bilan erishadi. Bu Alloh taoloning lutfi bo'lib, uni u o'zi istagan bandasiga ehson qiladi (Imomi Rabboniy).
-
Abas
Foydasiz narsa.
Namozdagi abas harakatlar mahruhdir. Namozda kiyimni o'ynash, shimni ko'tarish makruhdir. Qashinish abas amal bo'lmasa-da, bir ruknda 3 marta qashinish namozni buzadi. (Ibni Obidin)
Abas bilan mashg'ul bo'lish insonni lag'v va la'bo (o'yin va ko'ngil ochish)ga yetaklaydi. Ba'zi keraksiz ishlar insonning abas ishlarga moyil bo'lishiga sabab bo'ladi. (Murodi Munzaviy)
Abasa surasi
Qur'oni karimning saksoninchi surasi. Makkai mukarramada nozil bo'lgan. Qirq ikki oyatdan iborat. Birinchi oyatdagi "yuz o'girdi", "iltifot etmadi" ma'nosida kelgan Abasa lafzi suraga ism bo'lgan. Surada Qur'oni karimning Alloh taolo tomonidan bir mav'iza (nasihat, o'git) ekanligi ta'kidlangan, Janobi Haqning qudrat va azamatiga (buyukligiga) dalillar keltirilgan, qiyomat kuning dahshatli vaziyati, u kundagi yaxshi va yomon hollar haqida so'z borgan.
Surada Alloh taolo marhamat qiladi:
U Kunda kishi o‘z og‘a-inisidan ham, onasi va otasidan ham, xotini-yu, bola-chaqasidan ham qochur! (Chunki) ulardan har bir kishi uchun u Kunda o‘ziga yetarli tashvish bo‘lur! U Kunda (mo‘minlarning) yuzlari yorug‘, kulguvchi va xurram bo‘lur. Va u Kunda (kofirlarning) yuzlari ustida chang-g‘ubor bo‘lib, U (yuz)larni qarolik qoplab olur! Ana o‘shalar fisqu-fujur qilguvchi kofirlarning o‘zidir! (Abasa surasi, 34-42-oyatlar)
-
Ajam
Arab bo'lmagan.
Ey insonlar! Rabbingiz birdir. Otangiz ham birdir, hammangiz hazrat Odamning bolallarisiz. Odam esa tuprodandir. Alloh huzuridagi eng qiymatligingiz taqvosi go'zalingizdir. Arabning ajamdan biron ustunligi yo'qdir. Ustunlik faqatgina taqvo bilandir. (Hadisi sharif - Ibni Hishom)
Adam
1. Yo'qlik. Borlikning aksi.
Koinotning asli adamdir. Olamlardagi har bir narsa bor bo;lishdan avval adamda edilar (Kemahli Fayzulloh)
2. Tasavvuda solikning (tasavvuf yo'lchisi) ma'naviy hol sababi bilan o'zidan kechishi.
-
Adolat
Har ishda haqni ko'rmoq va o'rta yo'lni tutmoq. Haqliga haqqini bermak. Haqsizlikdan qochish. Zulmning ziddi. Qonun oldida barobarlik.
Alloh taolo marhamat qiladi:
Ey mo‘minlar, Allohning O’zi uchun haq yo‘lni tutguvchi, adolat bilan shahodat guvohlik berguvchi bo‘lingiz! Biron qavmni yomon ko‘rishingiz sizlarni adolat qilmaslikka tortmasin! Adolat qilingiz! Shu taqvoga yaqinroqdir. Allohdan qo‘rqingiz! Albatta Alloh qilayotgan amallaringizdan xabardordir. (Moida surasi, 8-oyat)
Albatta, Alloh adolatga, chiroyli amallar qilishga va qavm-qarindoshga yaxshilik qilishga buyurur hamda buzuqlik, yomon ishlar va zo‘ravonliklardan qaytarur. U zot shoyad ibrat-eslatma olarsizlar, deb sizlarga pand-nasihat qilur. (Nahl surasi, 90-oyat)
Haq va adolat bilan bir kun hokimlik qilish, bir yil jihod qilishdan hayrlidir. (Hadisi sharif - Tabaroniy)
Bir soat adolat bilan boshqarish 60 yillik nafl ibodatdan afzaldir. (Hadisi sharif - Islom axloqi).
Adolat - davlatning tamalidir. (Hazrati Umar).
Adolat uch qismdir: 1) Alloh taologa qullik qilish. Bunda sohibining haqqini bajarish bordir. Har bir inson Yaratuvchi oldida burchlidir. 2) Insonlarning haqlariga rioya qilish. 3) Vafot etganlarning haqlarini halol qilish, ya'ni ularning boshqalardan qarzlarini uzish va vasiayatlarini bajarish.
Adolati ijtimoiyya
Ijtimoiy adolat. Hammani ishi, bilimi va qobiliyatidan qat'iy nazar haqini olishi; hech kimning siquvga, zulmga olinmasligi.
-
Afuvv (al-Afuvv)
Alloh taoloning go'zal ismlaridan. Avfi ko'p bo'lgan, gunohlarni avf etib amal daftaridan o'chirguvchi.
Alloh taolo Qur'oni karimda marhamat qiladi:
(Ey mo‘minlar), xoh oshkora, xoh yashirincha biron yaxshilik qilsangiz yoki biron yomonlikni afv qilib yuborsangiz (Alloh suygan bandalardan bo‘lursiz). Zero, Alloh qudrat egasi bo‘lgani holda afv qilishda barqaror bo‘lgan zotdir. (Niso surasi, 149-oyat)
Allohim! Meni afv et. Chunki sen Afuvvsan, karim (lutf va ehson sohibi)san. (Hadisi sharif - Tabaroniy).
