forum.ziyouz.com
Kutubxona => O'zbek adabiyoti => Mavzu boshlandi: Muhammad Amin 20 Yanvar 2008, 05:13:11
-
NOSIRIDDIN BURHONIDDIN O`G`LI RABG`UZIY
Chorshanba, 10 Yanvar 2007
Nosiriddin Burhoniddin o`g`li Rabg`uziyning tug`ilgan va vafot etgan yili noma`lum. O`zbek nasriy adabiyotining ilk yirik namunasi "Qissayi Rabg`uziy" asari muallifi, atoqli shoir va olim XIII - XIV asrlar oralig`ida yashab o`tgan. Olimning ushbu asari 1309-yilda yozib tugatilgandir.
Bu asarda Rabg`uziy anbiyolar-payg`ambarlar hayotidan hikoya qiluvchi qadimgi Sharq qissa va afsonalarini qayta ishlab, manzarali lavhalar, jonli tasvirlar, xiyla pishiq, his-hayajon, kechinmalarga boy obrazlar hosil qilgan. Asarda e`tiqod va imonga sodiqlik, pok insoniy axloqning badnafslik, hirs-u hasad, qonxo`rlik va nohaqliklar ustidan g`alabasi tasvirlanadi. Ushbu asar o`zbek so`z san`atining ajoyib obidasidir!
-
PAHLAVON MAHMUD (1247-1326)
Chorshanba
Pahlavon Mahmud Xorazmda Najmiddin Kubrodan boshlangan javonmardlik tariqatining davomchisi, Sharqda nomi chiqqan pahlavon, pahlavonlarga ustozlik qilib, "Puryoyi vali" laqabini olgan mashhur kishidir.
Pahlavon Mahmud asosan po`stindo`zlik, telpakdo`zlik bilan shug`ullangan. Shuningdek, Pahlavon Mahmud Sharq kurashining yirik namoyandasi ham bo`lgan. U haqida o`sha davr odamlari hatto "Kuragi yerga tegmagan" deb ta`rif berishgan. "Puryoyi vali" laqabi ham aynan uning pahlavonligi bilan bog`liqdir. "G`iyos u-l-lug`at"da bu haqda shunday deyilgan: "Puryoyi valiy xorazmlik Mahmudning laqabidir. Bunda kurash ilmidan mahorat qozongan, keksa pahlavon, zo`rxona pahlavonlarining boshlig`i nazarda tutiladi. Zero, qaysi bir kurashchi zo`rxonaga kirmoqchi bo`lsa, dastlab Puryoyi valiyning qadamiga (oyog`iga) bosh qo`yadi. Shu jumladan, Puryoyi valiy so`zi majozdan aziz va mukarram ma`nosini ham bildiradi".
Pahlavon Mahmud "Qitoliy" taxallusi bilan ijod ham qilgan. Ushbu taxallus ham pahlavonlik bilan bog`liqdir. "Qitol" so`zi "bir-biri bilan jang qilmoq, kurashmoq" ma`nosini bildiradi.
Badiiy ijodda esa uning "Kanzu-l-haqoyiq" masnaviysi haqida ma`lumotlar bor. Lekin Pahlavon Mahmudning bizga asosan ruboiylari yetib kelgan. Ijodini faqat ruboiylar bilan boyitgan, Umar Hayyomdan keyingi shoir ham aynan Pahlavon Mahmuddir.
Pahlavon Mahmud fors-tojik tilida ijod qilgan.
-
SAYFI SAROYI (1321 - 1396)
Chorshanba
Iste`dodli g`azalnavis shoir va tarjimon Sayfi Saroyi 1321-yilda Qamishli yurtida tug`ilgan (Qamishli Xorazmdagi qishloqlardan birining nomi, ammo bu nom Volga daryosi bo`yida ham ko`p uchraydi). U bilim olish maqsadida Qamishlidan Saroyga keladi (Saroy - Oltin O`rda davlati poytaxti). Shoir "Saroyi" degan taxallusni ham aynan shu yerda olgan. Sayfi esa uning ismi bo`lib, "qilich" degan ma`noni bildiradi.
Umrining oxirlarida adib Misrga ketgan va o`sha yerda yashagan.
O`sib tuprog`im uzra nayzalar, men evdim, ayrildim,
Vatandin benishon o`ldim-da, o`zga yurtga evrildim.
Nechun menga falak javr ayladi, qanday gunohim bor?
Iloho, ayla kam javring, men elga sodiq ul erdim.
Ushbu misralarga shoir o`z qismati haqida aytmoqda. U o`z tuprog`idan ketishini "Falak javr ayladi" demoqda. "Tuprog`im uzra nayzalar o`sdi" degan jumlada esa Chingizxon istilosini nazarda tutmoqda.
U o`zining "Guliston bit-Turkiy" ("Turkiy Guliston") asarini Misr amiri Batxasbekka bag`ishlagan edi. Asar 1391-yilda yozilgan. "Suxayl va Guldursun" asari esa 1394-yilda yaratilgan.
Adib 1396-yilda vafot etgan.
-
SAYFI SAROYI (1321 - 1396)
Chorshanba
Iste`dodli g`azalnavis shoir va tarjimon Sayfi Saroyi 1321-yilda Qamishli yurtida tug`ilgan (Qamishli Xorazmdagi qishloqlardan birining nomi, ammo bu nom Volga daryosi bo`yida ham ko`p uchraydi). U bilim olish maqsadida Qamishlidan Saroyga keladi (Saroy - Oltin O`rda davlati poytaxti). Shoir "Saroyi" degan taxallusni ham aynan shu yerda olgan. Sayfi esa uning ismi bo`lib, "qilich" degan ma`noni bildiradi.
Umrining oxirlarida adib Misrga ketgan va o`sha yerda yashagan.
O`sib tuprog`im uzra nayzalar, men evdim, ayrildim,
Vatandin benishon o`ldim-da, o`zga yurtga evrildim.
Nechun menga falak javr ayladi, qanday gunohim bor?
Iloho, ayla kam javring, men elga sodiq ul erdim.
Ushbu misralarga shoir o`z qismati haqida aytmoqda. U o`z tuprog`idan ketishini "Falak javr ayladi" demoqda. "Tuprog`im uzra nayzalar o`sdi" degan jumlada esa Chingizxon istilosini nazarda tutmoqda.
U o`zining "Guliston bit-Turkiy" ("Turkiy Guliston") asarini Misr amiri Batxasbekka bag`ishlagan edi. Asar 1391-yilda yozilgan. "Suxayl va Guldursun" asari esa 1394-yilda yaratilgan.
Adib 1396-yilda vafot etgan.
-
ATOYI
Chorshanba
Shirin kalom, lirik shoir, majoziy ishq vasfidan ilohiy ishq lazzatini topgan kishi, Xo`ja Ahmad Yassaviyning jiyani Atoyi XIV asr oxiri, XV asrning birinchi yarmida hayot kechirgan. Alisher Navoiy Atoyi haqida o`zining "Majolisu-n-nafois" asarida quyidagicha yozib qoldirgan: "Mavlono Atoyi Balxda bo`lur edi. Ismoil ota farzandlaridandur, darveshvash va xushxulq, munbasit (oq ko`ngil) kishi erdi. O`z zamonida she`ri atrok (turklar) orasida ko`p shuhrat tutti".
Atoyi mumtoz she’riyatda g’azal janrining taraqqiyotiga hissa qo’shgan shoir. Balx shahrida yashab o`tgan. Mirzo Ulug’bek saroyga bir qancha shoir va olimlarni taklif etganda, ular orasida Atoyi ham bor edi.
Bizgacha birgina devoni ma’lum, unda shoirning 260 g’azali jamlangan, u Rossiya Fanlar Akademiyasi Sankt—Peterburg bo’limida saqlanadi (inv.22 V-2456).
Atoyining asarlari orasida ko`pchiligini tasavvuf g`oyalarini aks ettirgan g`azallar egallaydi. Uning asarlari til va uslub jihatidan xalq ijodiga yaqin bo’lib, xalq iboralari, ta’birlari, maqollariga boyligi bilan ajralib turadi. Bu omillar shoir g’azallarining xalqchilligini ta’minlagan.
Nashr qilingan asarlari:
O’zbek adabiyoti namunalari (tuz. prof.Fitrat). — T.: 1928;
Otoyi. G’azallar (nashrga tayyorl. E.Rustamov). — T.: 1958;
Atoyi. G’azallar. Kitobda : Hayot vasfi. — T.: 1988
-
LUTFIY (1366-1465)
Chorshanba, 10 Yanvar 2007
Lutfiyning asl ismi Lutfulla bo`lib, u Hirot yaqinidagi Dehikanor qishlog`ida tug`ilgan.
Lutfiy Alisher Navoiyga ustoz martabaasida turgan va u kishi ham g`azal janrida ijod qilgandir. Navoiy ustozi haqida quyidagilarni yozib ketgan: "Mavlono Lutfiy o`z zamonining malikul kalomi erdi, forsiy va turkiyda naziri yo`q erdi, ammo turkiyda shuxrati ko`prak erdi va turkcha devoni ham mashhurdir..."
Xondamir "Makorimul ahloq" asarida Lutfiyni turkiy tilda Navoiygacha bo`lgan davrda ijod qilgan eng yirik shoir sifatida ta`riflaydi.
Lutfiy nafaqat shoir, balki iste`dodli tarjimon ham bo`lgan. U Sharafiddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma" asarini Shohruh mirzoning taklifiga ko`ra she`riy tarzga tarjima qilgan.
Lutfiydan bizga katta adabiy meros qolgan. Manbalarda shoirning 20 dan ortiq asar yozgani aytiladi. Biroq bizgacha shoirning ikkita devoni yetib kelgan. Ulardan biri Turkiyaning Ko`niyo shahrida saqlanmoqda.
Nashr qilingan asarlari:
Lutfiy. Devon. — T.: 1965.
Lutfiy. Sensan sevarim. — T.: 1987.
-
DURBEK
Durbek haqida bizga ma`lumotlar deyarli yetib kelmagan. Faqat "Yusuf va Zulayho" dostoni uning nomi bilan bog`lanadi. Asar muqaddimasida ta`kidlanishicha, ushbu doston Balxda yozilgan. Shoir Balx haqida quyidagicha yozadi:
Balx erdi dahrga ummul bilod,
Mazhari islom taqi adlu dod.
Jumla akobirning edi manzili,
Sokin erur anda nabi-yu vali.
Ummul bilod - shaharlarning onasi demakdir. Shoir bu bilan o`z shahri nufuzini ta`kidlamoqda. Shu misralar yordamida biz shoirning Balx shahridan ekanligini bilib olishimiz mumkin. Lekin Durbek haqida boshqa ma`lumotlar saqlanmagan.
-
HUSAYN BOYQARO (1438-1506)
Taniqli shoir va davlar arbobi Husayn Boyqaro 1438-yilda Hirotda tug`ilgan. Uning otasi Mansur va onasi Firuzabegim ham Temuriylar avlodidan bo`lgani uchun Zahiriddin Muhammad Bobur Boyqaroga "karimu-t-tarafayn" ("ikki tomonlama ulug`") deb ta`rif bergan.
U 1469-yildan umrining oxirigacha Xurosonga podshohlik qilgan. Husayn Boyqaro davrida mamlakatda ilm-ma`rifat, adabiyot rivojlandi. U poytaxtga ko`plab ziyoli kishilarni to`plagan. Madrasalar ochib, u yerda ta`lim berish uchun o`z davrining ko`zga ko`ringan mudarrislarini jalb etgan. Bu davrda ushbu madrasalarga xorijdan ham ko`plab talabalar kelib saboq olishgan. Uning hukmdorligi yillarida iqtisodiy va madaniy hayot yaxshilangan. Ko`plab chet el mamlakatlari bilan do`stlik va hamkorliklar yo`lga qo`yilgan. Masalan, 1490-yilda u Moskvaga elchi yuborib, do`stlik va inoqlik to`g`risida shartnoma tuzishni taklif etgan.
Husayn Boyqaro "Husayniy" taxallusi bilan she`rlar yozgan. Uning bizgacha "Devon" va "Risola" asarlari yetib kelgan. Devondagi she`rlarning ko`pchiligi ishq va may mavzusidadir.
Husayn Boyqaro Alisher Navoiyning eng yaqin do`sti bo`lgan.U "Risola" asarida Navoiy ijodiga keng va obyektiv baho bergan. Husayniy asarlari O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasida saqlanmoqda..
Nashr qilingan asarlari:
Husayn Boyqaro. Devon, risola. (nashrga tayyorl. S.G’aniyeva) — T.: 1968;
Shoh va shoir: Husayniy (nashrga tayyorl. A.Erkinov). — T.: 1993;
-
MUHAMMAD SHAYBONIY (1451-1510)
Muhammad Shayboniy Temuriylar davlati o`rnida yuzaga kelgan Shayboniylar sulolasi asoschisidir. U o`z zamonasining donishmandlaridan va harbiy sarkardalaridan ta`lim oldi. Buxoroda ikki yil madrasada o`qidi.
90-yillarning so`ngida taxt uchun kurashlar boshlanib ketdi. U 1499-1504-yillarda Movaraunnahrni Abdusaid avlodlaridan tortib oldi. 1505-yilda Xorazmni, 1507-yil Xurosonni egalladi. Va shu bilan Temuriylar hukmronligiga barham berdi. 1510-yili 10-sentabrda Ismoil Safaviy qo`shinlari bilan Murg`ob daryosi bo`yidagi janglarda halok bo`lgan.
Shayboniy ko`p jihatdan Amir Temur tutumiga ixlos bilan qarar va rioya qilardi. U saroyga ko`plab olimlar va ijod ahlini to`plab, ijodga tashviq qilar edi.
O`zi esa turkiy va forsiyda she`rlar bitar, surat chizar, xushovoz qiroatxon va musiqa bilan shug`ullanar edi.
Shayboniyxondan bizga "Devon" va "Bahru-l-hido" ("Hidoyat dengizi") dostonlari yetib kelgan.
Uning devoni Istambuldagi To`pqopi saroyi muzeyida, dostoni esa Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Shayboniyxonning devonidan ko`chirma nusxa "O`zbekiston Milliy universiteti" "O`zbek mumtoz adabiyoti kafedrasi qo`lyozmalar jamg`armasi"da mavjud.
Uning she`rlaridan ayrim namunalar unga bag`ishlab yozilgan asarlarda ham keltirilgan. Masalan, Nisoriyning ma`lumotlariga ko`ra, Shayboniyxon mo`g`ullar istilosida shahid ketgan Najmiddin Kubroga bag`ishlab "Shahi Shuhado" ("Shahidlar shohi") degan tarixiy she`r yozgan.
Shoir "œhazrati imomu-z-zamon xalifatu-r-rahmon" (zamona imomi va xalifasi) unvoniga erishgan.
-
ALISHER NAVOIY (1441-1501)
Alisher Navoiy 1441-yilning 9-fevralida Hirotda, G`iyosiddin Kichkina xonadonida dunyoga kelgan. Uning otasi Temuriylar saroyida e`tiborli shaxslardan bo`lgan. Onasi esa amirzoda Shayx Abusaid Changning qizi bo`lgan.
Alisher saroy muhitida yashagani uchun alohida tarbiya va nazorat ostida o`sdi. Kichkinaligidanoq she`r va musiqaga ishqi tushgan. Olim-u fozillar davrasida ulg`aydi.
1447-yilda Shohruh Mirzo vafot etib, taxt uchun kurashlar boshlanib ketadi. Alisherlar oilasi esa bu davrda Iroqqa yo`l oladi. Yo`lda, Taft shahrida Navoiy o`z davrining mashhur tarixchish Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi.
Alisherlar xonadoni 1451-yilda Hirotga qaytadi.
1452-yilda Abulqosim Bobur Mirzo Xuroson taxtiga o`tiradi va notinchliklar ham bosiladi. Alisherning otasi G`iyosiddin Muhammad esa Sabzavorga hokim etib tayinlanadi. Alisher o`qishni davom ettiradi. Maktab yosh Alisherni she`riyat bilan oshno qilib qo`yadi. U Sa`diy Sheroziyning "Guliston" va "Bo`ston", Farididdin Attorning "Mantiqu-t-tayr" asarlarini kuchli ishtiyoq bilan o`qib chiqadi.
"Mantiqu-t-tayr" asari Navoiyga bir umrlik hamroh bo`lib qoladi. Keyinchalik u "Lisonu-t-tayr" nomli asarini yozdi.
1453-yilda G`iyosiddin Muhammad vafot etdi. Alisher Abulqosim Bobur xizmatiga kirdi. Avval Sabzavorda, keyin Mashhadda yashadi. Ikki maktabdosh do`st - Husayn va Alisher yana birga bo`ldilar. Bu yillar ham Navoiy uchun ilm olish bilan o`tdi. U shu munosabat bilan 50 ming bayt, 100 ming misrani yod olganini aytib o`tgan.
She`rga mehr Alisherni ijodga undadi. U turkiy va forsiyda she`rlar bita boshladi. U turkiydagi she`rlariga "Navoiy", forsiydagi she`rlariga esa "Foniy" taxallusini qo`llardi.
1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etgach, Xuroson taxtiga Abusaid Mirzo o`tirdi. Husayn Boyqaro esa taxt uchun kurashlarga kirishib ketdi. Bu paytda Navoiy Mashhad madrasalarida bilimini oshirish bilan band edi.
Shoir 1464-yilda Hirotga qaytadi. Lekin bi yerda uni qiyinchiliklar kutib turar edi. Sababi, Abusaid Mirzo Abulqosim Bobur yaqinlaridan hisoblangan Alisherning tog`alari Mirsaid Kobuliy va Muhammad Ali G`aribiylarni qatl etgan bo`lib, Alisherning mol-mulki ham davlat hisobiga musodara etilgan edi. Shuning uchun u shaharda uzoq qola olmadi.
Bu davrda Abdurahmon Jomiy, Pahlavon Muhammad va Sayyid Hasan Ardasher kabi do`stlarining ko`magiga tayanadi.
Abdurahmon Jomiyni Navoiy "Nuran Maxdum" deb e`zozlagan. U kishi o`zini siyosatdan uzoq tutar edi. Hatto shahar tashqarisida Sa`diddin Qoshg`ariy (1456-yilda vafot etgan mashhur shayx, Jomiyning ustozi) mozori yonidan joy olib, o`sha yerda yashar edi.
Alisher do`stlari Pahlavon Muhammad va Sayyid Hasan Ardasherlar haqida kitob ham yozgan. U Pahlavon Muhammadni "shamsu-l--millat" (millat quyoshi) deb atagan bo`lsa, Sayyid Hasan Ardasherni esa "bu faqir turk va sart orasida ondin tamomroq (mukammalroq) kishini ko`rmaydurmen" deb ta`riflagan.
Navoiy 60-yillarning ikkinchi yarmida Samarqandda yashadi. Uning Samarqandga kelishi to`g`risida ham turlicha qarashlar mavjud. Tarixchi Xondamir uni o`qish maqsadida kelgan deb aytadi. To`g`ri, u Samarqandda din huquqshunosi va faylasuf Fazlulloh Abullays qo`lida o`qidi. Zahiriddin Muhammad Bobur esa uning Samarqandga kelishi sababini Abusaid surgun gilishi bilan bog`laydi. Chunki Abusaidning Alisherga nisbatan munosabati yomon edi.
Alisher Samarqandda dastlab moliyaviy qiyinchiliklar ichida yashadi. Keyinchalik shahar hokimi Ahmad Hojibek unga rag`bat va homiylik qila boshladi.
Navoiy shu yillarda shoir sifatida shuhrat topa boshladi. 1465-1466-yillarda uning muxlislari she`rlarini to`plab, "Devon" tuzdilar. Bu kitob bugungi kunda "Ilk devon" nomi bilan mashhurdir.
1468-yilda Abusaid Mirzo Eronni egallash uchun bo`lgan jangda halok bo`ladi va taxtga Husayn Boyqaro o`tiradi. U do`stiga maktub yo`llab, uni Hirotga chaqiradi. Alisher Hirotga qaytib, Ramazon hayiti kunlarida do`stiga "Hiloliya" qasidasini taqdim etadi.
Husayn Boyqaro Alisherni davlat ishlariga jalb etib, unga muhrdorlik vazifasini topshiradi. Alisher 1469-1472-yillarda muhrdor, 1472--1476-yillarda esa vazir bo`lib ishladi. 1487-1488-yillarda esa Astrobod hokimi bo`lgan.
Alisher vazir bo`lib ishlagan kezlarida "amiri kabir" ("ulug` amir"), "amiru-l-muqarrab" (podshohga eng yaqin amir) kabi unvonlarga ega bo`ldi.
1480-1500-yillar mobaynida o’z mablag’lari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi yo’lovchilar to’xtab o’tish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko’prik, 20 ta hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga "œmuqarrabi hazrati sultoniy" ("œsulton hazratlarining eng yaqin kishisi") degan unvonni beradi. Unga ko’ra Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi.
Alisher Navoiy tarjimayi holi o’z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan.
Lirik merosi.
Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she’rlarini yig’ib, "œIlk devon" (1464-1465) tuzgan edilar, birinchi devoni "œBadoye`u-l-bidoya" ("œGo’zallikning boshlanishi") asarini shohning taklifiga ko`ra 1472-1476-yillarda kitob qildi. Ikkinchi devoni "œNavodiru-n-nihoya" ("œNodirliklar nihoyasi")ni 1476-1483-yillarda yozib tugatgan. 1481-1482-yillarda "Vaqfiya" asarini yozadi. Bu asari bilan u vaqf qonun-qoidalarini tartibga solishni ko`zlagan edi.
1483-1485-yillar mobaynida esa beshta dostondan iborat "Xamsa"ni yozib tugatdi. U ish kunlari hisobida 54 ming misradan iborat asarni olti oy ichida yozgan edi. Bu asar turkiy tildagi birinchi "Xamsa"dir. Navoiyni "Xamsa" yozishga undagan va unga bu ishda oq fotiha bergan ustozi va do`sti Abdurahmon Jomiy shunday yozadi: "Bu qalamga falakdin ofarinlar yog`ilsin. Bu qalam forsiy til egalariga, forscha nazm durlarini terguvchilarga rahm qildi: u ham shu forsiy tilda yozganida, boshqalarda so`z aytishga majol qolmasdi. Uning mo`jizali she`ri oldida Nizomiy kim-u, Xisrav kim bo`lardi?!"
1480-1490-yillar Navoiy ijodi uchun nihoyatda samarali keladi. U shu yillar davomida ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. 1488-yilda yaratilgan "Tarixi mulki Ajam" ("Ajam shohlari tarixi") shulardan biri edi. Bu asar "Muhokamatu-l-lug`atayn" asarida "Zubdatu-t-tavotix" (Tarixlar qaymog`i) deb ham ataladi.
Navoiyning "Tarixi anbiyo va hukamo" (Anbiyolar va hokimlar tarixi), "Siroju-l-muslimin" (Musulmonlik nuri) asarlari ibrat va pand mazmunida yozilgandir.
Navoiyning yaqin do`stlari va ustozlari Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492) va Pahlavon Muhammad (1493) birin-ketin vafot etishadi. Navoiy ularga bag`ishlab "Holoti Sayyid Hasan Ardasher", "Xamsatu-l-mutahayyirin", "Holoti Pahlavon Muhammad" asarlarini yozadi. Bu asarlar nasriy bo`lib, ular shoirning ulug` zamondoshlari haqidagi memuar-xotiralaridan tashkil topgandir.
1491-yilda shoir muammo janrida yozilgan "Risolayi muammo" (ikkinchi nomi "Mufradot") asarini yozadi. Bu asar bilan Navoiy o`zbek tilida muammo janrida yozgan ilk shoir bo`ldi.
"Xazoyinu-l-maoniy"ga uning 52 muammosi kiritilgan. Forsiyda yozilgan muammolarini esa 500 ta chamalaydilar. Shoir muammoni tuzish va yechish qoidalarini o`z ichiga olgan ushbu asarini forsiyda yozgan.
Hadislar asosidagi 40 ruboiyni o`z ichiga olgan "Arbain", mashhur hazrat Alining "Nasru-l-laoliy" asarining she`riy tarjimasi, 266 ta ruboiydan tashkil topgan "Nazmu-l-javohir" asarlari ham shu yillarda yaratilgan.
Navoiyning 1490-yillardagi eng katta asari, shubhasiz, "Xazoyinu-l-maoniy"dir. 1492-1498-yillarda tartib qilingan bu asar to`rt qismli devondir. Bu devonga shoirning turkiyda yozilgan deyarli barcha lirik she`rlari kiritilgandir. U devonni tabiat fasllariga qarab to`rtga bo`ldi va har biriga shunga ko`ra nom berdi. Uning birinchi qismi "G`aroyibu-s-sig`ar" (Yoshlik g`aroyibotlari), ikkinchi qismi "Navodiru-sh-shabob" (Yigitlik nodirliklari), uchinchi qismi "Badoye`u-l-vasat" (O`rta yosh badialari) va nihoyat to`rtinchi qismi "Favoyidu-l-kibar" (Keksalik foydalari) deb nomlanadi.
Navoiy forsiy va arab tillarini ham mukammal bilgan. Va bu tillarda ham she`r yozish qobiliyatiga ega edi. Uning fors tilida bitilgan "Devoni Foniy" asarida uchrab turadigan arabiy matnlar bunga isbot bo`la oladi.
Navoiy turli sohalardan xabardor kishi edi. U o`q otish haqida "Risolayi tir andoxtan", lug`atshunoslik borasida esa "Sab`atu abhur" (Yetti dengiz) asarlarini yozib qoldirgan. Navoiy adabiyotshunoslik va adabiyot nazariyasi borasida ham asarlar yozgan. Bular jumlasiga "Risolayi muammo" asarini keltirish mumkin. 1490-yillarda yaratilgan "Majolisu-n-nafois" (Nafis majlislar) asari esa o`zbek tazkirachiligining ilk namunasidir. "Mezonu-l-avzon" (Vaznlar o`lchovi) asarini yozib, o`zbek aruz she`rining bir necha asrlik tajribasini umumlashtirdi.
Navoiy she’riyatining mavzular doirasi keng, janrlar ko’lami (16) xilma-xil. G’azallari "œoshiqona, orifona, rindona" (Shayxzoda) sifatlar bilan o’rganiladi. G’azallarida insoniy muhabbat ilohiy ishq bilan uyg’un holda ulug’lanib, "œmajoz - haqiqat ko’prigi" aqidasiga amal qilingan. Alisher Navoiy she’riyatidagi zohiriy ma’no yangiliklari bilan birga botiniy sifatlarni ham o’rgangandagina ularni idrok etishga erishish mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasida Navoiy qalamiga mansub 24 asarning 254 qo’lyozmasi saqlanadi, undan ko’pchiligi devonlarning nusxalari. Navoiy devonlari prof. H.Sulaymon tomonidan yig’ilib, tasnif etilgan. "œIlk devon" Sankt-Peterburgdagi Saltikov-Shedrin kutubxonasida (inv.564) saqlanadi. "œNavodiru-n-nihoya" O’R FA ShI (inv.1995) dagi nusxalari nihoyatda nodir bo’lib, ular Navoiy davrida Hirotda Sulton Ali Mashhadiy (1487), Abdujamil kotib (1487-88) tomonidan ko’chirilgan.
-
Navoiy asarlari haqida
" Xamsa"
Alisher Navoiy ijodining yuksak cho’qqisi "œXamsa" asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan bo’lib, turkiy tilda to’liq "œXamsa" yaratdi va turkiy tilda shunday ko’lamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi.
"œXamsa" tarkibiga "œHayratu-l-abror", "œFarhod va Shirin", "œLayli va Majnun", "œSab’ai sayyor", "œSaddi Iskandariy" kabi dostonlar kiradi.
"œHayratu-l-abror"da hamd, munojot, na’t, hayrat boblaridan keyin shoirning Yaratganga, borliqqa, tabiatga, insonga bo’lgan falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, ma’rifiy, axloqiy va estetik munosabati aks ettirilgan. Podshoh bilan ulusning insonlik nuqtayi nazaridan ayirmasiz, farqsizligini, podshohning hunar, axloq, adl, insof, mantiq, taqvo yo’lida ulusdan o’ta olmaganini anglatish bilan o’zining adolatli shoh haqidagi qarashlarini anglatadi.
"œFarhod va Shirin"da qahramonlar sevgi sarguzashtlari orqali insonning tarix va kelajak oldidagi vazifasini belgilaydi, insonlik faqat muhabbatda emas, balki o’sha sharafli nomning himoyasi orqali ekanini uqtiradi. Sharq tarixidagi Xusrav va Shirin voqeasini badiiy jihatdan qayta ishlab, Farhod orqali o’zining komil inson haqidagi qarashlarini ifoda qilgan. Navoiy dostoni orqali Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy an’analari yangilangan bo’lsa, undan keyin bu syujet turk mumtoz adabiyotining o’zak muammolarini hal etishda asosiy o’rin tutdi va bu yo’nalishda Ahmad Rizvon, Jaliliy, Harimiy, Bafqiy, Urfi Sheroziy, Lamiiy, Nizoriy v.b. dostonlari yaratildi.
"œLayli va Majnun" dostonida arab ertaklari orqali ma’lum syujet o’zining tugal shaklini topdi, unda ishq falsafasi betakror uslubda ifoda qilindi. Keyinroq yaratilajak Fuzuliy, Andalib, Sayqaliy dostonlari uchun ma’naviy zamin bo’ldi. "œXamsa" tarkibidagi "œSab’ai sayyor" va "œSaddi Iskandariy"da shohlik bilan bog’liq masalalarni birinchi o'ringa olib chiqdi. Bu dostonlar xamsanavislik an’anasida o’zining ijtimoiy-siyosiy xarakteri va originalligi bilan ajralib turadi. "œXamsa"ga ustoz Abdurahmon Jomiy (1414-1492) yuqori baho berdi.
O’R FA ShI qo’lyozmalar fondida 15-20 asrlarda ko’chirilgan 166 qo’lyozma saqlanadi. Ulardan 84 tasida beshlikning hamma dostonlari berilgan.
Navoiy devonidan sahifa
Tasavvufiy asarlari
Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining ruhiga singgan bo’lsa-da, maxsus "œLisonu-t-tayr" dostoni (1499)da, "œNasoyimu-l-muhabbat" manqabasi" (1495-96)da, "œTarixi anbiyo va hukamo"(1485-88), "œArbain", "œMunojot" singari asarlarida aks etgan.
"œLisonu-t-tayr"da borliq va ilohiyot haqidagi qarashlarini, inson, tabiat va hayot haqidagi fikrlarini qushlar tili va sarguzashtlari orqali bayon qilgan.
O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng Navoiy asarlarini diniy va so’fiylik jihatidan o’rganish kengaydi, ular obyektiv va ilmiy bahosini olmoqda. "œArbain", "œMunojot" kabi asarlari chop etildi. Jomiyning "œNafahotu-l-uns min hazaroti-l-quds" tazkirasini tarjima qilib va to’ldirib, so’z yuritilgan 618 ta shayxlar sonini 770 taga yetkazdi.
Nasriy asarlari
Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy va ilmiy-falsafiy yo’nalishdadir.
"œMahbubu-l-qulub" (1500-01) Navoiyning so’nggi yirik asari bo’lib, unda ulug’ mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, to’plagan boy tajribasi o’z yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda "œSoriun-nosning af’ol va ahvolining kayfiyati" (1), axloqiy muammolar (2), "œmutafarriqa favoyid va amsol surati" (3) masalalari ifodalangan.
"œXamsatu-l-mutahayyirin" ("œBesh hayrat", 1494) asarida ustozi va do’sti Abdurahmon Jomiy, uning hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi.
"œHoloti Sayyid Hasan Ardasher" (1488-89), "œHoloti Rahlavon Muhammad" (1493) asarlari manoqib-holot yo’nalishida bo’lib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan.
"œMunshaot" (1498-99) Navoiyning maktublari to’plami (jami 88 ta xat) bo’lib, ular sog’inchlik xatlari, navro’z tabriklari, ta’ziyanomalar, siyosiy o’gitlar, sulhnomalar va boshqa yo’nalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan.
Ilmiy-filologik merosi
"œMajolisu-n-nafois" (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira bo’lib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida ma’lumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot bo’lmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, to’rtinchi, beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va shahzodalar haqidagi ma’lumotlar jamlangan. Asar Faxriy Hirotiy (1521-22), Muhammad Qazviniy (1522-23), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta fors tiliga tarjima qilingan.
Navoiy "œMuhokamatu-l-lug’atayn" asarini o’z zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususiyatlari bilan qiyoslashga bag’ishladi. Jonli xalq tilida qo’llanilgan ko’plab so’zlarni asarga kiritib, adabiy tilda qo’llanilishiga sababchi bo’ldi. O’zigacha ishlatilgan so’zlarning yangi ma’no qatlamlarini ochdi. O’zbek tili grammatikasini Mahmud Koshg’ariydan so’ng ilmiy asosga soldi. O’zbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi bo’ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va e’tiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi.
Aruz nazariyasiga bag’ishlangan "œMezonu-l-avzon" (1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va og’zaki she’riyati namunalarining vazn xususiyatlarini o’rgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk she’riyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. Bahrlar va doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. To’qqizta yangi vazn va she’riy shaklni aniqladi. Turklik tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni ilgari surdi.
Tarix va iqtisodga oid asarlari
"œTarixi mulki Ajam" ("œAjam shohlari tarixi", 1488) qisqa tarix bo’lib, Eron shohlari xronikasi bayon qilingan "œTarixi Tabariy", "œShohnoma" asarlarini mantiqan to’ldiradi, ulardagi faktlarni izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning so’nggi vakili Yazdi Shahriyorgacha bo’lgan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi.
"œTarixi anbiyo va hukamo" ("œPayg’ambarlar va hakimlar tarixi", 1485-1498) asarining birinchi bo’limida "œQissasu-l-anbiyo"lar an’analarini davom ettirib, Odam alayhissalomdan Nuh, Iso, Muso, Ya’qub, Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi payg’ambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni Hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning "œHukamo zikrida" deb nomlangan ikkinchi bo’limida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishog’urs, Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin qilinadi.
"œVaqfiya" (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf mulki va mablag’i evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yo’nalishda madrasa va xonaqohlarda o’rnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy o’z ixtiyoridagi mablag’lar hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va bog’larni sanab o’tdi. Asar Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini o’rganish uchun ham muhim hujjatli manbadir.
-
Arab va fors tillaridagi asarlari
Alisher Navoiy fors tilida yozgan she’rlari asosida "œDevoni Foniy" tuzilgan bo’lib, uning muqaddimasida "œSittai zaruriya" ("œOlti zarurat") va "œFusuli arbaa" ("œTo’rt fasl") forsiy qasidalari majmualari berilgan.
"œSittai zaruriya" to’plamidagi qasidalar "œRuhul-quds" ("œMuqaddas ruh"), "œAynu-l-hayot" ("œHayot chashmasi"), "œTuhfatu-l-afkor" ("œFikrlar tuhfasi"), "œQutu-l-qulub" ("œQalbdar g’izosi"), "œMinhoju-n-najot" ("œQutulish yo’li"), "œNasimu-l-xuld" ("œJannat nasimi") kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-mantiqiy javob tarzida yozilgan.
"œFusuli arbaa"da Sulton Husayn Boyqaro madhidan so’ng "œBahor", "œSaraton", "œXazon" ("œKuz") va "œDay" ("œQish") vasflari keladi.
Muammo janri qoidalariga bag’ishlangan "œMufradot" (1485) fors tilidagi ilmiy asarida mumtoz she’riyatdagi bu janrni nazariy jihatdan asosladi. Muammo va uning boshqa janrlar - ruboiy, qit’a, tuyuq, ayrim hollarda, g’azal bilan munosabatini anglatdi. Muammolarni yechish usullarini o’rgatish barobarida 121 ta misol keltirdi.
Navoiyning arab tilida "œSab’atu-l-abhur" ("œYetti dengiz") nomli diniy-tasavvufiy ruhda lug'at xarakteridagi asar yozgani ma’lum. Biroq bu asar nashr etilib, yetarli darajada o’rganilmagan.
Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar yakqalam qilindi, millat ma’naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o’rin oldi. Mustaqil O’zbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Respublikadagi eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, O’zbekiston Davlat mukofoti, O’RFA Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, O’zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-ma’rifiy muassasalar, jamoa xo’jaliklari ulug’ shoir nomi bilan ataladi.
Nashr qilingan asarlari:
Alisher Navoiy. Asarlar. -T.: 1963-1968;
Alisher Navoiy. Xazoyinu-l-maoniy. —T.: 1959-60;
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami (20 jildlik) —T.: 1987-1992;
Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami (20 jildlik), -T, 1991-1996;
Alisher Navoiy. Xamsa (Nashrga tayyorl. R.Shamsiyev). —T.: 1960;
Alisher Navoiy. Farhod va Shirin (nashrga tayyorl., nasriy bayon muallifi G’afur G’ulom). — T.: 1956;
Alisher Navoiy. Hayratu-l-abror. Ilmiy-tanqidiy tekst (nashr. P.Shamsiyev). —T.: 1970;
Alisher Navoiy. Lisonu-t-tayr (nasriy bayon muallifi: Sh.Sharipov). — T.: 1984;
Alisher Navoiy. Lisonu-t-tayr. — T.: 1991;
Alisher Navoiy. Nasoyimu-l-muhabbat. MAT. -T.: Fan, 2001;
Alisher Navoiy. Munojot (nashrga tayyorl. S.G’aniyeva). — T.: Sharq, 1991;
Alisher Navoiy. Mahbubu-l-qulub. Asarlar. O’n besh tomlik. — T.;1967;
Alisher Navoiy. Xamsatu-l-mutahayyirin. Asarlar. O’n besh tomlik. — T.;1967;
Alisher Navoiy. Holoti Sayyid Hasan Ardasher. Asarlar. O’n besh tomlik. T.14. — T.;1967;
Alisher Navoiy. Holoti Pahlavon Muhammad. Asarlar. O’n besh tomlik. T.14. — T.;1967;
Alisher Navoiy. Munshaot. Asarlar. O’n besh tomlik. T.13. — T.:1967
Alisher Navoiy. Majolisu-n-nafois. Asarlar. O’n besh tomlik. T.12. -T.: 1966;
Alisher Navoiy. Muhokamatu-l-lug’atayn. Asarlar. O’n besh tomlik. T.14. — T.:1967;
Alisher Navoiy. Mezonu-l-avzon. Asarlar. O’n besh tomlik T.14. — T.:1967;
Alisher Navoiy. Tarixi muluki Ajam. Asarlar. O’n besh tomlik. T.14. — T.:1967;
Alisher Navoiy. Tarixi anbiyo va hukamo. Asarlar. O’n besh tomlik. T.15. — T.:1968;
Alisher Navoiy. Vaqfiya. Asarlar. O’n besh tomlik. T.13. —T.: 1967;
Alisher Navoiy. Devoni Foniy. Asarlar. O’n besh tomlik. T.5. 1-2 kitob. — T.:1966;
Alisher Navoiy. Mufradot. Asarlar. O’n besh tomlik. T.15.— T.:1968;
-
MUHAMMAD SOLIH (1455-1534)
Muhammad Solih 1455-yilda Xorazmda dunyoga keldi. Uning otasi Nur Saidbek Abusaid Mirzo davrida Xorazm hokimi bo`lgan. Xuroson taxtiga Husayn Boyqaro o`tirgach, uning otasi qatl etiladi. Bunday qismat uchun Muhammad Solih Temuriylardan ranjib yurdi va umrining oxirigacha ularga qayishmadi. U bu sulolaning tanazzuliga ko`z tutdi va albatta, o`ziga hayrixoh hukmdor davlat tepasiga kelishiga ishondi. U 1499-yilda temuriylar saroyidan ketdi va Shayboniy tarafiga o`tdi. Shayboniy uni yaxshi kutib oldi va unga "amiru-l-umaro", "maliku-sh-shuaro" unvonlarini berdi.
U davlat ishlarida va harbiy safarlarda Shayboniyxonga hamrohlik qilar edi. Shayboniyxon Buxoroni zabt etib, Samarqand safariga otlanganda vaqtincha uning vasifasini Muhammad Solih bajarib turgan. Shayboniylar davlatiga o`z ixtiyori bilan qo`shilgan Chorjo`yga Muhammad Solih hokim etib tayinlanadi.
Muhammad Solih 1505-1506-yillarda Niso shahri hokimligiga tayinlanadi. 1510-1511-yillargacha shu shaharda yashadi. Muhammad Solih Shayboniyxon vafotidan keyin Buxoroga qaytadi va umrining oxirigacha shu yerda yashab qoladi.
Muhammad Solihning 76 bob, 8902 misradan tashkil topgan "Shayboniynoma" - epik asari bizgacha yetib kelgan. Bundan tashqari, shoirning turkiy va forsiyda bitilgan she`rlaridan bir qancha namunalar saqlanib qolgan.
"Sayboniynoma" asarining asl nusxasi Vena shahrida saqlanmoqda.
Nashr qilingan asarlari:
Muhammad Solih. Shayboniynoma. — T.: 1961.
Muhammad Solih. Shayboniynoma (nashrga tayyorl. E. Shodiyev). —T.: 1989.
-
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR (1483-1530)
Zahiriddin Muhamad Bobur Farg`ona viloyati poytaxti Andijon shahrida ushbu viloyat hokimi Umarshayx Mirzo xonadonida dunyoga keldi. Umarshayx Amir Temurga evara - to`rtinchi (Abusaid Mirzo-Sulton Muhammad Mirzo-Mironshoh-Amir Temur) avlod edi. Onasi Qutlug`nigorxonimning otasi Toshkent hokimi Yunusxon esa o`zbeklashgan mo`g`ul urug`idan bo`lib, 12 avlod bilan Chingizxonga tutashgandir.
Otasining bevaqt vafotidan so`ng Bobur 12 yoshida taxtga chiqadi. 1497-yilda Bobur Samarqandni egallaydi. Biroq, Bobur o`z yaqinlarining xiyonati tufayli Samarqandni yuz kun deganda tashlab chiqib ketadi. U Andijonga qaytadi. Biroq u Xo`jandga yetganda shahar xiyonatchilar qo`liga o`tib ketganligi ma`lum bo`ladi. Shaharni qayta olish maqsadida qilingan xatti-harakatlar, Toshkentdagi tog`asidan yordam kutishlar samarasini bermadi. Oilalari Andijonda bo`lgan yigitlar Boburdan ajrala boshlaydi. Shu tariqa ming kishilik qo`shindan ikki yuzdan ortiq kishi qoladi. U qishni Samarqand yaqinidagi qishloqlardan birida o`tkazadi va ko`klam kelishi bilan qilingan harakatlari ham besamar ketadi.
Shunday kunlarning birida unga bir paytlar xiyonat qilgan Ali Do`st Tag`oyining navkari kelib, unga Tag`oyining tazarrusini yetkazadi. Tag`oyi agar Bobur uning gunohidan o`tsa, o`zi egallab turgan Marg`ilonni topshirishini ma`lum qiladi. Shu tariqa ikki yil davom etgan sargardonlikdan so`ng, Bobur yana o`z ota shahriga qaytadi.
1500-yilda Oysha Sultonbegim Xo`jandga keladi. Bobur uni o`z nikohiga oladi. Aynan shu davrlardan boshlab u she`rlar mashq qila boshlaydi. Uning ilk she`rlari forsiyda yozilgan edi.
Bobur yana hokimiyat uchun kurashlarga sho`ng`ib ketadi. Samarqandni egallaydi. Shayboniyxon yurishidan xabar topgan Bobur kuch to`plash uchun Shahrisabzga ketadi. Bu orada Shayboniyxon Samarqandni egallaydi.
Samarqand qo`ldan ketgach Bobur 240 nafar yigiti bilan Kesh-Hisor oralig`ida sarson bo`lib yuradi. Kech kuz kunlarida Bobur yana Samarqandga kirishga harakat qiladi. U 70-80 nafar yigiti bilan tunda "Feruza" darvozasini ishg`ol qiladi. Tongda esa ikki da`vogar "Ohanin" darvozasi yonida to`qnashadi. Vaziyat Bobur foydasiga hal bo`layotganini ko`rgan Shayboniyxon Samarqandni tashlab chiqib ketadi.
Ko`p o`tmay Shayboniyxon bilan yana to`qnashuv bo`lib o`tadi. Bu safar Bobur yengiladi va Samarqand qamal ichida qoladi. Shayboniyxon Boburga sulh taklif qiladi. U bunga rozilik beradi va shu kuni tunda shaharni tark etadi. Biroq opasi Xonzodabegim shahar darvozasidan chiqqan joyda Shayboniy qo`liga tushadi. Shayboniyxon unga uylanadi va undan Xurrambek ismli farzand ko`radi.
1503-yilning sentabr oyida Bobur Qobul va G`znani jangsiz oladi. Qobuldagi dastlabki yillar og`ir kechadi. 1505-yilda onasi Qutlug`nigorxonim vafot etadi. U kishi Bog`i Navro`ziyga dafn etilgandir.
Shayboniyxon 10 oy davomida Xorazmni qamal qilib, egallagach, yo`lni Xuroson tarafga burdi. Husayn Boyqaro esa barcha Temuriy beklarni to`plab, Shayboniyga qarshi jang qilishga chog`landi. Bu haqda Bobur shunday yozadi: "... Sulton Husayn Mirzodek Temurbek o`rniga o`turg`on ulug` podshoh yig`noq qilib, atfov va javonibdin o`g`lonlarini va beklarini tilatib, Shayboniyxondek g`animning ustiga ozim bo`lg`onda, el oyoq bila borg`onda, biz bosh bila borg`aymiz, el tayoq bila borg`onda - biz tosh bila borg`aymiz..." Biroz bu ish amalga oshmay qoladi. Sababi Husayn Boyqaro yo`lga otlanganda vafot etadi.
1503-1504-yillarda Afg’onistonni egalladi.
Bobur Qobulni olgach bobolari rusumlarini o`zgartiradi. U o`zini xon emash, shoh deb ataydi. U Hindistonni egallash rejasini tuza boshlaydi. Bu maqsadda qilgan ilk harakatlati 1507-yilning yanvar oylariga to`g`ri keladi. Bobur Hindistonni 1526-yildagina olishga muvaffaq bo`ladi. U o`zining 12 ming kishilik qo`shini bilan Ibrohim Lodining 100 ming kishilik qo`shinini yengib chiqadi va XIX asrning ikkinchi yarmiga qadar hukmronlik qilgan Boburiylar imperiyasiga asos soldi. Yevropada u "Buyuk mo`g`ul imperiyasi" nomi bilan shuhrat qozongandir.
Bobur 1530-yilning 26-dekabrida Agrada vafot etadi. Keyinchalik uning hoki o`z vasiyatiga ko`ra Qobulga ko`chirilgan.
Adabiy merosi
Bobur yigirma yoshligi chog`ida yangi yozuv - "Xatti Boburiy"ni kashf qilgan.
U ajoyib she`rlar yozgan, musiqa bilan shug`ullangan. "Boburnoma"day ulkan tarixiy-badiiy asarni yaratdi. 1521-yilda soliqlarni tartibga soluvchi she`riy janrdagi "Mubayyina-l-zakot" (Zakot bayoni) asarini yozdi. 1523-1525-yillarda aruz vazni haqida risola tuzdi. Bu risolasi "Muxtasar" nomi bilan shuhrat qozongan bo`lib, Alisher Navoiyning "Mezonu-l-avzon"dan keyingi aruzga bag`ishlangan ikkinchi kitob bo`lib hisoblanadi. Boburning "Harb ishi", "Musiqa ilmi" nomli asarlari hozirgacha topilgan emas.
U tarjima sohasida ham faoliyat yuritgan. Bobur Xo`ja Ahrorning "Volidiya" asarini o`zbek tiliga tarjima qilgan.
Bobur o`zbek va tojik tilida ijod qilgan. U o`zbekcha she`rlarini to`plab 1519-yilda Qobulda, 1528-1529-yilda Hindistonda devonlar tuzdi. Bu ikki devon o`sha joy nomlari bilan "Qobul devoni" va "Hind devoni" deb nomlanadi. "Qobul devoni" hozirgacha topilgan emas.
Bizgacha yetib kelgan she`rlarning umumiy soni 400 tani tashkil etadi. Shulardan 119 tash g`azal, 231 tasi ruboiydir.
She’rlarini mavzu jihatidan oshiqona, ta’limiy, tasavvufiy, hasbi hol kabi turlarga ajratish mumkin. Bobur she’riyati intellektual qalb izhori sifatida arqoqlidir. Uning asarlari samimiy, ravon, usluban tugal va mukammaldir. Bobur ruboiy janrini turk adabiyotida dunyoga olib chiqqan shoirdir.
Boburning ulug’ asari "œBoburnoma" bo’lib, uni "œVaqoye" deb ham nomlaydilar. Buyuk memorial asarda 1494-1529-yillari Markaziy va Kichik Osiyoda, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarida kechgan voqealar bayon etilgan. "œBoburnoma"ning o’ndan ortiq qo’lyozma nusxalari bor.
-
Nashr qilingan asarlari:
Bobur. Tanlangan asarlar. —T.: 1958;
Bobur. Asarlar. Uch jildlik.-T.: Fan, 1965-66;
Bobur. Boburnoma. -T.: 1960, 1989;
Bobur. Muxtasar. Toshkent, 1971;
Babur. Traktat ob aruze (rodg. I.Steblevoy). — M.:1972;
Bobur. Devon. —T.: Fan. 1994; 6. Bobur. Mubayyin. — T.: 2001.
-
SAKKOKIY
15-asr she’riyatining iste’dodli vakillaridan biri. Mumtoz adabiyot taraqqiyotida g’azalgo’y va qasidanavis shoir sifatida mashhur. Movaraunnahrda tug’ilgan, hayotining asosiy qismini Samarqandda - Shohruh Mirzo va Ulug’bek saroyida o’tkazgan.
Sakkokiyning g’azal va qasidalardan iborat devoni yetib kelgan. Adabiyot tarixida qasida janrining asoschilaridan biri sifatida iz qoldirgan. Sakkokiy 11 qasida (5 tasi Ulug’bekka, Xalil Sulton, Xoja Muhammad Porso, Arslon Xoja Tarxonlar v.b.) yozgan va zamonasining ulug’ shaxslarini madh etgan.
Sakkokiy g’azallarining o’ziga xosligi samimiy va ohangdorligida. Shoir g’azallarining asosiy qahramoni oshiq, ma’shuqa va raqib timsollari.
Nashr qilingan asarlari:
Sakkokiy. G’azallar. — T.: 1966;
Sakkokiy. G’azallar, qasida. Kitobda: Hayot vasfi. - T.: 1988
-
GADOIY
O’zbek mumtoz she’riyatining taniqli namoyandasi, 1403-1404-yillarda tug’ilganligi taxmin qilinadi. Temuriylar xonadonining vakillaridan biri.
Shoir merosidan birgina devon saqlangan bo’lib, umumiy hajmi 2974 misradir. Qo’lyozma Parij Milliy kutubxonasi (inv.981)da saqlanadi. Devon taxminan 15-asrning oxiri — 16-asrning boshlarida ko’chirilgan (Lutfiy devoni bilan bir muqovada), uning tarkibida 230 g’azal, bir tugallanmagan qasida, mustahzod va 5 qit’a bor.
Nashr qilingan asarlari:
Gadoiy. She’rlar (nashrga tayyorl. S.G’aniyeva). — T.: 1965;
Gadoiy. Devon (nashrga tayyorl. E.Ahmadxo'jayev). — T.: 1973;
-
UBAYDIY (1487-1540)
Taniqli shoir, davlat arbobi, tasavvuf adabiyotining namoyandasi. Buxoroda tug’ilgan, Shayboniyxonning jiyani. Buxoro xoni sifatida (1533-1539) mamlakatda obodonchilik va madaniy-ma’rifiy ishlarni yuksaltirgan.
Mashhur Mirarab madrasasi uning davrida qurilgan. Tasavvufda yassaviya-jahriya tariqatiga kirgan. Yassaviyga ergashib, hikmatlar; Navoiyga ergashib g’azallar yozgan. Shoirning kulliyoti O’R FA ShIda 8931 raqami ostida saqlanadi. Kulliyotga "œDevon" va "œG’ayratnoma", "œShavqnoma", "œKitobu-s-salot" ("œNamoz kitobi") asarlari ham kirgan.
Ubaydiyning "œDevon"idagi turkiy g’azallar "œVafo qilsang" nomi bilan e’lon qilingan (nashrga tayyorlovchi A.Hayitmetov), shoir ijodi yuzasidan M.Abdullayev nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan.
Nashr qilingan asari:
Qul Ubaydiy. Vafo qilsang... -T.: 1994 (nashrga tayyorl. A.Hayitmetov).
-
MUHAMMADNIYOZ NISHOTIY
Taniqli o’zbek shoiri, liro-epik she’riyat taraqqiyotida alohida o’ringa ega Nishotiy 1701-yilda Xorazmda tug`ilgan.
Ijodiy merosidan lirik she’rlari va "œHusnu Dil" dostoni yetib kelgan. She’rlari "œG’azaliyot va muxammasoti Nishotiy", "œBayozi mutafarriqa", "œBayozi majmuayi ash’or" kabi manbalarda jamlangan. Muhammad Yusuf Chokar tomonidan ko’chirilgan devoni (1903) O’R FA ShI da (inv.1197, 7013,1117, 1027, 7054) saqlanadi.
Yirik asari "œHusnu Dil" dostoni Buxoroda (1778) yozilgan. Husn va Dil sarguzashtining syujeti Sharq adabiyotida mashhur bo’lib, Yahyo Saboq Fattohiy, Abdurahmon Mushfiqiy tomonidan ham shu nomda asarlar yozilgan. Doston 62 bob, 15584 misradan iborat. Dostonning qahramonlari Fuod (arabcha, ko’ngul), Husn, Aql, Ishq, Nazar, Himmat, Sabr, Vafo, Xayol, G’amza, Raqib, Nomus kabi ramziy timsollar orqali muallifning axloqiy-ta’limiy g’oyalari ifodalangan. "œQushlar munozarasi" asari ham allegorik - majoziy xarakterga ega bo’lib, 300 misradan iborat. Shoir 14 qushning o’zaro bahs-munozaralari orqali o’z qarashlarini bayon etadi.