Afv
1. Alloh taoloning ehsoni ila osiy va gunohkor qullarining qusur va gunohlarini kechishi.
Bir kimsa birodarining bir yaxshilik qilsa, minglab farishtalar u kimsa uchun duo qiladilar. U o'sha ishni bajarish uchun ketarkan, har qadami uchun bir gunohi afv etiladi va o'ziga qiyomatda ne'matlar beriladi. (Hadisi sharif - Ibn Moja).
Alloh taoloning sevikli qullariga, dunyo tashvishlari va balolarining kelishi ularning gunohlari afv etilishiga kafforatdir, sababdir. (Imom Rabboniy)
2. Bir kishining dushmanidan yoki aybdordan itiqom olishga, qarshgilik qilishga kuchi yetgani holda hech narsa qilmasligi, intiqom olmasligi.
Qur'oni karimda Alloh taolo marhamat qiladi:
(Ey Muhammad), marhamatli bo‘ling, yaxshilikka buyuring va johillardan yuz o‘giring! (A'rof surasi, 199-oyat).
O'zidan uzoqlashganlarga yaqinlashish, zulm qilganlarni afv etish, o'zini mahrum qilganlarga ehson (yaxshilik) qilish - go'zal xulqli bo'lmadir. (Hadisi sharif - Barika).
Alloh taolo afv etganlarni aziz qilar. Alloh rizosi uchun afv etganni Alloh darajsini oshirar. (Hadisi sharif - Barika).
Muso alayhissalom: "Yo, Rabbiy! Qullaringning eng qiymatlisi kimdir?" deganda, kuchi yetgani qadar afv etganidir deyildi. (Hadisi sharif - Bayhaqiy)
Qiyomat kuni haq sohibi haqini afv etmasa, bir dank (yarim gram kumush) haq uchun jamoat bilan o'qilgan 700 namoz savobi olinib, haq sohibiga beriladi. (Ibni Obidin)
-
Ixlos
"Ixlos" kalimasi arab tilidagi "axlasa" fe’lining masdari (ish-harakat nomi) bo‘lib, lug‘atda "biron kishiga nisbatan samimiy, xolis, sodiq bo‘lish", degan ma’noni ifodalaydi. Shariat istilohida esa u "Alloh Taologa nisbatan xolis, sodiq bo‘lish, barcha amallarni xolis Uning O’zi uchun qilish" ma’nosini anglatadi.
Darhaqiqat, ixlos Islom dinining asl mohiyatidirki, har bir yaxshi amal uning ustiga barpo qilinadi. Odam alayhissalomdan tortib, to Qiyomatgacha keladigan barcha odamzot so‘z va amalda ixlos qilishga buyurilgandir. Kim ixlosni mahkam ushlasa - najot topadi. Kim uni zoe qilsa - halokatga yuz tutadi. Zero, amalning qabul bo‘lish yoki bo‘lmasligi, unga mukofot yoki jazo berilishi o‘sha amalda ixlosning mavjud yoki mavjud emasligi e’tibori bilan bo‘ladi.
Alloh Taolo bizdan avval o‘tgan qavmlarni ham ixlosga buyurganini eslatib, shunday dedi:
"...Holbuki ular faqat yagona Allohga, U zot uchun dinni xolis tutgan va to‘g‘ri yo‘ldan og‘magan hollarida ibodat qilishga va namozni barpo qilishga hamda zakotni ado etishga buyurilgan edilar". ("Bayyina" surasi, 5-oyat).
-
Axbor
Xabarlar. Xabarning ko'plik shakli.
1. Bir qavm, qabila, shaxs, o'lka, shahar yoki bir hodisa haqida naql etilgan axborotlar.
2. Alloh taoloning Qur'oni karimda tarixda bo'lgan, kelajakda va oxiratda bo'ladigan ishlarga doir bildirgan narsalari.
Axbor, Alloh taoloning bildirishi bilan tushuniladi. Aql va tajriba bilan tushunilmaydi. Axborda o'zgarish bo'lmaydi. (Toshko'pruzoda)
Ahd
So'z berish.
Alloh taolo Qur'oni karimda marhamat qiladi:
Yetimning moliga to u balog‘at yoshiga yetgunicha yaqinlashganlar, magar eng chiroyli yo‘sinda (unga biron ziyon yetkazmasdan yaqinlashinglar — tasarruf qilinglar). Ahdga vafo qilinglar. Zero, ahd-paymon (Qiyomat kuni) mas’ul bo‘linadigan ishdir. (Isro surasi, 34-oyat)
Kimsani so'kmakdan, bergan so'zingizni bajarmaslikdan va ahdni buzmakdan saqlaninglar (Imom Birgiviy).
-
Ahdga vafo
So'zda turish, ahdda sodiq qolish.
Bergan so'zida durmagan zolim, xoin kimsa uchun qiyomat kuni bir bayroq tikiladi va "Diqqat eting, bu bayroq falonchi o'g'li falonchining vafosizlik alomatidir" deya ko'rsatiladi. (Hadisi sharif - Buxoriy, Muslim, Abu Dovud, Termiziy)
Ahdga vafosizlik avj olgan millatda jinoyat ko'p bo'ladi. (Hadisi sharif - Musnadi Abu Ya'lo, Bayhaqiy, Al-Mustadrak)
Ahdi atik
Eski ahd. Xristianlarga ko'ra Muso alayhissalomga tushirilgan kitob. Bu nomli ilk marta xristianlar ishlatishgan. Xristianlarning kitobi muqaddas deyilgan kitoblari Ahdi atik bilan Ahdi jadiddan maydonga kelganidan ular ham Ahdi atiqni muqaddas sanaydilar. Yahudiylar Ahdi atiqni Tanah deb ataydilar. Bugun mavjud bo'lgan Ahdi atik Hazrati Musodan bir necha sr so'ngra yozilgan.