Nashr qilingan asarlari:
Nishotiy. Husnu Dil. Lirika. —T.: 1967.
Nishotiy. Qushlar munozarasi. Jurn. "œGuliston". —1970
-
Mahmudho’ja Behbudiy (1875-1919)
Buyuk ma’rifatparvar, alloma, dramaturg va jamoat arbobi Mahmudxo`ja Behbudiy 1875-yilining 20-yanvarida Samarqand shahrida muftiy oilasida dunyoga keldi. Oiladagi muhit undagi ma’rifat, adabiyot va ijtimoiy hayotga bo’lgan qiziqishning tezroq ro’yobga chiqishiga imkon berdi.
Behbudiyning otasi islom huquqshunosligi bo’yicha yirik mutaxassis bo’lib, bu borada ko’plab kitob va risolalar yaratgan edi. Bu haqda Behbudiy otasi yozgan "œHidoya " asari hayotida juda katta rol o’ynaganini aytadi.
Behbudiy adabiyot, tarix fanlari qatori siyosatshunoslik bilan ham jiddiy shug’ullandi. Gazeta va jurnallar orqali jahonda sodir bo’layotgan siyosiy voqealar bilan tanishib bordi. U Makkaga borish maqsadida arab tilini o’rganib, islom tarixi va nazariyasi bilan shug’ullandi. U 1899-yilda hajga bordi va muftiy unvoniga sazovor bo’ldi. So’ngra Qozon va Ufa shaharlarida bo’lib, Evropa madaniyati bilan ham qiziqdi. O’sha davrda Qozon va Orenburgda chiqadigan arab imlosidagi jurnal va gazetalar bilan hamkorlik qildi. Uning qator maqolalari ham nashrlarda chiqa boshladi. Maktab, maorif va madaniyat masalari hamda ma’rifatparvarlik g’oyalari targ’iboti ushbu maqolalarning markazida turdi.
Xususan, qrim-tatar allomasi Ismoil Gaspirali va u bosh muharrirlik qilgan "œTarjumon" gazetasi Mahmudxo`ja Behbudiyni buyuk ma’rifatchi va o’zbek milliy jadidchilik yo’nalishining otasi darajasiga ko’tardi.
Behbudiy dunyoqarashida Rossiyadagi eng nufuzli bo’lgan kadetlar partiyasi a’zolari bilan uchrashuv va ular harakatnomalarining ta’siri ham katta bo’lgan.
1912-13-yillarda Behbudiy Samarqandda "œSamarqand" gazetasi, "Oyna" jurnaliga asos soldi. U 1914-yilda yana Turkiya, Misrga borib, u yerdan muhim kitoblar, o’quv qo’llanmalarini olib keladi, yangi usuldagi maktab dasturi ustida ishlashga kirishadi. Biroq, u turli to’siqlarga uchrab, "jadidlar rahnomasi", "dahriy" deb e’lon qilinadi. Shunga qaramay u tatar mutafakkiri Gaspiralining ma’rifatchilik borasidagi ta’limotini qo’llab — quvvatlab, o’z o’lkasida ham shunday ishlarni amalga oshirishga kirishadi va ko’p o’tmay ma’rifatparvar sifatida o’z xalqi hurmatiga sazovor bo’ladi. U bir qator Sharq va G’arb tillarini bilgan yuksak madaniyat sohibi bo’lishi bilan birga, umuminsoniy madaniyatning tolmas targ’ibotchisi ham bo`lgan.
Behbudiy o’zbek va fors-tojik tillarida ikki yuzdan ortiq maqola va asarlar yaratgan. Jumladan, "Muntaxabi jug’rofiyayi imumiy" - (1903) "œKitobu-l-atfol" (1904) "Muxtasari tarixi islom" (1904) "Amaliyoti islom" (1905) "Rusiyaning qisqacha jo’g’rofiyasi" (1908) kabi darslik va kitoblar yozgan. Uning 1901-yildan boshlab "œTurkiston viloyatining gazeti", "Taraqqiy", "Xurshid", "œShuhrat", "Tujjor, "œOsiyo, "œHurriyat", "œTuron", "œSadoyi Turkiston", "œUlug’ Turkiston", "œNajot", "Mehnatkashlar tovushi", "Tirik so’z", "Tarjumon", "Sho’ro", "Vaqt", "Toza hayot", "Samarqand", "Oyna" kabi gazeta va jurnallarda chop etilgan maqolalari esa taraqqiyparvar kishilar va ayniqsa, yoshlarning diqqat-e’tiborini qozongan.
Behbudiy adib sifatida "œPadarkush" dramasini yaratgan. 1913-yilda Samarqandda nashr etilgan bu dramada u yoshlarning ilmli, madaniyatli bo’lishlari lozimligini qayd etgan.
Mahmudxo`ja Behbudiyning "Padarkush" dramasi 1911-yilda yozilgan bo’lib, dastlab 1912-yilda "œTuron" gazetasida bosilgan. 1913-yilga kelib kitob holida chop etilgan. Shundan so’ng tez fursatda Samarqand, Buxoro va Toshkent teatri sahnalarida ijro etilgan. Drama kompozitsion qurilishiga ko’ra jiddiy bo’lgan holda, mazmun-g’oya jihatidan ancha qamrovlidir. Xususan, undagi xarakter va harakat, shakl-shamoil mazkur janr talablariga ancha mos edi. Dramadagi qahramonlar esa ikki qutbda—ikki xil harakat bilan yashaydilar. Bir tomonda boy, o’g’li va uning gumashtalari bo’lsa, ikkinchi tomonda domla, ziyoli obrazlari asar g’oyasini ochishda muhim o’rin egallaydi.
O’zbek dramaturgiyasiga, umuman, teatriga poydevor qo’ygan bu asar o’z davrida Abdulla Qodiriyning "œBaxtsiz kuyov" dramasi, Mirmuhsin-Fikriyning "œBefarzand Ochildiboy", Hamzaning "œYangi Saodat" kabi qissalarining yaratilishiga turtki bergan.
Albatta, Behbudiyning xalq o’rtasida ortib borayotgan obro’-e’tibori nafaqat amirlik rahbarlari, balki bolsheviklarning ham reja va niyatlariga zid edi. 1919-yilda xorij safariga chiqqan Behbudiy ular chaquvi bilan Qarshida ushlanib, Said Olimxon farmoni bilan qatl qilinadi.
Qarshi shahri 1920-30-yillarda Behbudiy nomi bilan atalgan. Behbudiy 1937-yilga kelib qatag’on qilinadi va 1956-yili oqlanadi.
1977-yili allomaning "œSaylanma"si chop etildi. Asarlari darslik va qo’llanmalarga kiritilib, ko’cha va mahallalar uning nomiga qo’yildi. Hozirgi kunda alloma qoldirgan boy va rang-barang adabiy, madaniy va ma’rifiy meros o’z xalqining Istiqloliga xizmat etmoqda.
-
ALMAIY (1852-1891)
Almaiy Fazlulloh Mirjalol o`g`lining taxallusi bo`lib, bu so`z arabchada "sinchkov, ziyrak" degan ma`noni bidiradi.
Almaiyning tug`ilgan va vafot etgan yillari turli adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi.
Almaiy Toshkentning Qo`shtut mahallasida tavallud topgan. U ta`limni Buxorodagi madrasada olgan.
Almaiy nafaqat o`zbek tilida, balki arab va fors tillarida ham ijod qilgan. U bu tillarga g`azallar bitgan. Almaiyning arab grammatikasiga oid "Avzona-l-jumu`" (Ko`plik vaznlari) deb nomlangan asari ham bor.
U tarjimonlik sohasida ham ijod qilgan. Hindlarning mashhur yodgorligi "Kalila va Dimna" asarini fors tilidan o`zbek tiliga o`girgan.
Almaiy xushnavis xattotlardan edi. U ayniqsa tirnoq bilan yozish usuli - Xatti noxuniyga usta bo`lgan.
Almaiyga "Ma`dani fazl - Qori Fazlulloh" deb sifat berilgan. Bu jumla Qori Fazlulloh ilm-u fazilat konidir degan ma`noni beradi. Odatda "Qori" so`zi ikki ma`noda ishlatiladi. Birinchisi "Qur`on"ni qiroat bilan o`quvchilarga nisbatan, ikkinchisi ko`zi ojiz kishilarga nisbatan. Almaiy har ikki jihatdan ham qori bo`lgan. U ham "Qur`on"ni yaxshi qiroat bilan o`qigan, ham go`dakligida sandalga tushib ketib, ko`z atrofi kuyib chandiq bo`lgan.
-
MUHAMMADRIZO OGAHIY (1809-1874)
Ulug’ o’zbek shoiri, tarixnavis, tarjima maktabining asoschisi va davlat arbobi Muhammadrizo Ogahiy Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog’ida Erniyozbek mirob oilasida (1809) tug’ildi. Uch yoshligida otasi o’lib, amakisi Munis tarbiyasida qoldi. 1829-yilda Munis vafotidan keyin Ogahiy bosh miroblik vazifasiga tayinlandi. 1857-yilda miroblikdan iste’fo beradi. Qolgan umrini ijodga bag’ishlaydi. 1874-yilda 65 yoshida vafot etadi.
Ogahiy ijodiy faoliyati davomida devon tuzdi (O’zFA ShI inv. â„– 938), 19 ta asarni o’zbek tiliga tarjima qildi (inv. â„– 1214; 809.), 5 ta tarixiy asar yozdi (inv. â„– 7474). U shoir sifatida Navoiy an’analarini davom ettirdi. "œTa’vizu-l-oshiqin" ("œOshiqlar tumori") nomli devon tuzgan. Unda 18.000 misra she’ri jamlangan, shundan 1.300 misrasi forsiy she’rlari. U 20 ga yaqin she’riy janrlarda asarlar yaratgan.
O’zbek mumtoz adabiyotida Ogahiy bilimdon siyosatchi, tarixchi sifatida ham yorqin iz qoldirgan. U "œRiyozu-d-davla" (1844), "œZubdatu-t-tavorix" (1845-1846), "œJome’u-l-voqeoti Sultoniy" (1856), "œGulshani davlat" (1865), "œShohidi iqbol" (1873) kabi tarixiy asarlar yozdi. Bu asarlarda Xiva xonlari Olloqulixon (1825-1842), Rahimqulixon (1843-1846), Muhammad Aminxon II (1846-1855), Sayyid Muhammadxon (1856-1865), Muhammad Rahimxon II (1865-1872) davridagi voqealar bayon qilingan. Mirxond, Xondamirning tarixiy asarlarini tarjima qildi.
Ogahiy tarjima maktabi yaratgan adib. Yigirmadan ortiq Sharq mumtoz adabiyoti namunalari Ogahiy tomonidan tarjima qilindi. Ular Nizomiyning "œHaft paykar" (nasr bilan), Sa’diyning "œGuliston", Kaykovusning "œQobusnoma", Mirxondning "œRavzatu-s-safo", Muhammad Mahriy Astrabodiyning "œTarixi Jahonkushoyi Nodiriy", Zayniddin Vosifiyning "œBadoe’u-l-vaqoye’", Mahmud G’ijduvoniyning "œMiftohu-t-tolibin", Muhammad Muqim Hirotiyning "œTaboqoti Akbarshohiy", Muhammad Yusuf Munshiyning "œTazkirayi Muqimxoniy", Rizoqulixon Hidoyatning "œRavzatu-s-safoyi Nosiriy", Husayn Voiz Koshifiyning "œAxloqi Muhsiniy", Muhammad Vorisning "œZubdatu-l-hikoyat", "œSharhi daloyilul-hayrot", Jomiyning "œYusuf va Zulayho", Badriddin Hiloliyning "œShoh va gado", Nizomiyning "œHaft paykar" kabi badiiy va axloqiy-falsafiy asarlardir.
Nashr qilingan asarlari:
Ogahiy. Ta’vizu-l-oshiqin. —T.: 1960;
Ogahiy. Asarlar (nashrga tayyorl. G’.Karimov va S.Dolimov). Olti jildlik -T.: 1971;
Ogahiy. Ishq ahlining tumori (nashrga tayyorl. F.G’anixo’jayev v.b.) . — T.: 1999.
-
MOHLAROYIM NODIRA (1792-1842)
Taniqli shoira, davlat arbobi. Asl ismi Mohlaroyim, Andijon hokimi Rahmonqulibiy oilasida dunyoga keldi. 1808-yilda o’sha paytda Marg’ilon hokimi bo’lgan Amir Umarxonga turmushga chiqadi. 1810-yilda akasi Olimxon o’rniga taxtga chiqqan Umarxon bilan Qo’qonga keladi. 1822-yil Umarxonning fojiali vafotidan so’ng o’g’li Madalixon bilan birga Qo’qon xonligini boshqaradi. Madrasa, masjid, karvonsaroylar qurdiradi. Ilm ahliga rahnamolik, faqirlarga homiylik qiladi. 1842-yil Buxoro xoni Amir Nasrulloh tomonidan qatl etiladi.
Nodiraning she’riy merosi bir nechta devonlarining qo’lyozmalari (inv. â„– 7768, 660, 2090) orqali yetib kelgan.O’zbekcha she’rlarida Komila va forsiyda Maknuna taxalluslari bilan ham asarlar yaratgan. Uning 10.000 misraga yaqin asari yetib kelgan. G’azal, muxammas, ruboiy, fard kabi ko’plab janrlardan faol foydalangan. She’rlarida Navoiy, Fuzuliy, Bedil an’analarini davom ettirgan. Nodira g’azallarida firoq, dard iztiroblari samimiy bayon qilingan.
Nodira hayoti va ijodini o’rganish o’z davridanoq boshlangan. Hakimxon To’raning "œMuntaxabu-t-tavorix", Avazmuhammad Attorning "œTuhfatu-t-tavorix", Ishoqxon To’raning "œTarixi Farg’ona", Mushrifning "œAnsobu-s-salotin va tavorixi xavoqin" kabi tarixiy asarlarida, Uvaysiyning "œVoqeoti Muhammadalixon", Nodir-Uzlatning "œHaft gulshan" nomli dostonlarida Nodiraning iqtidori, faoliyati borasida qimmatli ma’lumotlar bayon etilgan.
Andijonda shoira nomiga shahar markazidagi shohko’chalardan biri, kinoteatr va boshqa madaniy muassasalar qo’yilgan.
Nashr qilingan asarlari:
Nodira. Devon. —T.: 1963;
Nodira. Ey, sarvi ravon. —T.: 1992;
Komila —Nodira. —T.: 2002.
-
JAHON OTIN UVAYSIY (1780-1845)
Atoqli shoira, o’zbek shoirlari murabbiysi Jahonotin Uvaysiy Marg’ilonda tug’ilgan. Otasi Siddiq bobo ikki tilda she’rlar yozgan. Onasi Chinnibibi otinoyi bo’lib, akasi Oxunjon hofiz sifatida mashhur edi. Uvaysiyni Hojixon ismli kosibga uzatishgan, biroq shaxsiy hayoti quvonchli kechmagan. U Nodira bilan hamdardlikda Qo’qonda xon saroyida yashay boshlaydi. 65 yoshligida Marg’ilonda vafot etadi.
Uvaysiyning 15.000 misraga yaqin she’riy asarlari mavjud. Uning bir devoni O’R FA ShIda saqlanadi (inv.â„–1837). Unga shoiraning g’azal, muxammas, musaddas, murabba’lari va "œShahzoda Hasan" hamda "œVoqeoti Muhammadalixon" dostonlari kiritilgan. Shoira devonining 3 nusxasi topilgan. "œShahzoda Hasan", "œShahzoda Husayn" kabi dostonlari mavjud, "œVoqeoti Muhammadalixon" nomli tarixiy asari tugallanmagan.
Uvaysiy hayoti va ijodi haqidagi ma’lumotlar uning asarida, ayrim tazkiralarda yetib kelgan. "œMajmuayi shoiron" tazkirasida (1821) ham shoira ijodiga munosabat bildiriladi.
Nashr qilingan asarlari:
Uvaysiy. Devon. —T.: 1963;
Uvaysiy. Ko’ngil gulzori. — T.: 1983.
-
MOHLAROYIM NODIRA (1792-1842)
Taniqli shoira, davlat arbobi. Asl ismi Mohlaroyim, Andijon hokimi Rahmonqulibiy oilasida dunyoga keldi. 1808-yilda o’sha paytda Marg’ilon hokimi bo’lgan Amir Umarxonga turmushga chiqadi. 1810-yilda akasi Olimxon o’rniga taxtga chiqqan Umarxon bilan Qo’qonga keladi. 1822-yil Umarxonning fojiali vafotidan so’ng o’g’li Madalixon bilan birga Qo’qon xonligini boshqaradi. Madrasa, masjid, karvonsaroylar qurdiradi. Ilm ahliga rahnamolik, faqirlarga homiylik qiladi. 1842-yil Buxoro xoni Amir Nasrulloh tomonidan qatl etiladi.
Nodiraning she’riy merosi bir nechta devonlarining qo’lyozmalari (inv. â„– 7768, 660, 2090) orqali yetib kelgan.O’zbekcha she’rlarida Komila va forsiyda Maknuna taxalluslari bilan ham asarlar yaratgan. Uning 10.000 misraga yaqin asari yetib kelgan. G’azal, muxammas, ruboiy, fard kabi ko’plab janrlardan faol foydalangan. She’rlarida Navoiy, Fuzuliy, Bedil an’analarini davom ettirgan. Nodira g’azallarida firoq, dard iztiroblari samimiy bayon qilingan.
Nodira hayoti va ijodini o’rganish o’z davridanoq boshlangan. Hakimxon To’raning "œMuntaxabu-t-tavorix", Avazmuhammad Attorning "œTuhfatu-t-tavorix", Ishoqxon To’raning "œTarixi Farg’ona", Mushrifning "œAnsobu-s-salotin va tavorixi xavoqin" kabi tarixiy asarlarida, Uvaysiyning "œVoqeoti Muhammadalixon", Nodir-Uzlatning "œHaft gulshan" nomli dostonlarida Nodiraning iqtidori, faoliyati borasida qimmatli ma’lumotlar bayon etilgan.
Andijonda shoira nomiga shahar markazidagi shohko’chalardan biri, kinoteatr va boshqa madaniy muassasalar qo’yilgan.
Nashr qilingan asarlari:
Nodira. Devon. —T.: 1963;
Nodira. Ey, sarvi ravon. —T.: 1992;
Komila —Nodira. —T.: 2002.
-
MUHAMMAD RAHIMXON II FERUZ (1844-1910)
Feruz shoh-shoir. Xiva xoni. Adabiyot va san’at rahnamosi, musiqashunos, mohir sozanda va bastakor, san’atkor ham talabchan muxlis bo’lgan.
Shoir she’riyatining bosh mavzui — ishq. Uning "œUl oy vasfini vird etsam zabonda", "œOlsa jonim qoshu ko’zing, ikki lab", "œSoldi olam ichra g’avg’o, ey malaksiymo, ko’zing", "œGulshan ichra sarv yoxud ul qadi mavzunmudur" kabi ishqiy g’azallari juda mashhur.
Nashr qilingan asarlari:
Feruz Muhammad Rahimxon. Ne bo’ldi, yorim kelmadi. Toshkent, 1991.
Feruz Muhammad Rahimxon. Ne bo’ldi, yorim kelmadi. Toshkent, 1994.
Feruz. Elga shohu ishqqa qul. Toshkent.
-
AHMAD TABIBIY (1869-1911)
Tabibiy Xorazm adabiy muhitiga mansub shoir. Tabibiy ijodida tazkiranavislik an’analari o’z rivojini topdi.
Tabibiy lirik shoir. Uning uchta o’zbekcha va ikkita forscha devoni ma’lum va mashhur.
Tabibiy san’atshunos, musiqashunos va xattot sifatida ham shuhrat qozongan.
Nashr qilingan asarlari:
Tabibiy. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1968.
-
SIDDIQIY AJZIY (1864-1927)
Siddiqiy Ajziy 1864-yilda Samarqandda tug’ilgan. Madrasa ta’limini olgan.
U 1890-yillarning oxirida Makkaga boradi. 1900-yilda Rusiyaning Jiddadagi elchixonasida tarjimonlik qilgan. Shoir 1901-yilda ona yurtiga qaytadi va yangi tipdagi maktab ochadi...
U keng ommani ma’rifatga boshlash, haq-huquqini anglatishni adabiyotning bosh mavzui deb bildi. Millatni o’z ahvolini anglashga, dunyo bilan barobar yashamoqqa chaqirdi.
Siddiqiy 1919-yilda Samarqand viloyati adliya bo’limi mudirining o’rinbosari, keyinroq esa bo’lim mudiri bo’lib ishladi.
1922-yilda yana asl kasbi muallimlikka qaytdi. 1927-yilda vafot etadi.
Shoir adabiy merosi professor B.Qosimov tomonidan to’plab, nashr qilingan. "œAynu-l-adab" ("œOdob ko’zi", Samarqand, 1916, o’zbekcha), "œGanjinayi hikmat" ("œHikmat xazinasi", Samarqand-Toshkent, 1914, tojikcha) she’riy to’plamlari, "œMir’oti ibrat", "œAnjumani arvoh" kabi poemalari, publitsistik maqolalari, Gogol "œShinel"i tarjimasi, hikoyalari ijodining serqirraligidan dalolat beradi.
She’rlari Kavkazda "œMulla Nasriddin", "œDirilik" jurnallarida bosilgan.
Nashr qilingan adabiyotlari:
Siddiqiy Ajziy. Tanlangan asarlar. T., 1973.
Ajziy. Mir’oti ibrat. To’plamda: Milliy uyg’onish. T., 1993, 96-107 betlar.
Ibrat, Ajziy, So’fizoda. Tanlangan asarlar. T.: Ma’naviyat, 1999.
-
KARIMBEK KAMIY (1865-1922)
Karimbek Sharifbek o’g’li Kamiy — Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti birinchi davriga mansub shoirlardan biri.
Kamiy 1865-yilda Toshkentning Sebzor dahasida tug’ildi. Dastlabki ta’limni Mozorxon mahallalik Mansurxon domladan oladi. Keyin "œBeklarbegi" madrasasida o’qidi. Oila qurmagan. 1922-yilda o’zi tug’ilgan hovlida vafot etgan.
Kamiydan bizga olti ming misraga yaqin she’riy hamda nasriy asarlar va o’zi tuzgan bir necha qo’lyozma bayozlar saqlanib qolgan.
She’rlarining aksariyat qismi an’anaviy ishqiy mavzuda. Shunga qaramasdan, ma’rifatparvarlik va ijtimoiy she’rlari ham borki, bular shoir ijodining bosh yo’nalishlarini tashkil etadi.
-
AVAZ O`TAR O`G`LI (1884-1919)
Avaz O`tar o`g`li 1884-yilda Xivada tug`ilgan. U demokratik va ma`rifatparvarlik ruhidagi she`rlari bilan ajralib turadi.
Uning otasi asli kasbi sartaroshlik bo`lsa-da, uning adabiyotga mehri bo`lakcha edi. U o`sha zamonning yetuk shoirlaridan Ogahiy, Komil bilan ko`p bora adabiy suhbatlar qurar edi. Bu esa yosh Avazda adabiyotga bo`lgan mehrning juda erta rivojlanishiga olib keldi.
Usta Avazni sakkiz yoshida maktabga berdi. So`ngra Avaz o`qishni madrasada davom ettirdi.
U Navoiy, Fuzuliydan tortib o`z zamonining ko`zga ko`ringan shoirlari Komil, Munis, Ogahiyning she`rlarini ham muntazam mutolaa qilib boradi. Aynan shu she`rlar ta`sirida u ham ijod qila boshlaydi. Va tez orada xalq tiliga tushadi. Bundan xabar topgan Muhammad Raxim II uni saroyga taklif qiladi. U saroyda Ahmad Tabibiy ismli shoir bilan birgalikda ijod qila boshlaydi.
Biroq saroy hayoti Avazga yoqmaydi va ota kasbi sartaroshlik bilan hayot kechira boshlaydi.
U saroy ahlini o`z she`rlarida fosh eta boshlagach, xon unga ikki yuz darra urdiradi. Keyin uni jinniga chiqarishib, Xivadagi Boboeshon mozorida qattiq nazorat ostida tutishadi.
1909-yilning yozidan to qish chillasigacha mozorda qolib ketgan Avaz xonlikni hajv qilib, she`rlar yozishda davom etdi.
Muhammad Rahim II dan keyin Xiva taxtiga o`tirgan Isfandiyorxon ham uni o`ziga dushman bilib, ta`qib qilishni davom ettiradi. Shu kabi qiynoqlarga dosh bera olmasdan 1919-yilda o`ttiz besh yoshida u dunyodan ko`z yumadi.
Avaz O`tar o`g`lidan bizgacha yetib kelgan adabiy merosning talay qismini muhabbat mavzusi tashkil etadi.
Bunda tashqari u ma`rifatparvarlik yo`nalishida ham samarali ijod qilgan. Bular jumlasiga "Fidoyi xalqim", "Hurriyat", "Ulamolarga", "Maktab", "Til" kabi ijod namunalarini misol qilib ko`rsatish mumkin.
-
MUHYIDDIN MUHYI (1835-1911)
Muhyi Qo’qon adabiy muhitiga mansub shoir bo’lib, ikki tilda ijod qilgan. She’rlari turli mavzularda. Asosan, ishq, tarkidunyochilik va xilvatnishinlik kayfiyatida.
Muhyining g’azal-munojotlari shoirning dunyoqarashi in’ikosidir ("œO’tub umrim xato birlan kechurgaysan gunoh, yo rab", "œMani ishqi majoziyg’a giriftor aylama, yo rab").
-
UBAYDULLA ZAVQIY (1853-1921)
Zavqiy lirik shoir. Shoir ijodida muhabbat lirikasi asosiy o’rin egallaydi. Zavqiyning "œKelmasa kelmasun, netay?" radifli g’azali o’zbek mumtoz adabiyotining go’zal an’analarini davom ettirib yozilgan asar hisoblanadi.
Shuningdek, Zavqiy Muqimiy boshchiligidagi satirik maktabning yetakchi namoyandalaridan biridir. Shoirning "œZamona kimniki?", "œDar mazammati zamona", "œBo’l", "œMuncha ko’p" kabi she’rlari ijtimoiy satiraning yuksak namunalari bo’lib, ularda oddiy xalqning kulfati va mashaqqatli hayoti, ayanchli ahvoli real suratlarda tasvirlanadi.
Zavqiyning "œVoqeayi qozi saylov", "œQahatchilik" dostonlari ham muhim ijtimoiy hodisalarni aks ettiruvchi dostonlardir.
Manbalar:
Zavqiy. Tanlangan asarlar. T., 1958.
-
YUSUF SARYOMIY (1840-1912)
Saryomiy 19-asrning ikkinchi yarmi va 20-asr boshlari o’zbek adabiyotining vakili. Shoir muhr yasash va xattotlik qilish bilan hayot kechirgan.
Shoirning ijodiy merosi Tavallo tomonidan tuzilgan "œDevoni Mavlaviy Yusuf Saryomiy" (1914)da jam bo’lgan.
-
SHERMUHAMMAD MUNIS (1778-1829)
Yirik o’zbek shoiri, tarixnavis, davlat arbobi Shermuhammad Munis Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog’ida Avazbiy mirob oilasida (1778) tug’ildi. 1800-yilda otasi va og’a-inilari vafot etadi. Xorazmda Avazbiy inoq, va uning o’g’li Eltuzarxon davrida yashadi, saroyda bosh mirob vazifasini bajardi. Munis "œFirdavsu-l-iqbol" nomli tarixiy asarini Eltuzarxonning taklifi bilan yozishni boshlaydi. Unda qadimiy tarixdan boshlab 1813-yilgacha bo'lgan voqealarni yozib qoldiradi. Asarni Ogahiy yakunlaydi. Munis 51 yoshida vabo kasalidan vafot etadi.
Munis "œMunisu-l-ushshoq" ("œOshiqlar do’sti") nomli devon (1804-05) tuzadi. Bu devonning turli davrlarda ko’chirilgan, toshbosmalarda bosilgan bir necha nusxalari O’zFA ShI qo’lyozmalar fondida saqlanadi (inv.? 1330, 1793, 7865, 940, 9556, 62, 63, 64, 9177, 10937). Munisning she’riy merosi 10 000 baytga yaqin. U mumtoz adabiyotning deyarli barcha janrlarida ijod qilgan. Mirxondning "œRavzatu-s-safo" asarini o’zbek tiliga tarjima qiladi. 1804-yilda arab alifbosini o’rganishga bag’ishlangan "œSavodi ta’lim" nomli she’riy manzumani yaratdi.
Nashr qilingan asarlari:
Munis. Tanlangan asarlar. —T.: 1957;
Munis. Saylanma. —T.: 1980.
-
KOMIL XORAZMIY (1825-1899)
Komil 1825-yilda Xivada tavallud topgan. U Muhammad Rahimxon Soniy (Feruz) zamonasida mirzaboshi, devonbegi lavozimlarida ishlagan.
Komil — lirik shoir. Uning lirikasida insoniy muhabbat va fazilatlar ulug’lanadi. Hajviy she’rlarida fuzalo va juhalo qiyoslanadi. "œKomil", "œIkki sho’x" va "œQasidayi Navro’z" kabi ma’rifatparvarlik asarlari muallifi.
Komil — bastakor va musiqashunos sifatida "œMurabbayi Komil", "œPeshravi Feruz" va "œTanbur chizig’i" (notasi) kabi asarlarni yaratgan.
Tarjimonlik sohasida esa Barxurdor Turkman Mumtozning "œMahfiloro", Safiyning "œLatoyifu-t-tavoyif", Mirxondning "œRavzatu-s-safo" singari yirik asarlarini tarjima qilgan.
Manbalar:
Komil Xorazmiy, Tanlangan asarlar. Toshkent, O’zadabiynashr, 1961.
Komil. Devon. Toshkent, 1975.
Asrlar nidosi. Toshkent, 1982, 393-408-betlar.
-
ZOKIRJON XOLMUHAMMAD O`G`LI FURQAT(1859 - 1909)
Zokirjon Xolmuhammad o’g’li Furqat - milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri. U shoir va adib, adabiyotshunos va muarrix, elshunos va mutarjim sifatida o’zidan boy ma’naviy meros qoldirdi. Shuningdek, Furqat zamonasining mashhur xattotlaridan edi.
Furqat 1859-yili Qo`qon shahrida tug’ildi. Yoshligidanoq Muqimiy, Muhyi, Zavqiy, Nisbat, Muhayyir kabi shoirlar muhitida qizg’in ijodiy faoliyat bilan mashg’ul bo’ldi. Furqatning shoir sifatidagi kamoloti ayni shu davrda boshlangan.
Toshkentda ikki yilga yaqin istiqomat qilgan shoir hali aniqlanmagan sabablarga ko`ra 1891-yili chet elga chiqib ketishga majbur bo’ladi. Turkiya, Yunoniston, Bolgariya, Arab mamlakatlari va Hindistonda bo’lib, Xitoyning Shinjong viloyatiga qarashli Yorkent shahrida turg’un bo’lib qoladi. U 1909-yili 50 yoshida vafot etdi.
Shoir lirikasining mavzular olami juda rang-barang. Dunyoviy muhabbat, ijtimoiy-falsafiy o’ylar aks etgan, inson erki va g’urbat ohanglari ifodalangan, diniy ma’rifatparvarlikka alohida e’tibor qaratilgan asarlari bunga yorqin dalil.
Uning o’z boshidan kechirganlari haqidagi "œAhvolot" (ba’zi tadqiqotlarda "œSarguzashtnoma", "œFurqatnoma"), xitoy tilidagi manbalar asosida yozilgan "œQavoidi Chin va umuroti siyosiy" kabi nasriy asarlari ham bor.
Manbalar:
Furqat. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1959.
Furqat. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1980.
Furqat. Asarlar majmuasi. Ikki jildlik (arab imlosida). Toshkent, 1990.
Sayohati Furqat. O’zbekiston adabiyoti va san’ati, 1990-yil 14-dekabr.
Furqat. Qavoidi Chin va umuroti siyosiy. Sharq yulduzi, 2001, Ikkinchi fasl.
-
MUHAMMAD AMINXO`JA MUQIMIY (1850-1903)
Muqimiy milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri.
Muqimiy lirik shoir. Muhabbat mavzusi uning lirikasida asosiy o’rin tutadi. "œOshiq bo’libman", "œAyrilmasun", "œO’zim har joydaman", "œAql-u hush uchdi boshimdin..." kabi she’rlari bunga misol.
Shoir ijodida satira va hajv ham katta o’rin egallaydi . "œTanobchilar", "œTo’y", "œSaylov", "œMoskovchi boy ta’rifida", "œHajvi Viktor boy", "œVoqeayi Viktor" kabi asarlarida Muqimiy o’z zamonasining ijtimoiy illatlarini keskin tanqid ostiga oladi.
Shuningdek, Muqimiy milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyotida ma’lum g’oyaviy va badiiy xususiyatlarga ega bo’lgan "œSayohatnoma" janrini boshlab bergan.
Nashr qilingan asarlari:
Muqimiy. Tanlangan asarlar. T., 1960-1961.
Muqimiy. Asarlar. T., 1974.
-
MUHAMMAD AMINXO`JA MUQIMIY (1850-1903)
Muqimiy milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri.
Muqimiy lirik shoir. Muhabbat mavzusi uning lirikasida asosiy o’rin tutadi. "œOshiq bo’libman", "œAyrilmasun", "œO’zim har joydaman", "œAql-u hush uchdi boshimdin..." kabi she’rlari bunga misol.
Shoir ijodida satira va hajv ham katta o’rin egallaydi . "œTanobchilar", "œTo’y", "œSaylov", "œMoskovchi boy ta’rifida", "œHajvi Viktor boy", "œVoqeayi Viktor" kabi asarlarida Muqimiy o’z zamonasining ijtimoiy illatlarini keskin tanqid ostiga oladi.
Shuningdek, Muqimiy milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyotida ma’lum g’oyaviy va badiiy xususiyatlarga ega bo’lgan "œSayohatnoma" janrini boshlab bergan.
Nashr qilingan asarlari:
Muqimiy. Tanlangan asarlar. T., 1960-1961.
Muqimiy. Asarlar. T., 1974.
-
ABULG`OZI BAHODIRXON (1603-1664)
Mashhur adib, tarixchi olim va davlat arbobi, turkiy xalqlar shajarasining yaratuvchilaridan. Abulg’ozi Bahodirxon Xiva xoni Arabmuhammad oilasida (1603) tug’ildi. O’n uch yoshligidan (1616) boshlab, toj-taxt uchun kurashlarda ishtirok etgan. Abulg’ozi 1644-yilda Xorazm taxtini egallaydi, 20 yil hukmronlik qiladi, 1644-yilning aprelida vafot etadi.
Abulg’ozining "œShajarayi tarokima" va "œShajarayi turk" nomli tarixiy asarlari hamda "œManofe’u-l-inson" nomli tibbiyotga oid risolasi yetib kelgan. "œManofe’u-l-inson"da 120 dan ortiq xastalik, uni davolash haqida ma’lumot berilgan.
"œShajarayi tarokima" (1661) turkman xalqi ajdodlari, "œShajarayi turk" (1663-64) o’zbek urug’lari haqida. "œShajarayi turk" to’qqiz bobdan iborat. Tarixiy voqealar badiiy bo’yoqlar, hayotiy lavhalar orqali tasvirlangan.
Asar Sharq, rus va G’arb olimlarining ham e’tiborini tortgan. Qozonda bir necha marta nashr etilgan (Rumyantsev nashri, 1825; Sablukov nashri, 1854.; Demezon nashri, 1871) T.N.Demezon asarni fransuz tiliga tarjima (1871) qilgan. Asar fransuz, ingliz xalqlari orasida keng tarqalgan.
Abulg’ozi Bahodirxon asarlarining O’zbekiston FA Sharqshunoslik instituti fondida bir qancha qo’lyozma nusxalari mavjud (inv. â„– 7668, 1223, 4017).