"Bolalarga Kitobi muqaddasni o'qitishda diqqatli bo'ling. Chunki Kitobi Muqaddasda ga'yri axloqiy, faxsh hikoyalari mavjuddir. Bularni o'qigan bolalarda oilaviy munosabatlar haqida yomon fikrlar paydo bo'ladi. Chunonchi Ahdi atik qismida bo'lgan bundan faxsh munosabatlarni Kitobi muqaddasdan chiqarib, so'ngra bolalarga o'qitinglar". (Plain Truth)
Bugun xristianlarning qo'llarida bo'lgan injillarda garchi o'zgartirilgan bo'lsa-da, Iso alayhissalomdan so'ngra bir payg'ambar kelishi haqida yozilgandir. (Rahmatulloh Afandi)
-
Valiylik
"œOgoh bo‘ling (yaxshi bilingki), albatta Allohning do‘stlari uchun hech bir xavf (qo‘rqinch) yo‘q va ular (aslo) mahzun bo‘lmaslar" (Yunus, 62Âoyat).
Qur’oni karimda «valiy» deb sifatlangan zotlar kimlar va qanaqa fazilatlari ularni bu ulug‘ maqomli ta’rifga loyiq qilgan?
Avvalo, «valiy» so‘zining lug‘aviy, istilohiy ma’nolari haqida qisqacha ma’lumot bersak.
Bu so‘z valiya (yaqin bo‘ldi) fe’liga o‘zakdoshdir. Ko‘pligi — avliyo. «Valiyyulloh» — Alloh taoloning do‘sti demakdir.
Tabiiyki, savol tug‘iladi: har bir narsaning belgi, alomati bo‘lganidek, valiylikning ham belgilari bormi? Ha, bor. Bu belgilar zohiriy hamda botiniydir.
Valiylarning birinchi va eng muhim alomati shuki, ular har qanday sharoit va holatlarda shariat talab qilganidek istiqomatda bo‘ladilar. ("Soliha ayollar" kitobidan)
-
Istiqomat «to‘g‘rilik» demakdir. Istilohda esa barcha ahdlarida, xususan, Alloh taolo va Rasuliga bo‘lgan ahdlarida hamda kundalik yurishÂturish, kiyinish, taomlanish kabi barcha dunyoviy va diniy ishlarda shariat me’yorlariga rioya qilib yashashdir.
Istiqomat ahlulloh nazdida shunday yuksak bir darajaki, barcha maqbul maqsad va g‘oyalarning ro‘yobga chiquvi, barcha xayrli ishlarning kamolga yetishuvi unga bog‘liq. Aks holda, irfon ahli aytishicha — Alloh saqlasin — harakatlar bekor, sarflangan barcha kuchÂg‘ayratlar foydasiz bo‘ladi.
Istiqomat Yaratganga chiroyli, nuqsonsiz qullik qilish hamda insoniylik, odamiylik sifatlarini o‘zida namoyon etib, mavjudot va maxluqot xizmatida bo‘la olishdir. Hazrati Alisher Navoiy:
«Odamiy ersang, demagil odamiy
Onikim, yo‘q xalq g‘amidin g‘ami»,
deb yozganlarida mana shu ma’noni ham nazarda tutgan bo‘lsalar ajab emas. ("Soliha ayollar" kitobidan)
-
Ahdi jadid
Yangi ahd. Xristianlarning muqaddas kitoblari ikkinchi qismi.
Injilning Ahdi jadid qismida aytilgan hikoayalar to'g'ridan to'gri insonlar tomonidan yozilgandir. faqatgina inson so'zi bo'lgan bu qismlar cherkov tomonidan odamlarga Allohning so'zi deya tarqatilgan. (Kennet Greg)
Ahdi Misoq
Alloh taolo Odam alayhissalomni yaratganda. qiyomatga qadar butun zurriyotini (naslini) zarralar holida oning belidan chiqarib, "Men sizning Rabbingiz emasmanmi?" deya so'raganda, ularning: "ha, Sen Rabbimizsan!" deya so'z berishlari.
Men rabbimga bergan ahdi misoqni eslayman. (Hazrati Ali)
-
Tavba
"Tavba" so‘zi lug‘atda "qaytmoq" ma’nosini anglatadi. "Tavba qildi" deganda kishining nimadandir qaytishi tushuniladi.
Shar’iy istilohda esa «tavba» dinimiz man etgan narsalardan qaytib, buyurgan amallarni ado etishdir.
Tavbaning avvali va nihoyasi bor. Tavbaning avvali katta va kichik gunohlardan, noo‘rin shubha-gumonlardan, o‘zicha «tavbada sodiqman», deya o‘ylashdan va qalbiga o‘rnashgan qutqulardan tavba qilishdir.
Tavbaning nihoyasi esa, hatto bir zum Allohning zikridan g‘ofil bo‘lsa tavba qilmoqdir.
Komillikka erishganlar e’tiborida kimki bir onlik g‘aflatning gunohligini e’tirof etsa, tavbasi sahih bo‘ladi. Chunki Odam alayhissalom gunohini e’tirof etib, pushaymon bo‘lganini Alloh taolo bizga xabar berdi. Ulamolar: «Gunohni tamoman tark qilish va gunohga boshqa qaytmaslikka jazm etish tavbaning shartlaridandir», deganlar. Tavba bilan bandaning gunohi mag‘firat etiladi.