Nashr qilingan asarlari:
Abulg’ozi. Shajarayi turk. -T.: 1992;
Ablug’ozi Bahodurxon. Shajarayi tarokima. —T.: 1995.
-
MUHAMMADSHARIF GULXANIY
Muhammadsharif Guixaniy XVIII asr oxiri-XIX asrning boshlarida yashab, ijod etgan o`zbek mumtoz shoir va yozuvchisidir. Taniqli o’zbek adibi, o’zbek adabiyotida satirik maktab yaratuvchilaridan biri. O’ratepada (ayrim manbalarda Namangan viloyatida) tug’ilgan, hayot yillari noma’lum. Turk va fors tillarida asarlar bitgan. "œZarbulmasal" asari Umarxonning torshirig’i bilan yozilgan. U haqda Fazliyning "œMajmuai shoiron", Vozehning "œTuhfatu-l-ahbob", Avazmuhammad Attorning "œTarixi jahonnoma" asarlarida ma’lumot bor.
"œZarbulmasal"da "œKalila va Dimna" hamda Sharq mumtoz nasri an’analari davom ettirilgan. Hajviy qissa janrida yaratilgan bu asarda ramziy-majoziy timsollar vositasi bilan zamonasining nosozliklari fosh etilgan. "œZarulmasal" bir necha qo’lyozma va bosma nusxalari mavjud, ular O’R FA ShI da saqlanadi. Ayrim manbalarda devon tartib bergani aytilsa-da, biroq u topilmagan. Ayrim she’rlari fors tilidagi bayozlarda ham uchraydi.
Gulxaniy ijodi o’zbek olimlari A.Qayumov, R.Muqimov, F.Ishoqov, M.Qo’shjonov, M.Qo’shmoqov, A.Asrorov v.b. olimlar tomonidan o’rganilgan.
Nashr qilingan asarlari:
Gulxaniy. Zarbulmasal (nashrga tayyorl. F.Ishoqov). -T: 1958;
O’zbek adabiyoti. 4 jildlik 3-jild. -T: 1959.
-
SO`FI OLLOYOR (1644-1721)
Yirik o’zbek adibi, tasavvuf adabiyotining yirik namoyandasi. Samarqandning Minglar qishlog’ida (1644) tug’ilgan. O’n yoshlarida Buxoroga o’qishga boradi, 25 yoshida Buxoro bojxonasida bojgir bo’lib ish boshlaydi. Keyinroq Shayx Navro’z qo’lida 12 yil tahsil oladi. 1721-yilda Surxondaryodagi Vaxshivor degan joyda vafot etadi. Qabri o’sha yerda.
So’fi Ollohyorning "œMaslaku-l-muttaqiyn" ("œTaqvodorlar maslagi"), "œSabotu-l-ojizin", "œMaxzanu-l-mute’in" ("œMute’lar xazinasi"), "œMurodu-l-orifin" asarlari mavjud. "œBayozi qalamkash"da 73 she’ri bor.
So’fi Ollohyorning mashhur asari "œSabotu-l-ojizin" bo’lib, Saudiya Arabistoni, Pokiston, Turkiya kabi mamlakatlarda chop etilgan. Bir necha marta sharhlar yozilgan. Asar dastlab fors-tojik tilida yozilgan. Keyinchalik So’fi Ollohyorning o’zi uni o’zbek tiliga she’riy usulda tarjima qilgan. Hajmi 12.000 baytdan ortiq "œSabotu-l-ojizin" asarining tuzilishi ham o’ziga xos.
"œMaslaku-l-muttaqiyn" asari naqshbandiya tariqati mujadiddiya qo’li (tarmog’i)ning nazariy manbasi hisoblanadi. Unda suluk odobi, murid va murshid munosabatlari yangicha talqinda bayon qilingan.
Nashr qilingan asarlari:
So’fi Ollohyor. Sabotu-l-ojizin. —T.: 1991;
So’fi Ollohyor. Lutf aylab...(lirika) —Samarqand: 2000;
Risolai aziza ("œSabotu-l-ojizin sharhi"). — T.: 2000.
-
TURDI FAROG`IY
Turdi Farog`iy Buxoro adabiy muhitining yirik vakillaridan biridir. U XVII asr o`rtalari-XVIII asr boshlarida yashab ijod qilgan. Turdining hayotiga oid ma`lumotlar juda kam saqlanib qolgan.
Turdining hayot yo`li o`sha davr shohlarining ichki nizolari tufayli ko`plab dilxiraliklar bilan o`tdi. U Rahimbiy va Norbo`tabiy kabi hukmdorlarni ko`rdi. Ulardan o`ziga, yurtiga, xalqiga saodat tilab, ko`p bora himmat va saxovat so`radi. Ammo sarson-sargardonlikdan o`zga farog`at ko`rmadi.
Shoirning she`rlarida isyonkorlik ruhi kasb etishi o`sha davr muammolari bilan bog`liqdir. U amalda janggohga aylangan jamiyatda ko`rgan-kechirganlarini o`z she`rlarida yoritdi.
Turdi Farog`iyning ijtimoiy-madaniy hayotda tutgan o`rni, adabiy mavqei va qudrati haqida uning quyidagi she`ri yaqqol tasavvur uyg`ota oladi:
Qatrayam nochiz, ammo zoti qulzum Turdiman,
Kelturan amvojg`a bahri talotum Turdiman.
Qiriq, yuz, ming aqrabolar etdilar mandin nufur,
Ne balo baxti qarovu tolei shum Turdiman.
Rishtadek ming bor ro`ze chashmi so`zandan o`tar,
Bovujudi e`tibori chashmi mardum Turdiman.
Turdining hayotiy kechmishini aks ettiruvchi manbalardan biri uning Oqbo`tabiy hukmronligi davrida bitgan bitta turkiy muxammasidir.
Bizgacha Turdi ijodidan 434 misradan iborat ja`mi 18 ta she`ri yetib kelgan. Bu merosning tarkibi 5 ta muxammas, 12 ta g`azal, 1 ta farddan iboratdir.
Turdi zullusonayn shoir bo`lgan. Ya`ni, misralarining 397 tasi o`zbek tilida, 37 misrasi esa tojik tilida yozilgandir.
-
BOBORAHIM MASHRAB (1653-1711)
Ulug’ o’zbek shoiri, tasavvuf adabiyotining yetuk namoyandasi Boborahim Mashrab Mulla Vali oilasida (1653) dunyoga kelgan. Mullo Bozor Oxund qo’lida o’qiydi. 1665-yilda Qashqarga Ofoq Xo'ja huzuriga borib bilimini yanada chuqurlashtiradi. 1673-yildan boshlab umrining oxirigacha qalandarlarcha hayot kechiradi. Balx hokimi Mahmud Qatag’on tomonidan (1711) dorga osiladi.
Majzub Namangoniyning "œTazkiratu-l-avliyo", Is-hoq Bog’istoniyning "œTazkirayi qalandaron", Maleho Samarqandiyning "œMuzakkiri ashob" kabi tazkiralarida, Hakimxon to’raning "œMuntaxabu-t-tavorix", Mirzo Olimning "œAnsobu-s-salotin" asarlarida ham shoir haqida ayrim ma’lumotlar uchraydi. Mashrab haqida mukammalroq tasavvur hosil qiluvchi manba "œQissayi Mashrab" ("œShoh Mashrab", "œDevonayi Mashrab" nomlari bilan ham uchraydi)dir. Uning ko’pgina qo’lyozma va toshbosma nusxalari mavjud.
Mashrab asarlari bir necha marta chop etilgan (1958, 1960, 1963, 1971, 1979, 1990). Shoir merosi "œQissayi Mashrab" orqali yetib kelgan. Asarda Rindiy, Umar, Mahvash, Zinda va Mansur taxalluslari ham uchraydi.
"œMabdayi nur" va "œKimyo" asarlari muallifligi borasida munozara mavjud. 1997-yilda "œMabdayi Nur" (Jaloliddin Rumiy "œMasnaviyi ma’naviy"siga sharh) Boborahim Mashrabning asari sifatida chop etildi.
Nashr qilingan asarlari:
Boborahim Mashrab. Mehribonim qaydasan? —T.: 1990;
Mashrab. Mabdayi Nur. —T.: 1994.
-
XO`JANAZAR HUVAYDO (1704-1780)
Iste’dodli shoir, tasavvuf adabiyotining yirik namoyandasi. Xo’janazar G’oyibnazar o’g’li Chimyonda (1704) tug’ilgan. Nasl-nasabi o’shlik bo’lib, otasi G’oyibnazar Sharq olamida mashhur qashqarlik Ofoq Xojaning muridi bo’lgan. Huvaydo dastlab Chimyonda, keyin Qo’qon madrasalarida tahsil oldi. Chimyonda (1780) vafot etgan, qabri o’sha yerda.
Huvaydoning devoni yetib kelgan, uning bir necha nusxalari bor. Devonga shoirning g’azal, ruboiy, to’rtlik, muxammas, musaddas, musamman, mustazod, masnaviy kabi she’riy janrlarda yaratgan asarlari va "œRohati dil" dostoni kiritilgan. Doston 30 bobdan va Ibrohim Adham qissasidan iborat. "œRohati dil" diniy-ta’limiy asar. Unda islom va tasavvuf ta’limotining umuminsoniy g’oyalari ibratli hikoyatlar vositasida bayon etiladi.
Huvaydo asarlarining qo’lyozma nusxalari turli fondlarda saqlanmoqda (Devoni Huvaydo. SamDU FK, inv. â„– 3903; Bayozi Haziniy O’zFAShI inv. â„– 4184..).
Nashr qilingan asarlari:
Huvaydo. Devon. — T.: O’zMU, O’zbek mumtoz adabiyoti kaf., inv.29;
Bayozi Haziniy. O’R FA ShI, inv. 4184;
Huvaydo. Tanlangan she’rlar. — T.: 1961;
Xo’janazar Huvaydo. Rohati dil. — T.: 1994
-
ANBAR OTIN (1870-1915)
Anbar Otin 1970-yilda Qo`qonda, Farmonquli xonadonida tug`ilgan. Ularning oilasi bo`zchi-belbog`chi bo`lib, ular Anbarni o`qitish uchun Dilshodi Barnoning maktabiga berishadi. Anbar g`ayrati va bilimi tufayli Dilshodi Barnoning e`tiboriga tushadi. Hatto Dilshodi Barno o`zining "Muhojirlar tarixi" asarida Anbarning kelajakda shoira bo`lib yetishishini bashorat qilgan.
Anbar o`n to`rt yoshida o`ratepalik nonvoy Zohidxo`jaga turmushga chiqadi. Ma`rifatparvar yigit shoiraning intilishlariga ko`mak beradi. Natijada Anbar o`z davrining yetuk shoirasi va faylasufi bo`lib yetishdi.
Uning "Falsafai Siyohon" ("Qoralar falsafasi") asari muhim ahamiyatga ega bo`lgan falsafiy-publitsistik asardir. Bu asarda shoira Markaziy Osiyo ayollari qismati, ijtimoiy hayotdagi roli, ozodlik uchun kurashi haqida aytib o`tgan.
Anbar Otin - lirik shoira. Uning lirikasida sof sevgi tarannum etiladi. U ayol qalbini, his-tuyg’ularini o’ziga xos kuylovchi shoira.
Shoira ijodida o’z davrining ijtimoiy-siyosiy, sotsial muammolari ko’tarib chiqilgan. Istiqbolni kuylovchi mavzular keng o’rin egallaydi. ("œQarolar falsafasi", "œQo’shulub mulki Farg’ona...", "œEy go’zal Farg’ona, o’zingni kel emdi shod qil").
-
MUHAMMAD YUSUF (1954-2001)
1954-yil 26-aprelda Andijonning Marhamat tumanida tug’ildi. Toshkentdagi rus tili va adabiyoti institutini tamomladi (1978). Respublika kitobsevarlar jamiyatida (1978-1980), "œToshkent oqshomi" gazetasida (1980-1986), Adabiyot va san’at nashriyotida, "œO’zbekiston ovozi" gazetasida (1986-1993) ishladi.
Umrining oxirgi 4-5 yilida O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasining kotibi bo’ldi. U "œTanish teraklar" (1985), "œBulbulga bir gapim bor" (1987), "œIltijo" (1988), "œUyqudagi qiz" (1989), "œHalima enam allalari" (1989), "œIshq kemasi" (1990), "œKo’nglimdagi yor" (1991), "œBevafo ko’p ekan" (1991), "œErka kiyik" (1992), "œYolg’onchi yor" (1994), "œOsmonimga olib ketaman" (1998) to’plamlarining muallifi. 1998-yilda unga "œO’zbekiston xalq shoiri" unvoni berildi. U II chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga deputat qilib saylandi. 2001-yilda "œSaylanma" asarlari chop etildi. M.Yusuf she’rning qo’shiqqa aylanishi, yuksak parvoz qilishini ko’rsata oldi. Shoir she’rlaridagi har bir so’zda qanoat, parvozga shaylik bor.
Ulug’vor muhabbat, o’talmagan burch, qadrlanmagan sevgi armoni, Yurtga o’g’illik sadoqati — shoir she’rlari asosini belgilaydi.
M.Yusuf 2001-yil 29-iyulda vafot etdi, tug’ilgan qishlog’idagi qabristonga dafn etildi.
Asarlari:
Muhammad Yusuf. Saylanma. Toshkent, "œSharq", 2001.
Muhammad Yusuf. Uyqudagi qiz. Toshkent, Adabiyot va san’at, 1983.
Muhammad Yusuf. Erka kiyik. Farg’ona, "œYozyovon", 1992.
-
XURSHID DO`STMUHAMMAD
Yozuvchi Xurshid Do`stmuhammad (Xurshid Do`stmuhammedov) 1951-yilda Toshkent shahrida tug`ilgan. O`rta maktabni, Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O`zMU) jurnalistika fakultetini tamomlagan (1968-1973). Filologiya fanlari nomzodi, "œFan va turmush" jurnalida bo`lim muharriri (1973-1984), "œYosh kuch" jurnalida bo`lim muharriri, bosh muharrir o`rinbosari, bosh muharrir (1986-1995) bo`lib ishlagan.
"œHurriyat" mustaqil gazetasiga bosh muharrir (1987-2002). O`zbekiston Ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish va qo`llab-quvvatlash ijtimoiy-siyosiy jamg`armasi boshlig`i. (1997-yildan hozirgi kungacha). "œO`zbekiston matbuoti" jurnali bosh muharriri (2002-yildan hozirgacha).
1980-yildan buyon matbuotda hikoya va qissalari, romani, ocherk, badia, adabiyotshunoslikka oid maqolalari bilan qatnashadi. Uning "œHovli etagidagi uy" qissa va hikoyalari (1989), "œJajman" qissa va hikoyalari (1995), "œQazo bo`lgan namoz" (1996), tarixiy hikoyalari, "Hijronim mingdir mening" (2000) qissa va hikoyalari, "œBozor" (2000) romani, "Hamid A`lamovning aytolmagan gaplari" (2002) xotira-badiasi chop etilgan.
Adib o`z qahramonlarining ruhiy holatlarini, fikriy izlanishlarini tahlil etishga, uning eng intim qatlamlarini tasvirlashga intiladi. Psixologik tasvirga moyilligi F.Dostoyevskiy, F.Kafka, F.Ryunoske, G.Markes singari jahon adabiyoti namoyandalari uslubidan ta`sirlanganini ko`rsatadi.
Asarlari:
Hovli etagidagi uy. T.: "Yosh gvardiya" nashriyoti, 1989
Jajman. T.: "œSharq" NMAK bosh tahririyati, 1995
Bozor. T. : "œSharq" NMAK bosh tahririyati, 2000
-
ABDUSAID KO`CHIMOV
Shoir, adib Abdusaid Ko'chimov 1951-yil 15-mayda Samarqandning Urgut tumanida tugilgan. Tumandagi 37-maktabni (1967), Toshkent Davlat pedagogika institutining ozbek tili va adabiyoti fakultetini tugatgan (1968-1972). Mehnat faoliyatini "œLenin uchquni" gazetasida ishlashdan boshlagan. Ijodida ham bolalar dunyosi, bolalik saltanati ajoyibotlari yetakchilik qila boshladi. 1984-1991-yillarda "Sharq yulduzi" jurnalida mas'ul kotib, "œLenin uchquni"da bosh muharrir bo’ldi. 1991-1997-yillarda O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasida kotib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasida bo’lim mudiri, O’zbekiston teleradiokompaniyasida rais o’rinbosari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Devonida Axborot markazi rahbari vazifalarida faoliyat ko’rsatdi. 1997-yildan buyon O’zbekiston teleradiokompaniyasi Raisi vazifasini bajarmoqda.
Ilk kitobi - "Kashfiyotchi bolalar" 1975-yilda chop etildi. Shundan so’ng uning "œHalqa", "Qiyofa", "Mening yulduzim", "œUmid daraxtlari", "Chanoq", "Ikki bahor" kabi she’riy va nasriy kitoblari nashr qilindi. "œBaland tog’lar" (2002) saylanma kitobiga yozuvchining qissalari, dostonlari, she’rlari kiritilgan. A.Ko’chimov Xalqaro YUNESKO mukofoti, G’afur G’ulom nomidagi mukofot bilan taqdirlangan. Abdusaid Ko’chimov tomonidan bolalar hayoti muammolari badiiy tahlil qilinadi. Unga "œO’zbekistonda xizmat ko’rsatgan jurnalist" unvoni, "Shuhrat" medali, "œMehnat shuhrati" ordeni berilgan. A.Ko’chimov 1990-yildan hozirgi kungacha O’zbekiston Oliy Soveti, O’zbekiston Oliy Majlisi deputati. Oilali. Uch nafar farzandi bor.
Asari.
"œBaland tog’lar". Saylanma. T: "œSharq "NMAK",2002-yil.
-
ERKIN A`ZAM
1950-yil 10-avgustda tog’li Boysunda tug’ildi. 1972-yil Toshkent Davlat universiteti (Hozirgi O’zbekiston Milliy universiteti)ning jurnalistika fakultetini tamomladi. Respublika radiosida muharrir, "œGuliston" va "œYoshlik" jurnallarida bo’lim muharriri, G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyotida tahririyat mudiri bo’ldi. 1992-1994-yillarda O’zbekiston milliy axborot agentligida bosh direktor o’rinbosari. 1995-yildan "œTafakkur" jurnali bosh muharriri I, II chaqiriq O’zbekiston Oliy Majlisi deputati.
"œChiroqlar o’chmagan kecha" (1977), "œOtoyining tug`ilgan yili" (1981), "œOlam yam-yashil" (1984), "œJavob" (1986), "œBayramdan boshqa kunlar" (1988), "œMir v svetax" (1999), "œPakananing oshiq ko’ngli" (2001), "œKechikayotgan odam" (2002) to’plamlari muallifi. Yozuvchi asarlari asosida "œChantrimore", "œRiyoda", "œDilxiroj" filmlari suratga olingan. Asarlarini ruhan birlashtirib turadigan jihat-insoniy erk, har qanday zo’ravonlikka munosabat masalasidir.
Asarlari:
A’zamov Erkin. Otoyining tug’ilgan yili. Toshkent Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981-yil, 8,0 b.t.
A’zam Erkin. Kechikayotgan odam. Toshkent. "œSharq" nashriyoti -2002 yil 20 b.t.
-
AZIM SUYUN
Azim Suyun (Azimboy Alimovich Suyunov) 1948-yil Samarqand viloyatiga qarashli Nakurt qishlog’ida tug’ilgan. Oliy ma’lumotli. 1977-yilda Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O’zMU)ning jurnalistika fakultetini bitirgan. I chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputati.
Azim Suyun harbiy xizmat burchini o’tab qaytgach, poytaxt qurilishlarida mehnat qildi. Keyinchalik "œToshkent universiteti" gazetasida adabiy xodim, G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyotida muharrir bo’lib ishladi. O’zbekiston Matbuot Davlat qo’mitasida adabiy maslahatchi, O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasida mas’ul kotib, "œXalq so’zi" gazetasida bo’lim muharriri, 1993-2002-yillarda "œO’zbekiston ovozi" va "œGolos Uzbekistana" gazetalarining Bosh muharriri vazifalarida xizmat qildi. Ayni paytda "œGuliston" jurnalining Bosh muharriri.
Azim Suyun butunjahon shoirlar kongressi a’zosi.
Azim Suyun she’rlari, she’riy turkumlari va kitoblari turk, ingliz, arab, rus, qozoq, tojik, qirg’iz, turkman, qoraqalpoq, tuva va boshqa tillarda chop etilgan.
Azim Suyunning "œSarbadorlar" tragediyasi, "œZamin taqdiri", "œO’zbekiston", "œBir tomchi suv dengizga aylangan kecha va yoki imorat" kabi dostonlari mashhur.
Azim Suyun keng qamrovli dramaturg, haqso’z publitsist sifatida ham tanilgan.
Azim Suyunning o’zbek tilida nashr etilgan to’plamlari:
"œMening osmonim" — 1978-yil.
"œZarb" — 1979-yil.
"œZamin taqdiri" — 1981-yil.
"œXayolot" — 1984-yil.
"œZiyo yo’li" — 1986-yil.
"œJavzo" — 1987-yil.
"œOlis tonglar" — 1989-yil.
"œKuyganim-suyganim" — 1992-yil.
"œSarbadorlar" — 1994-yil.
"œQora ko’zing sening" — 1994-yil.
"œSaylanma" — 1997-yil.
"œO’zlik" — 1999-yil.
-
TOG`AY MUROD
Tog’ay Murod — Tog’aymurod Mengnorovning taxallusi. U 1948-yili Surxondaryoning Denov tumanidagi Xo’jasoat qishlog’ida tug’ilgan. Qishlog’idagi 43-maktabni bitirgach (1966), Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O’zMU)ning jurnalistika fakultetida o’qigan (1966-1972). U respublika radiosida muharrir (1972-1976), "œO’zbekiston fizkulturachisi" gazetasida tarjimon (1976-1978), "œFan va turmush" jurnalida bo’lim muharriri (1982-1984) bo’lgan. 1985-1987-yillarda Moskvadagi Adabiyot institutida o’qigan.
1976-yilda bosilgan "œYulduzlar mangu yonadi" nomli ilk qissasi bilan yaxshi yozuvchi sifatida tanildi. 1979-yilda "œOt kishnagan oqshom", 1980-yilda "œOydinda yurgan odamlar" qissalari chop etildi. Keyingi qissasi uchun yozuvchi Oybek nomidagi mukofot bilan taqdirlandi.
1985-yilda yozuvchining "œMomo Yer qo’shig’i" qissasi, 1993-yilda "œYoshlik" jurnalida "œOtamdan qolgan dalalar" romani chop etildi. Tog’ay Murod o’zbek adabiyotiga betakror xarakterlarni, avval uchramagan uslubni olib kirdi. 1994-yilda "œO’zbekiston Xalq yozuvchisi" unvoni berildi. 2001-yilda yozuvchining "œBu dunyoda o’lib bo’lmaydi" romani bosildi.
Asarlari:
Tog’ay Murod. Ot kishnagan oqshom. Qissalar. T.: "œSharq", 1994.
Tog’ay Murod. Otamdan qolgan dalalar. Roman. T.: "œSharq", 1994.
Tog’ay Murod. Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi. Roman, hikoyalar, maqolalar. T.: "œSharq", 2001.
-
ANVAR OBIDJON
Anvar Obidjon 1947-yil 8-yanvarda Fargona viloyati Oltiariq tumanidagi Polog’on qishlog’ida dunyoga kelgan. O’rta maktabda o’qib yurganida "œG’uncha" jurnalida "œShkafjon" nomli birinchi she’ri bosilgan (1960). Anvar 1946-1966-yillarda Samarqand moliya texnikumida, 1973-1979-yillarda ToshDUning jurnalistika fakultetida sirtdan o’qigan.
Harbiy xizmatni o’tagach (1966-1969), qishlog’idagi "œNurobod" jamoa xo’jaligida dala hisobchisi bo’lgan (1970-1971). Tumandagi "œPaxta uchun" gazetasida adabiy xodim, bo’lim mudiri (1971-1976), Toshkentdagi yog’-moy kombinatida bog’bon (1977-1978).
Anvar Obidjon (Obidjonov) qo’mitada muharrir (1979-1981) bo’lgan. 1981-1986-yillarda "œKamolot" nashriyotida muharrir, bosh muharrir o’rinbosari, 1986-1987-yillarda "œYulduzcha" nashriyotida bosh muharrir, 1988-yilllarda "œYosh kuch" jurnalida adabiy xodim, 1988-89-yilllarda "œMushtum" jurnalida bo`lim mudiri, 1989-98--yillarda "Cho`lpon" nashriyotida bosh muharrir, direktor bo`lib ishladi. So`nggi yillarda O`zbekiston Teleradiokompaniyasi Yoshlar telekanalida katta muharrir bo`lib faoliyat ko`rsatayapti.
Anvar Obidjon "œOna-yer"(1975), "œOlovjon va uning do’stlari" (1983), "œBezgakshamol" (1985), "œAkang qarag’ay Gulmat" (1987), "œOltin yurakli Avtobola" (1986), "œAlamazon va Gulmat hangomasi" (1992), "œMeshpolvonning janglari" (1994), "œOltiariq xangomalari" (1999), "œOdobli bo’lish osonmi?" (2001), "œMeshpolvon" (2003) singari 25 ta to’plamini chop ettirdi. Adib aksariyat asarlarini bolalarga bag’ishlaydi. Ikkinchidan, u ham nasrda, ham nazmda birday qalam tebratadi. Uchinchidan, Anvar Obidjon satira va yumorda o’z yo’li, uslubini topib olgan. To’rtinchidan, yozuvchi zinhor milliy qobiqqa burkanib qolgan emas. Uning asarlari dunyo bolalari zavq-shavq bilan o’qiydilar. Oltinchidan, Anvar Obidjon asarlari sahnaviy, tomoshabinlik xarakteriga ega, ularni telefilm, badiiy film qilish, sahnada ko’rsatish mumkin. Uning "œQo’ng’iroqli yolg’onchi", "œTopsang hay-hay", "œQorinbotir", "œTo’tiqush" mamlakatimiz teatrlarida sahnalashtirilgan.
Anvar Obidjon 1997 yil "œShuhrat"medali bilan taqdirlangan, 1998 yilda "œO"zbekiston halq shoiri" unvoniga sazovor bo’lgan.
Asarlari:
Alamazon va Gulmat. T.: "Cho’lpon", 1998-yil
Juda qiziq voqea. T.: "Cho’lpon", 1997-yil
Ketmagil. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti,1985-yil
-
TOHIR MALIK
Tohir Malik Abdumalik o’g’li Habilovning adabiy taxallusi, Toshkentda tug’ilgan, Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O’zbekiston Milliy universiteti)ning jurnalistika fakulteti kechki bo’limida o’qidi, kunduzi qurilishda ishladi. 1966-yildan beri O’zbekiston radiosida, gazeta va jurnallar tahririyatida, O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasida, nashriyotlarda ishladi. Hozir "œSharq" NMAK Bosh tahririyatida muharrir.
Hozirgacha yozuvchining 20dan ortiq qissasi chop etildi. 1971-yilda chop etilgan "œHikmat afandining o’limi" dan keyin "œFalak" (1976), "œSomon yo’li elchilari" (1976) taxayyul, ilmiy-taxayyul qissalari bosildi. "œChorrahada qolgan odamlar" qissasida taxayyul va detektiv xususiyatlari seziladi. "œAlvido, bolalik" (1989), "œQaldirg’och" (1987) qissalarida muhim mavzu ishlanadi. Mustaqillik yillarida T.Malik "œSo’nggi o’q" (1990), 4 qismdan iborat "œShaytanat" (1994-2001), "œOdam ovi" (2001), "œCharxralak", "œMurdalar gapirmaydilar" (1999) qissalarini chop ettirdi. Yozuvchi 20-asrdagi hayotni, kishilar taqdirini goh taxayyul, goh izchil, xolis, goh detektiv yo’sinda tasvirlaydi. U qissa janri imkoniyatlarini uzluksiz boyitib bormoqda. 2002-yilda yozuvchining "œMehmon tuyg’ular" o’ylari, "œJinoyatning uzun yo’li" risolasi chop etildi. Tohir Malikka "œO’zbekiston Xalq yozuvchisi" unvoni berilgan (2000). Mustaqillik yillarida eng ko’p adadda kitob chop ettirgan Tohir Malikdir.
Asarlari:
Tohir Malik "œFalak" Ilmiy-fantastik qissa. T.: "œYosh gvardiya", 1976, 4,75 b.t.
Tohir Malik "œSo’nggi o’q" qissa, hikoya. T.: "œYosh gvardiya", 1990 13,04 b.t.
"œShaytanat" 4 qism, T.: "œSharq", 1994-2001.
-
MUHAMMAD ALI
Muhammad Ali (Muhammad Ali Ahmedov) 1942-yil 13-martda Andijonning Bo`z tumanida tug`lgan. U shoir, yozuvchi, olim va jamoat arbobi. Bekoboddagi o`rta maktabni (1959), Moskvadagi Gorkiy nomidagi adabiyot institutini (1996) tamomlagan. Qisqa muddat Andijon va Farg`ona viloyatlari maktablarida o`qituvchilik qilgan. Adabiyot va san`at nashriyotida muharrir, bo`lim mudiri, professor (1993-1994), Xalqaro oltin me`ros xayriya jamg`armasi boshqaruvi raisi (1992-2002) bo`lib faoliyat ko`rsatgan. 2003-yildan u xalqaro Amir Temur xayriya jamg`armasi boshqaruvi raisi.
Muhammad Ali 1992-2002-yillar davomida AQSHning Washington universitetida o`zbek tili va adabiyotidan saboq bergan.
Muhammad Ali nazmda, nasrda, publitsistikada ko`plab asarlar ijod etgan. So`nggi 35 yil davomida 20 ta she`riy to`plami o`zbek, rus va qoraqalpoq tillarida chop etildi. Uning besh dostoni "œBoqiy dunyo" (1979) she`riy romani ijodida muhim o`rin eqallaydi. Muhammad Ali o`zbek xalqininq XIII-XIV asrlardagi hayotini "œSarbadorlar"(1989) roman-dialogiyasida aks ettirdi. Bir necha yildan beri u Amir Temur xarakteri, u barpo etgan saltanat haqida asarlar yaratishni rejalashtirmoqda. 2003-yilda "Ulug` saltanat" romanining birinchi kitobi chop etildi.
"œO`z-o`zingni anglab yet" (1988), "œHaqiqatdan chekinma, tarix!" (1990), "œQafasdagi bulbullar" (1996), "œMen ko`rgan Amerika" (2000) singari kitoblari Muhammad Ali publitsistikasi haqida tasavvur hosil qiladi. Muhammad Ali tarjimonligi oziga xos. U qadimgi hind eposi "œRamayana"ni (1978), qoraqalpoq eposlari "œShahriyor", "Mastonposhsho"ni (1985), R.Byorns, Galakjion Tabidze asarlarini o`zbek tiliga tarjima qilgan.
Muhammad Ali O`zbekiston Yoshlar ittifoqi mukofoti (1976), Berdaq nomidagi Qoraqalpog'iston Respublikasi Davlat mukofoti (1984), Xalqaro Yassaviy mukofoti (1994) laureati, O`zbekiston Xalq yozuvchi (1992), "Mehnat shuhrati" ordeni sohibi (1999).
Asarlari
Saylanma. T: Adabiyot va san`at nashriyoti. 1997.
Sarbadorlar. Roman. T: Adabiyot va san`at nashriyoti,1989.
Ulug` saltanat. Roman T: "œSharq" NMK- 2003.
-
BEGALI QOSIMOV (1942-2004)
Adabiyotshunos Begali Qosimov 1942-yil 19-dekabrda Qashqadaryo viloyatining Kasbi tumani Denov qishlog’ida tug’ilgan. Ilmiy-pedagogik faoliyati O’zbekiston Milliy universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti bilan bog’liq: 1958-1963-yillarda talaba, 1963-1968-yillarda aspirant, 1966-yildan o’qituvchi, dotsent, professor, kafedra mudiri lavozimlarida ishlab kelmoqda.
1968-yili "œMirmuhsin Shermuhammedov (Fikriy) va uning adabiy muhiti" mavzusidagi nomzodlik, 1984-yili "œXX asr boshi o’zbek poeziyasi (inqilobiy she’riyatning shakllanishi va taraqqiyoti) masalalari. 1905-1917-mavzusidagi doktorlik dissertatsiyalarini himoya qildi.
B. Qosimov o’zbek mumtoz va yangi adabiyoti muammolari bo’yicha tadqiqotlar yaratgan. Lekin ijodining mohiyatini milliy uyg’onish, ma’rifatchilik adabiyoti muammolari, siymolari ijodi, taqdiri masalalari tashkil etadi. Bu hol uning ilmiy asarlarida yaqqol ko’rinadi.
U turkiy olamdagi uyg’onish, adabiy aloqalararo bog’liqlik masalalarini mufassal o’rgandi va o’rganmoqda. Turkiya Otaturk kultur markazi faxriy a’zosi, Turkiya Otaturk Arashtirma markazi muxbir a’zosi (1998). Anqarada nashr etilayotgan 33 jildlik "œTurk dunyosi adabiyoti" nashrining o’zbek adabiyoti bo’yicha mutasaddisi.
B.Qosimov O’zbekiston Respublikasi fan arbobi (1999), o’ndan ortiq darslik va qo’llanmalar, 10 nomda alohida asarlar, 200 ga yaqin ilmiy maqolalar muallifi. O’zbekiston Milliy universiteti milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti kafedrasi asoschisi (1993), mudiri. Kafedraning keng xalqaro ilmiy-pedagogik aloqalari mavjud. Olimning asarlari rus, turk, fransuz va tatar tillariga tarjima qilingan.
Asarlari:
Mirmuhsin Shermuhammedov. T.: "œBilim" jamiyati, 1967.
Abdulla Avloniy. T.: O’qituvchi, 1979.
Izlay-izlay topganim. T.: Adabiyot va san’at, 1983.
Salom, kelajak. T.: Adabiyot va san’at, 1986.
Ma’rifat darg’alari. T.: O’qituvchi, 1990.
Revolyutsiya i literature. T.: Fan, 1991.
Ismoilbek Gasprali. T.: Adabiyot va san’at, 1992.
Maslakdoshlar (Behbudiy, Ajziy, Fitrat). T.: Sharq, 1994.
Milliy uyg’onish: jasorat, ma’rifat, fidoyilik. T.: Ma’naviyat, 2002.
Matnshunoslik ishlari:
Navoiyning nigohi tushgan"¦ (Navoiy antologiyasi). T.: Adabiyot va san’at, 1987.
Tavallo. Ravnaqu-l-islom. T.: Fan, 1993.
Behbudiy. Tanlangan asarlar. T.: Ma’naviyat, 1997 (1-nashr), 1999 (2-nashr).
Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. I-II jildlar. T.: Ma’naviyat, 1998.
Sidqiy-Xondayliqiy. Tanlangan asarlar. T.: Ma’naviyat, 1998.
Ibrat, Ajziy, So’fizoda. Tanlangan asarlar. T.: Ma’naviyat, 1999.
Yusuf Saryomiy. Tanlangan asarlar. T.: Ma’naviyat, 2002.
-
OYDIN HOJIYEVA
1942-yil 22-aprelda Buxoroning Qiziltepa tumanidagi Hojayi Bo’ston qishlog’ida tug’ildi. 1965-yilda ToshDU (hozirgi O’zMU)ning filologiya fakultetini bitirdi.
Uning birinchi mashq she’ri 1953-yili tuman gazetasida chop etildi.
1961-yili "œSaodat" (avvalgi "œO’zbekiston xotin-qizlari") jurnalida shoiraning "œTongni qarshilab" she’ri bosildi.