Alloh taolo shirkni va bandaning bandadagi haqlarini kechirmaydi.
Tavba banda maqomining yuksalish tamalidir. Asossiz bino mavjud bo‘lmaganidek, tavbasi yo‘q kishining hol va maqomi bo‘lmaydi.
Buyuk so‘fiylardan ba’zilari bunday deyishgan: «Kim tavba maqomini mustahkam qursa, Alloh taolo uning amallarini turli nuqsonlardan muhofaza etadi. Tavba zohidlik maqomiga o‘xshaydi. Alloh taolo dunyodan yuz o‘girgan zohidni O’ziga yetishishda to‘siq bo‘layotgan narsalardan himoya qiladi».
Shayx Ibrohim Matbuliy hazratlari tavbada sodiq va sobit bo‘lishga tashviq etadi. Chunki kishining tavbadan og‘ishi, noxush holatlarga yetaklaydi. Tavbadan ozganning imoni sho‘r tuproq va g‘ishtlar bilan qurilgan binoga o‘xshash zaif bo‘ladi.
Alloh taoloning ma’sumi akbar (muhofaza etilgan eng buyuk zot) Hazrati Payg‘ambarga (s.a.v.): «Siz va siz bilan birga tavba qilganlar sizga buyurilgani yanglig‘ sobit bo‘lingiz», (Hud surasi, 112-oyat) degan amrini esla. Alloh taolo Ul zotni (s.a.v.) va ummatidan tavba qilganlarni sobitlikka buyurdi.
(Imom Sha'roniyning "Ibodat va zikr ahliga tavsiyalar" kitobidan)
-
Qalb
«Qalb» lafzi ikki xil ma’no uchun ishlatiladi. Birinchisi - ko‘krak qafasining chap tomoniga joylashtirilgan sanavbar (ignabarg daraxt turi) daraxti shaklidagi bir bo‘lak go‘shtdir, uning ichi bo‘shliq bo‘lib, ana shu bo‘shliqda qora qon bor. U ruhning bulog‘i va ma’danidir. Lekin hozir qalbning shakli va ko‘rinishini sharhlash maqsadida emasmiz. Zero, bu tabiblarga taalluqli masaladir. Diniy-ilmiy maqsadga oid joyi ham yo‘q. Biz shaklini zikr qilgan qalb chorva hayvonlarida ham, o‘liklarda ham mavjuddir. Biz bu kitobda «qalb» lafzini keltirar ekanmiz, unda bu ma’noni nazarda tutmaymiz. Chunki u qadrsiz bir bo‘lak go‘sht, xolos. U mulk va shahodat olamidandir. Zero, odamlardan tashqari chorva hayvonlari ham ko‘rish hissiyoti bilan uni biladi.
Ikkinchi ma’no - Robbimiz bandalariga ato etgan ruhoniy bir narsadirki, uning jismoniy qalbga bog‘liqligi bor. Ana shu ilohiy ne’mat insonning asl mohiyati, haqiqatidir. U insonning idrok qiluvchisi, biluvchisi va tanuvchisidir. Xitob qilinadigan, jazolanadigan, itob qilinadigan va talab qo‘yiladigan ham udir. Uning jismoniy qalb bilan mustahkam aloqasi borki, ko‘p insonlarning ana shu mushtaraklik holatini bilishga aqllari yetmay qoladi. Chunki ruhoniy qalbning jismoniy qalbga bog‘liqligi arazning, ya’ni shakl-ranglarning jismlarga, sifatlarning sifatlanuvchiga, biror asbob ishlatuvchining o‘sha asbobga, bir yerga o‘rnashgan kishining o‘sha o‘ringa bog‘liqligiga o‘xshaydi. Biz bu o‘rinda ikki narsa sababidan mazkur bog‘liqliklarni sharhlashdan tiyilamiz.
Birinchisi - albatta u mukoshafa (kashf etish) ilmlariga tegishlidir. Bizning bu kitobdan ko‘zlaganimiz esa faqat muomala ilmlaridir.
Ikkinchisi esa - qalbning haqiqatini bilishga urinish sir tutilgan ruh ishini oshkor qilishni taqozo etadi. Ruh ishi esa hattoki Rasululloh sollallohu alaihi vasallam u to‘g‘rida gapirmagan mavzulardandir. Shunday ekan, u zotdan boshqa kishilarning bu to‘g‘rida gapirmoqligi joiz emas. Demak, agar bu kitobning qaerida «qalb» lafzi zikr qilinsa, albatta undan yuqoridagi ilohiy ne’mat ma’nosini ko‘zda tutamiz. Maqsadimiz qalbning mohiyat-haqiqatini emas, balki uning sifat-holatlarini bayon etishdir. Zero, muomala ilmi qalbning mohiyat-haqiqatini emas, uning sifat-holatlarini tanishga muhtoj bo‘ladi.
Imom G'azzoliy
-
Ruh
«Ruh» lafzi ham ikki xil ma’noda keladi. Birinchisi - u ko‘zga ko‘rinmas bir jism, uning manbai jismoniy qalbning, ya’ni yurakning bo‘shlig‘idir. Bas, u yerdan uruvchi tomirlar orqali badanning boshqa a’zolariga tarqaladi. Badanda ruhning yurishi, undan a’zolarga hayot, sezish, ko‘rish, eshitish va hidlash kabi hayot nurlarining oqib chiqishi go‘yo uyning burchaklarida aylantirilayotgan chiroqdan taralayotgan nurga o‘xshaydi. Chunki chiroq uyning qaysi burchagiga bormasa, faqat o‘sha yer yorishadi. Hayot bir devorda hosil bo‘lgan nurga o‘xshaydi. Ruh esa go‘yo chiroqqa o‘xshaydi. Ruhning ichkarida yurishi uyning atrofida bir harakatlantiruvchining qo‘zg‘ashi bilan harakatlanishiga o‘xshaydi. Tabiblar ham «ruh» lafzini tilga olishganida unda shu ma’noni nazarda tutishadi. U bir ko‘zga ko‘rinmas bug‘ki, uni qalbning harorati pishiradi, deyishadi. Buni sharhlash bizning vazifamiz emas, zero bu badanlarni muolaja qiladigan tabiblarning maqsadlaridir. Ammo bu qalblarni olamlarning Robbi yaqinligiga yetaklashga qadar davolovchi din tabiblarining maqsadlaridir, bas, bu ruhni sharhlashga aslo taalluqli emas.
Ikkinchi ma’no - u insondagi biluvchi va idrok qiluvchi bir ilohiy ne’matdir. Bu haqda qalb ma’nolarining ikkinchisini sharhlaganimizda aytib o‘tdik. U Alloh taoloning quyidagi oyati bilan iroda qilgan narsasidir:
«Ayting: «Ruh yolg‘iz Parvardigorim biladigan ishlardandir» (Al-Isro surasi, 85-oyat).
Va u Robboniy ajoyib bir ishdir, aksar aql va fahmlar uning haqiqatiga yetishda ojiz qoladi.
Imom G'azzoliy
-
Nafs
«Nafs» lafzi ham bir necha ma’nolar o‘rtasida mushtarakdir. Ulardan ikki ma’no bahsimiz mavzuiga taalluqlidir. Birinchisi shuki, nafs, deganda insondagi g‘azab va shahvat quvvatini jamlovchi ma’no iroda qilinadi. Kelgusida buning batafsil sharhi keladi. Bu tasavvuf ahllariga g‘olib bo‘lgan ma’no bo‘lib, ular fikricha, nafs insondagi qoralangan sifatlarni jamlovchi asldir, ya’ni negizdir. Ular aytadilar: «Nafsga qarshi kurashish va mudom uni sindirishdan boshqa chora yo‘q». Payg‘ambar alayhissalomning mana bu so‘zlari ham bunga ishoradir: «Ichingdagi nafsing dushmaningning eng yomonidir» (Bayhaqiy rivoyati, sanadida mavzu’chilardan Muhammad ibn Abdurahmon bor).
Ikkinchi ma’no - nafs yuqorida zikr etilganidek, bir ilohiy ne’matdir. Inson nafsi uning o‘zidir. Lekin u holatining turlanishiga qarab har xil sifatlanadi. Agar nafs Haq amriga bo‘ysungan holda shahvoniy hurujlarni yengishga qodir bo‘lsa, u nafsi mutmainna, ya’ni xotirjam-sokin nafs, deb nomlanadi. Alloh taolo aytadi:
«Ey xotirjam-sokin jon, sen rozi bo‘lgan va rozi bo‘lingan holda Parvardigoring (huzuriga)ga qayt!» (Val-fajr surasi, 27-28-oyatlar.)
Endi nafsni avvalgi ma’nosi bilan oladigan bo‘lsak, uning Allohga qaytishini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Chunki u Allohdan uzoq va shaytonning jamoasidandir. Agar nafsning sokinligi tom bo‘lmay, shahvoniy nafsga bir qarshi chiqib va bir yoqlab ikkilanuvchi bo‘lsa, u malomatgo‘y nafs, deb nomlanadi. Chunki banda Mavlosiga ibodat qilishda qosirlikka yo‘l qo‘yganida nafsi uni malomat etadi. Alloh taolo aytadi:
«Va Men malomatgo‘y nafsga qasam ichurmanki...» (Qiyomat surasi, 2-oyat).
Agar nafs e’tiroz bildirmasa va shahvoniy narsalarga bo‘ysunib, shaytonning vasvasalariga itoat qilsa, u nafsi ammora, ya’ni yomonlikka buyuruvchi nafs, deb nomlanadi. Alloh taolo Qur’oni karimda Yusuf alayhissalom tillaridan yoki Azizning ayoli tilidan xabar berib aytadi:
«Men nafsimni oqlamayman. Chunki nafs - agar Parvardigorimning O’zi rahm qilmasa, albatta yomonlikka buyurguvchidir» (Yusuf surasi, 53-oyat).
Yomonlikka buyuruvchi nafs, deganda avvalgi ma’nodagi nafs, deb tushunilishi joiz bo‘ladi. Demak, birinchi ma’nodagi nafs qattiq yomonlangan va ikkinchi ma’nodagi nafs esa maqtalgandir. Chunki ikkinchisi insonning nafsi, ya’ni insonning o‘zidir va Alloh taoloni hamda U yaratgan narsalarni tanib-biluvchi insonning haqiqatidir.
Imom G'azzoliy
-
Aql
«Aql» lafzi ham har xil ma’nolarda keladi. Ulardan bizning mavzuimizga taalluqlisi ikkitadir. Birinchisi - aql, deganda ishlarning haqiqatini-mohiyatini bilish ma’nosi anglashiladi. U o‘rni qalb bo‘lgan ilm sifatidan iboratdir.
Ikkinchisi - bunda aqldan ilmlarni idrok etuvchi, deb murod qilinadi va shu ma’noda yuritiladi. Demak, u ilohiy ne’mat bo‘lgan qalbning o‘zidir. Shu narsa ayonki, har bir biluvchining nafsida bir mustaqil vujud bor. U nafsiga tushgan asl narsadir. Ilm esa - u yerda turuvchi bir sifat. Shunday sifatki, u sifatlanuvchining o‘zi emas, undan bo‘lak narsa. Aqldan, deganda goho olim (biluvchi) sifati iroda qilinsa, goho undan idrok etish o‘rnini iroda qilib, ya’ni idrok qiluvchi, deb yuritiladi. U Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam so‘zlaridan iroda qilingan narsadir. U zot aytadilar: «Alloh taolo eng avval yaratgan narsa aqldir» («Ilm kitobi»da kelgan).
Albatta ilm moddiydir, avval yaratilgan narsa bo‘lmog‘ini tasavvur etilmaydi. Balki undan oldin yoki u bilan birga ilmning o‘rni yaratilgan bo‘lmog‘i lozimdir. Chunki bu holda unga xitob qilish mumkin bo‘lmaydi. Xabarda kelishicha, Alloh taolo unga, ya’ni aqlga «Kel», dedi. U keldi, «Ket», dedi, u esa ketdi (hadisdan).
Imom G'azzoliy
-
Farz - bajarishlik qat’iy talab bilan sobit bo‘lgan, uni yumshatadigan biror dalil kelmagan amalga farz, deyiladi. Farz o‘z o‘rnida ikkiga bo‘linadi:
a) shart;
v) rukn.
Amalning tashqarisidagi farziga shart, deyiladi. Bunga namozning tashqarisidagi oltita shart misol bo‘la oladi.
Amalning ichidagi farzlar rukn, deyiladi. Bunga namozning ichidagi farzlar misol bo‘ladi.
Farz amalini bajargan odam yuksak savobga doxil bo‘ladi. Qilmagan odam esa qattiq gunohkor bo‘lib, ikki dunyo azobiga loyiq bo‘ladi. Farzning hukmini inkor qilguvchilar kofir bo‘ladi.
-
Vojib - bajarishlik qat’iy talab bilan sobit bo‘lmagan, balki uni yumshatish uchun biror dalil kelgan amalga vojib, deyiladi. Misol uchun vitr namozini o‘qishlik vojib amal hisoblanadi.
Payg‘ambarimiz ( s.a.v.) vitr namozini o‘qishni buyurganlar, bu buyruq farzga dalolat qilishi kerak edi. Lekin uning farzligini vojibga tushirib qo‘yadigan dalil hadisning ohod suratda sobit bo‘lishligidir.
Vojib amalni bajargan kishi savobga ega bo‘lib, uni bajarmagan esa gunohkor bo‘ladi. Vojib amalni inkor qilgan kishi esa qattiq gunohkor bo‘ladi.
-
Sunnat - bajarishlik qat’iy suratda talab qilinmagan amalga sunnat, deyiladi. Sunnat fiqhiy istilohda mandub, mustahab, odob kabi so‘zlar bilan ham ishlatiladi.
Sunnatning turlari uchga bo‘linadi:
1. Takidlangan sunnat (sunnati muakkkada);
2. Odatiy sunnat (sunnati mashru’a);
3. Zoida sunnat (sunnati zoida).
Sunnati muakkadaga misvok ishlatish, jamoat bilan namoz o‘qish, sunnati ravotiblarni o‘qish kabilar kiradi.
Sunnati muakkadaning hukmi vojibdan keyingi o‘rinda turadi.
Odatiy sunnatlarga Payg‘ambarimiz (s.a.v.) odatda qilib yurgan, lekin boshqalarga qilishlikni ta’kidlamagan sunnatlar kiradi.
Ramazondan boshqa paytlardagi tutiladigan ixtiyoriy ro‘zalar, farz va sunnati muakkada namozlaridan boshqa ixtiyoriy namozlar, Zuxo namozi, Asr va Xufton namozidan oldingi to‘rt rakat sunnat namozlari, zulqa’da oyida olti kun ro‘za tutishlik, dushanba va payshanba kunlaridagi ro‘zalar va hokazolar shular jumlasidandir.
Sunnatga amal qilgan odam savobga erishadi, unga amal qilmagan kishiga esa azob berilmasa-da, qiyomat kunida malomatga qolish ehtimoli bor.
-
Harom - bajarmaslik qat’iy talab bilan sobit bo‘lgan, uni yumshatadigan biror dalil kelmagan amalga harom, deyiladi. Harom amallarni qilgan kishi qattiq gunohkor bo‘lib, ikki dunyo azobiga uchraydi, uni qilmagan kishi savobga doxil bo‘ladi. Haromni inkor qilgan kishi kofir bo‘ladi.
-
Makruhi tahrimiy - bajarmaslik qat’iy dalil bilan sobit bo‘lmagan, balki qat’iylikni yengillashtiradigan dalil orqali sobit bo‘lgan amalga makruhi tahrimiy, deyiladi. Misol uchun erkak kishilarning tilla va ippakdan tayyorlangan narsalarni kiyishlari haromligi to‘g‘risida hadis rivoyat qilingan. Hadisning ochiq lafzida harom ishlatilgan. Lekin ushbu harom hukmni makruhi tahrimiy darajasiga tushirib qo‘yadigan omil hadisning ohodligidir. Makruhi tahrimiy amalini qilgan odam gunohkor bo‘ladi. Qilmagan esa ajr oladi. Inkor qilganlar kofir bo‘lmasa-da, qattiq gunohkor bo‘ladi.
-
Makruhi tanzihiy - bajarmaslik qat’iy talab qilinmagan amalga makruhi tanzihiy, deyiladi. Bunday amalni qilmagan odam savobga ega bo‘ladi, qilganlar esa qiyomatda malomatga ham, azobga ham uchramaydi.
-
Muboh - bandaning qilish qilmasligida ixtiyori bo‘lgan amallarga muboh, deyiladi. Bularga yemoq-ichmoq, dam olmoq va shunga o‘xshash amallar kiradi. Bu amallarni qilish-qilmaslikka buyruq ham, qaytariq ham yo‘q.
Shu sababli ularni bajargan kishiga gunoh ham, savob ham bo‘lmaydi. Lekin mo‘min banda niyatini to‘g‘ri qilib, Allohning roziligi uchun shu amallarni bajarsa, unga ham savob yoziladi. Misol uchun kishi charchaganda o‘z jasadini dam oldirsa va bunda Allohning ibodatiga g‘ayratli bo‘lishni niyat qilsa, uning dam olishi ham ibodatga aylanadi.
Kishi uylansa yoki turmushga chiqsa, er-xotin o‘rtasidagi munosabatlarda haromdan saqlanishni niyat qilsa, ular o‘rtasidagi er-xotinlik ham ibodatga aylanadi.
-
Ahdnoma
Davlat boshlig'ining amriga ko'ra, ba'zi davlat, jamiyat va shaxslarga xos haqlarini bilish maqsadida yo'llangan xabar.
Payg'ambarimiz SAV xristianlar uchun hazrati Aliga yozdirgan ahdnomalarining bir qismida shunday deyiladi:
"Kimki bu ahdnomaga roiya qilmasa, u sultonmi yo boshliq bo'lishidan qat'iy nazar Alloh taologa qarshi isyon sanaladi va Alloh taoloning la'natiga loyiq bo'ladi. hamma xristianlar mening himoyam ostidadirlar. Ularga zulm qilmanglar. Ularning diniy raislarini maqomlaridan olmanglar. Ularni ibodat qilayotgan joylaridan chiqarmanglar. Ularning ibodatxona va chekovlarini buzmangiz. Ularni doimo marhamat va shafqat qanoti ostida himoya eting..." (Faridun Bey - Majmuai Munshaotus Salotin)
-
Ahkom
Hukmlar. Alloh taoloning amrlari va qaytarganlari. Hukmning ko'plik shakli.
Payg'ambarlar, ularga Allohning salomi bo'lsin, Alloh taoloning o'zlariga farishta (Jabroil) orqali bildirgan ahkomni o'z zamonlaridagi insonlarga nuqsonsiz yetkazganlar. (Abdulg'ani Nablusiy)
Qur'oni karim butun payg'ambarlarga yuborilgan ahkomni va undan ziyodasini o'z ichida to'plagandir. (Abdulhakim Arvosiy)
Imon va ahkom bilimlarini o'rganmagan va bolalariga o'rgatmagan inson qullik vazifasini ado etmagan bo'ladi. (Imom G'azzoliy)
-
Ahkomi shariyya
Islom dinida biron amalning qilinishi yoki qilinmasligi haqida bildirilgan hukmlar, amrlar va qaytariqlar. Bularga ahkomi ilohiyya, ahkomi islomiyya va ahkomi Qur'oniyya ham deyiladi.
Ahkomi shariyya 8 xildir: farz, vojib, sunnat, mustahab, muboh, harom, makruf, mufsid. (Ibni Obidin)
Insonlarga hamma narsadan avval lozim bo'lgani - e'tiqodni tuzatmakdir. Ya'ni, haqiqiy, to'g'ri iymon sohibi bo'lmakdir. Ikkinchisi esa ahkomi shariyyani o'rganmakdir. (Ahmad Faruqiy)
Badan ahkomi shariyyani ado etish bilan maza qilarkan, nafs dunyo yomonliklari va zararlaridan qutuladi. (Ahmad Faruqiy)
Imon mumga o'xshaydi. Ahkomi shariyya mum atrofidagi fanor kabidir. Mum bilan birgalikda fanor ham Islomiyatdir. Fanorsiz mum tez so'nadi. Imonsiz Islom bo'lmaydi. Islom bo'lmaguncha iymon bo'lmaydi. (Abdulhakim bin Mustafo)
Haromdan tiyilish va butun ahkomi shariyyaga amal qilish osondir. Qalbi buzuq insonga esa bu qiyin tuyuladi. Ko'p narsalar borki, sog'lom insonlarga oson, xastalarga esa qiyindir. (Imom Rabboniy)
-
Ahkomi fiqhiyya
Fiqh bilan bog'liq hukmlar. Badan bilan bajarailishi va saqlanishligi kerak bo'lgan ishlar, amrlar, qaytariqlar.
Har bir musulmon o'ziga kerakli bo'lkgan ahkomi fiqhiyyani o'rganmog'i va uni bajarmog'i kerakdir. (Yusuf Shahobiddin Amashiy)
Ahkomi fiqhiyya 4 katta qismga bo'linadi: 1. Ibodat (namoz, ro'za, zakot, haj, jihod). 2. Munohakat (uylanish, ajralish, nafaqa). 3. Muomalot (oldi-berdi, shirkatlar, foiz, meros). 4. Uqubat (jazolar). (Ahmad Zuhdiy Afandi)
-
Акида" ссзининг маънолари: "œбогламок, тугмок, махкамламок, богланмог, куч билан махкам тутмок, исбот стмок, ишонч, жазм стмок" дир.
-
Ahkomi ijtihodiyya
Qur'oni karim va hadisi sharifda ochiq bayon qilinmay, mujtahid olimlarning ijtihodlariga ko'ra bayon etgan hukmlari.
-
Al-Fath
Jamoat bilan o’qilgan namozlarda imomning yanglish o’qishini tuzatish va yo unutgan oyatini eslatish ma’nosidagi fiqhiy atamadir.
"œFath" so’zi asosan "œochmoq, yo’l ko’rsatmoq, yordam qilmoq" ma’nolarida keladi. Namoz o’qib berayotgan imomning qiroati asnosidagi xatosini tuzatish yoki unutgan oyatini eslatish bir jihatdan uning oldini ochish va yo’llab yuborish demakligidan bu ish fiqh adabiyotlarida "œfath" (al-fath ala’l-imam) deya ifoda etilgan bu ishni qilgan kishilar esa, "œfotih" deyilgandir.
Ikkinchi va asosiy ma’nosini ko’pchilik biladi. Ya’ni, fath musulmonlarning o’lka va yo shaharlarni Alloh kalomini yoyish niyatida Islomiyatga ochishlarini, Islom davlati idorasiga olishlarini, Islom davlati idorasiga olishlarini anglatadigan atamadir.
"œIslom" qomusidan (12-jild, 467-b.)
Musulmonlar taqvimi 1999 yil II chorak
-
Fosiq
Ilohiy amrlarga itoatdan ayrilib, osiy bo’lgan mo’min va yo kofir ma’nosida kalom va fiqh atamasi.
Lug’atda "œxurmo va unga o’xshash narsalar uchun qobig’ini yirtib chiqmak; belgilangan bir chegarani oshib o’tmak" ma’nosini bildiruvchi "œfisq" va yo "œfusuq" o’zagidan tarqalgan bir sifat bo’lmish "œfosiq" so’ziga turli mazhablarga mansub olimlar turlicha ta’rif berishgan. Shu bilan birga, atama sifatida "œhaqdan Adashgan, Allohning amrlariga itoatdan chiqqan osiy mo’min va yo kofir" deya tanitilsa bo’ladi.
"œFosiq" kalimasi johiliyat davrida qo’llanilmagani anglashiladi. Qur’oni Karimda o’zak holiday yeti, tuslangan fe’l sifatida o’n va "œfosiq" shaklida esa (ikkitasi birlikda, boshqalari ko’plikda) o’ttiz yeti joyda keladi. Ba’zi oyatlarda yahudiylar, xristianlar, mushriklar va munofiqlar haqida so’z borarkan, ko’plarining foziq ekanlari bildiriladi (mas.: Baqara, 99; Oli Imron, 110; Moida, 47, 59; Tavba, 67); boshqa ayrim oyatlarda esa, fisq va fusuq mo’minlarga nisbatan ham ishlatiladi (Baqara, 197, 282; Nur, 4). Oyatlarda ma’lum kishilarga ko’ra, Alloh fosiqlardan rozi bo’lmaydi, moliy ehsonlarini qabul etmaydi va o’zlarini hidoyatga erishtirmaydi. Ularni dunyoda jazolagani kabi, oxiratda ham jahannamga tashlaydi.
"œIslom" qomusidan (12-jild, 202-bet)
Musulmonlar taqvimi 1999 yil II chorak
-
Sahoba
"œSuhbat" lug’aviy urfda "œyor-hamdam bo’lish" ma’nosida keladi, binobarin, yor va hamdamga "œsohib" deyiladi. "œSohib"ning ko’pligi "œsahb", yana ham ko’pligi "œAshob"dir. "œSahoba" ham ashob ma’nosini beradi. Sahobaning bir nafari ma’nosidagi "œsahobiy" so’zi ham sohib maqomida ko’p ishlatiladi. Bu yerda bahs mavzui bo’layotgan "œsahoba" ummatning Rasululloh sollallohu alayhi vasallam janobimizning diydori kamollari ila musharraf bo’lib, rivoyatlari, muloqotlari, suhbatlari sobit bo’lgan baxtiyorlaridir.
Shar’iy istilohda "œsahobiy" Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni mo’min o’laroq ko’rgan va mo’minlikda vafot etgan kimsadir. Bu ta’rif, Hofiz ibn Hajar Asqaloniyning aytishicha, ta’riflarning eng sog’lomi bo’lib, Buxoriy bilan Shayx Imom Ahmad ibn Hanbal rahimahumallohning va boshqa muhahqiqlarning qarashiga uyg’undir. Zotan, Ahmad ibn Hanbal: "œZoti Muqaddas Nabaviyyaga bir yil, biro y, bir kun, bir soat hamdam bo’lgan, hatto ko’rgan kimsa sahobiy", deganlar.
"œTajridi Sarihtarjimasiga Ahmad Naim muqaddimasidan
Musulmonlar taqvimi 1999 yil III chorak
-
Taqvim lug’ati
Pulsirot — odamning savob va gunohi o’lchanib bo’lgach, yuriladigan ingichka, qo’rqinchli yo’l-ko’prik. Uning oxirida Jannat, tagida do’zax joylashgan.
Kiroman kotibin — amallarimizni yozib boruvchi farishtalar.
Zikri aloniya — Alloh nomini ovoz chiqarib takrorlash.
Zikri hufya — Alloh nomini ovoz chiqarmay, dilda takrorlash, dil zikri.
Vojib — bajarilishi majburiy, zaruriy, lozim, shart.
Mag’firat — kechirish.
Roziyallohu anhu — Alloh undan rozi bo’lsin.
Zalolat — adashish.
Huri iyn — oq yuzli, qora sochli, qora ko’zli go’zal qiz.
Kuruh — masofa o’lchovchi, taxminan 2 km gat eng.
Emin — xavfsiz.
Tamavvuj — mavjlanish, to’lqin.
Xozin — xazinabon.
Maxzan — xazina.
Anduh — g’am, hafalik.
Zavraq — qayiq.
Shohin — lochin, shunqor.
Maqorin — yaqin, yaqinlashgan.
Musulmonlar taqvim kitobi 1997 IV - chorak