1971-yilda "œShabnam", "œMen sevgan qo’shiq" (1972), "œOrzu guli" (1973), "œManzillar" (1971), "œTarovat" (1975), "œNavo" (1977), "œMushfiq onajon" (1983), "œJavoronok" (1984), "œTamal toshi" (1988), "œO’ryukovoy kost" (1985), "œIshonch yulduzlari" (1989), "œChashmalarni izlayman" (1986), "œOsnova" (1987), "œKo’zimning oqu qorasi" (1996), "œPanohim" (1998) kabi yigirmadan ortiq she’riy va publitsistik to’plamlari nashr etilgan.
Ayol qalbining nozik kechinmalarini ifodalovchi she’r va dostonlari bilan muxlislar e’tiboriga tushdi. U "œSharq Yulduzi" (1965-76), "œSaodat" jurnallarida (1976-85) bo’lim mudiri, "œGulxan" oynomasining muharriri (1985-94) bo’ldi.
1992-yilda "œO’zbekiston xalq shoiri" unvoni berildi. U "œEl-yurt hurmati" ordeni sohibasi (1999), 1994-yildan "œSaodat" (unga ilova "œGulchehralar" gazetasi)ning bosh muharriri. Asarlari rus, urdu, ingliz, fransuz, tojik va ukrain tillariga tarjima qilingan.
Asarlari:
Oydin Hojiyeva. "œPanohim". T., "œSharq" NMAK — 1998.
Oydin Hojiyeva. Dostonlar, T., "œAdabiyot va san’at" — 1996.
-
OZOD SHARAFIDDINOV
Adabiyotshunos, adabiy tanqidchi O.Sharafiddinov 1929-yil 1-martda Qo’qon yaqinidagi Oxunqaynar qishlog’ida tug’ildi. Toshkentdagi 14-o’rta maktabni, O’rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi O’zMU) filologiya fakultetini tugatdi (1951). Moskvada aspiranturani tugatdi, fan nomzodi ilmiy darajasini oldi (1955). Ozod Sharafiddinov poeziya muammolari bilan shug’ullandi, o’zbek she’riyati va uning holati haqida adabiy-tanqidiy maqolalar yozdi. O’sha davrdagi ilmiy-ijodiy, adabiy-tanqidiy izlanishlari "œZamon. Qalb. Poeziya" (1962) asarida o’z aksini topgan. XX asrning 60-80 yillarida u Cho’lpon hayoti va ijodini targ’ib qilishga intildi. O.Sharafiddinov o’zbek adabiyotining Oybek, G’afur G’ulom, Abdulla Qahhor, Shayxzoda, Mirtemir, Zulfiya singari namoyandalari haqida adabiy portretlar yaratdi: "œIste’dod jilolari" (1976), "œAdabiy etyudlar" (1968), "œAbdulla Qahhor" (1988), "œBirinchi mo’jiza" (1979). Olim ijodida o’zga adabiyotlar namoyandalari ijodi haqida yaratilgan "œYalovbardorlar" (1974) adabiy-tanqidiy ocherklar kitobi muhim o’rin egallaydi. O.Sharafiddinov XX asrning 60-yillaridan XIX asrgacha bo’lgan o’zbek adabiy jarayonidagi holatlarni "œTalant — xalq mulki" (1979), "œAdabiyot — hayot darsligi" (1981), "œGo’zallik izlab" (1985), "œHaqiqatga sadoqat" (1988), "œSardaftar sahifalari" (1999), "œPrezident" (2003) singari asarlarida aks ettirdi.
Mustaqillik yillarida O.Sharafiddinov ham adabiy tanqidchi, ham tarjimon, ham jamoat arbobi sifatida ulkan ishlarni amalga oshirdi. "œCho’lpon" (1991), "œCho’lponni anglash" (1994) kitoblari, "œE’tiqodimni nega o’zgartirdim?" (1997) asarlarida munaqqidning estetik prinsiplari aks etgan. Keyingi yillarda O.Sharafiddinov o’zbek adiblari, madaniyat-san’at arboblari, olimlar haqida o’nlab maqolalar yozdi. U jahon adabiyotining ko’plab namoyandalari asarlarini o’zbek tiliga tarjima qildi. "œKo’lmak suvda quyosh parchasi" (Fransuaza Sagan), "œQadimgi xitoy nasri namunalari", "œMonumental targ’ibot" (Vl. Boynovich), "œAlximik" (Paulo Koelo) singarilar.
O.Sharafiddinov XX asrning 90-yillari o’rtalarigacha O’zbekiston Milliy universitetida professor bo’ldi. 1995-1997-yillarda "œTafakkur" jurnali bosh muharrir o’rinbosari vazifasini bajardi. U 1997-yildan beri "œJahon adabiyoti" jurnalining bosh muharriri. O.Sharafiddinov Beruniy nomidagi Davlat Mukofoti laureati (1970), "œBuyuk xizmatlari uchun" (1999), "œMehnat shuhrati" (1997) ordenlari sohibi. 2002-yil 23-avgustda O.Sharafiddinovga "œO’zbekiston qahramoni" unvoni berildi.
Asarlari:
O.Sharafiddinov. Zamon. Qalb. Poeziya. Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1962.
O.Sharafiddinov. Iste’dod jilolari. Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1976.
O.Sharafiddinov. Cho’lponni anglash. Toshkent, "œYozuvchi", 1994.
O.Sharafiddinov. Sardaftar sahifalari. Toshkent, "œYozuvchi", 1999.
O.Sharafiddinov. Prezident. Toshkent, "œAdolat", 2003.
-
TURSUNBOY ADASHBOYEV
Shoir Tursunboy Adashboyev 1939-yil 1-yanvarda Qirg`izistonning Jalolobod viloyatiga qarashli Olabuqa tumanidagi Safed Bulon qishlog`ida tug`ilgan. O`rta maktabni tugatgach, ToshDU (hozirgi O`zMU)ning jurnalistika fakultetida (1962-1968) o`qigan. Moskvadagi Adabiyot institutida ham tahsil olgan.
Tursunboy Adashboev dastlab "œQirg`iziston haqiqati" gazetasi tahririyatida, O`sh viloyati Yozuvchilari uyushmasida xizmat qilgan. U hamisha O`zbekiston ommaviy axborot vositalarida faol ishtirok etgan, she`riy, nasriy asarlari o`zbek tilida chop etilgan. T.Adashboyev "œCho`lpon" nashriyotida 1987-1999-yillargacha muharrir, bo`lim mudiri, bosh muharrir o`rinbosari sifatida faoiliyat ko`rsatdi. Nafaqaga chiqish arafasida 2 yil O`zbekiston Yozuvchilari uyushmasida adabiy maslahatchi bo`ldi.
Tursunboy Adashboyev "œKamolning olmasi" (1965), "œBiz sayohatchilar" (1967), "œOlatog`-lolatog`" (1978), "œJo`nataman quyoshni" (1982), "œArslonbob afsonasi" (1988), "œUch bo`taloq va sirli qovoq" (1990), "œTopishmoqli alifbe" (1997) singari 20 ta she`riy to`plam muallifi. U qirg`iz adabiyotidan 30 ga yaqin asar tarjima qilgan. Ular orasida "Manas"ning nasriy bayoni, "œSingan qilich" romani singari asarlari bor. Tursunboy Adashboyev "œO`zbekiston xalq maorifi a`lochisi" (1993), "œQirg`izistonda xizmat ko`rsatgan san`at arbobi" (1999), "œDo`stlik" ordeni (1909), "œManas" ordeni (1995) sohibi.
Tursunboy Adashboyev bola ruhiyatini yumorga moyil tarzda nozik ifodalaydi. Uning kattalar uchun yozilgan asarida ham o`ziga xoslik sezilib turadi. Tursunboy Adashboyev adabiy parodiyalar ustasi.
Asarlari:
Uch bo`taloq va sirli qovoq. T.: "Cho`lpon" 1990.
Topishmoqli alifbe. T.: "œCho`lpon" 1997.
-
NAIM KARIMOV
O’zbek adabiyotshunosi Naim Fatihovich Karimov 1932-yil 12-dekabrda Toshkentda ziyoli oilada tug’ildi. U 1955-yilda SAGU (hozirgi O’zbekiston Milliy universiteti) filologiya fakultetini tamomlagan.
Mehnat faoliyati O’zbekiston Respublikasi FA Til va adabiyot instituti bilan uzviy bog’liq. Sal kam ellik yildan beri shu institutda ilmiy xodim, katta ilmiy xodim, yetakchi ilmiy xodim, bo’lib boshlig’i bo’lib ishlaydi. N.Karimov 20 asr o’zbek adabiyoti xususiyatlarini ochish borasida ilmiy tadqiqotlar olib boradi. Chunonchi, jadid adabiyoti, uning hur fikrli, adolatparvar vakillari Hamza, Fitrat, Cho’lpon va boshqalar ijodi haqidagi kitob, maqolalar muallifi. Matnshunos sifatida Oybekning 20, G’afur G’ulomning 12, Hamid Olimjonning 10, Hamzaning 5 jildli to’la asarlarini tayyorlash va nashr etishda ishtirok etgan.
N.Karimov mustamlakachilik davri qurbonlari xotirasini abadiylashtirish bo’yicha jamoatchilik komissiyasi raisi (1999-yildan beri) sifatida Toshkentda Shahidlar xotirasi yodgorlik majmuasini bunyod etish (2001), shuningdek, Qatag’on qurbonlari muzeyini tashkil qilishda (2002) jamoatchilik ishlarini amalga oshirdi.
N.Karimov "œO’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi" Bosh tahrir hay’ati a’zosi (1997), Beruniy nomidagi O’zbekiston Davlat mukofoti laureati (1985). U O’zbekiston Davlat fan arbobi (1996), "œEl-yurt hurmati" ordeni sohibi, filologiya fanlari doktori (1993), professor (1994).
Asarlar:
N.Karimov. Hamid Olimjon. T.: "œYosh gvardiya", 1979.
N.Karimov. Oybek. T.: "œYosh gvardiya", 1985.
N.Karimov. Cho’lpon. T.: "œFan", 1991.
N.Karimov. Usmon Nosir. T.: "œSharq", 1993.
N.Karimov. Usmon Nosirning so’nggi kunlari. T.: "œSharq", 1994.
-
UMARALI NORMATOV
Adabiyotshunos, tanqidchi Umarali Normatov 1931-yil 3-yanvarda Farg’ona viloyatining Rapqon qishlog’ida tug’ilgan. O’rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi O’zMU) filologiya fakultetini tugatgan (1952-1957), aspiranturasida ta’lim olgan (1959-1962).
1962-yildan hozirgi kungacha o’zbek adabiyoti kafedrasida katta o’qituvchi, dotsent, professor, mudir bo’lib ishlamoqda. Adabiy tanqidchilik faoliyatini 1957-yildan boshlagan: hozirgacha 20 dan ortiq kitobi, 500 dan ortiq maqola, taqrizlari bosilgan. Adabiyotshunos olimning faoliyati yaxlit holda zamonaviy adabiy jarayon hamda yangi o’zbek adabiyoti tarixi, taraqqiyoti masalalari yechimiga yo’naltirilgan.
U 1962-yilda filologiya fanlari nomzodi, 1978-yilda filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olgan. "œNasrimiz ufqlari" (1974), "œYetuklik" (1982), "œQalb inqilobi" (1986), "œQodiriy bog’i" (1996), "œUmidbaxsh tamoyillar" (2000) singari asarlarida yangi o’zbek adabiyoti, uning namoyandalari ijodining muhim tomonlari yoritib berilgan. U.Normatov "œO’zbekiston fan arbobi" (1981), O’zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti laureati (1989).
Asarlari:
Normatov U. Janr imkoniyatlari. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1970.
Normatov U. Yetuklik. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1982.
Normatov U. Qodiriy bog’i. T.: "œYozuvchi", 1996.
Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. T.: "œMa’naviyat", 2000.
-
HALIMA HUDOYBERDIYEVA
Shoira Halima Hudoyberdiyeva 1947-yil 17-mayda Boyovutdagi "œTaraqqiyot" jamoa xo’jaligida tug’ilgan. Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O’zMU)ning jurnalistika fakultetini tugatgan (1972). Mehnat faoliyatini "œSaodat" jurnalida bo’lim boshlig’iligidan boshlagan (1972). Talabalik yillarida "œIlk muhabbat" (1968) she’riy to’plami chop etildi. Shoiraning "œOq olmalar" (1973), "œChaman" (1974) to’plamlari izma-iz bosildi. Halima birdan o’ziga xos shoira sifatida tanildi. 1975-1977-yillarda Moskvadagi Adabiyot institutining Oliy Adabiyot kursida o’qidi. Shu yillarda shoiraning "œBeliye yabloki" (Sovetskiy pisatel, 1977), "œSuyanch tog’larim" (1976), "œBobo quyosh" (1977) to’plamlari bosildi.
H.Xudoyberdiyeva "œYosh gvardiya" nashriyotida bo’lim boshlig’i (1978-1982), "œSaodat" jurnalida muharrir o’rinbosari, 1984-1994-yillarda "œSaodat"ning bosh muharriri, 1991-1994-yillarda O’zbekiston Respublikasi xotin-qizlar qo’mitasi raisi bo’ldi. Shoira she’rlarida oddiy dehqonlar, ona-yurt harorat bilan kuylandi. Mustaqillik yillarida Halima Xudoyberdiyeva xalq tarixi, mashhur ajdodlar haqida yozdi. "œMuqaddas ayol" (1987), "œBu kunlarga yetganlar bor" (1993), "œTo’marisning aytgani" (1996), "œSaylanma" (2000) shoiraning muhim asarlaridir.
H.Xudoyberdiyeva "œO’zbekiston Xalq shoiri" (1992), Hamza nomidagi "œHurmat belgisi" ordeni sohibasi.
Asarlari:
Bu kunlarga yetganlar bor. Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1993.
To’marisning aytgani. Toshkent, "œSharq", 1996.
Saylanma. Toshkent, "œSharq", 2000.
-
HALIMA HUDOYBERDIYEVA
Shoira Halima Hudoyberdiyeva 1947-yil 17-mayda Boyovutdagi "œTaraqqiyot" jamoa xo’jaligida tug’ilgan. Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O’zMU)ning jurnalistika fakultetini tugatgan (1972). Mehnat faoliyatini "œSaodat" jurnalida bo’lim boshlig’iligidan boshlagan (1972). Talabalik yillarida "œIlk muhabbat" (1968) she’riy to’plami chop etildi. Shoiraning "œOq olmalar" (1973), "œChaman" (1974) to’plamlari izma-iz bosildi. Halima birdan o’ziga xos shoira sifatida tanildi. 1975-1977-yillarda Moskvadagi Adabiyot institutining Oliy Adabiyot kursida o’qidi. Shu yillarda shoiraning "œBeliye yabloki" (Sovetskiy pisatel, 1977), "œSuyanch tog’larim" (1976), "œBobo quyosh" (1977) to’plamlari bosildi.
H.Xudoyberdiyeva "œYosh gvardiya" nashriyotida bo’lim boshlig’i (1978-1982), "œSaodat" jurnalida muharrir o’rinbosari, 1984-1994-yillarda "œSaodat"ning bosh muharriri, 1991-1994-yillarda O’zbekiston Respublikasi xotin-qizlar qo’mitasi raisi bo’ldi. Shoira she’rlarida oddiy dehqonlar, ona-yurt harorat bilan kuylandi. Mustaqillik yillarida Halima Xudoyberdiyeva xalq tarixi, mashhur ajdodlar haqida yozdi. "œMuqaddas ayol" (1987), "œBu kunlarga yetganlar bor" (1993), "œTo’marisning aytgani" (1996), "œSaylanma" (2000) shoiraning muhim asarlaridir.
H.Xudoyberdiyeva "œO’zbekiston Xalq shoiri" (1992), Hamza nomidagi "œHurmat belgisi" ordeni sohibasi.
Asarlari:
Bu kunlarga yetganlar bor. Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1993.
To’marisning aytgani. Toshkent, "œSharq", 1996.
Saylanma. Toshkent, "œSharq", 2000.
-
OMON MUXTOR
Omon Muxtor (Omonov Muxtor Sulaymonovich) 1941-yil 16-iyulda Buxoro shahrida tug’ilgan. 1958-yil maktabni, 1964-yil Toshkent Davlat universiteti jurnalistika bo’limini tugatgan. Bolalar gazetasi, O’zbekiston radiosi, Kino qo’mitasida ishlagan. Adabiyot nashriyotida muharrirlik qilgan. 1983-yildan "œSharq yulduzi" jurnalida ishlab keladi. Hozirgi kunda jurnalning Bosh muharriri.
O.Muxtorning "œYog’du" (1979), "œMarvarid" (1985), "œShiddat" (1990) va boshqa she’riy to’plamlari, tarjima kitoblari bosilgan. Bundan tashqari kattalar va bolalarga mo’ljallangan yangi ertaklar, xayoliy manzaralardan iborat bir necha kitoblari ham nashr etilgan. Adib qator hikoyalar va qissalar kitoblari muallifi, "œNigoh" (1968), "œQushlar va tushlar" (1971), "œShaharlik kelinchak" (1973), "œVazifa" (1988), "œO’lmagan jon" (1995) singarilar shular jumlasidan. Uning qahramonlari oddiy kasb-hunar kishilari. She’rlarida ham, hikoya va qissalarida ham yozuvchi birovga ergashmaydi, o’zi topgan aniq fikr bilan jonli manzara chizishga urinadi. Ayniy, Fitrat, G’afur G’ulom kabi ustozlardan saboq olgani sezilib turadi.
O.Muxtor dastlab "œYillar shamoli" (1976) va "œEgilgan bosh" (1989) degan ikki roman e’lon qildi. Bu romanlar keyinchalik "œBuxorolik bir yigit" (1998) va "œO’lmagan jon" (1995) kitoblarida qayta nashr etildi. Yozuvchining shundan so’ng "œTo’rt tomon qibla" trilogiyasi ("œMing bir qiyofa", "œKo’zgu oldidagi odam", "œTepalikdagi xaroba" romanlari) (2000) bosildi. U yana "œFfu", "œAyollar mamlakati va saltanati" (1997), "œAflotun" (1998), "œMaydon" ("œSharq yulduzi" jurnali 2001-yil 1-son) romanlarini yozdi.
Dastlabki ikki romani ma’lum darajada an’anaviy uslubda bo’lsa, keyingi romanlar o’z shakli va yo’nalishi bilan butunlay yangichadir. Ular asosan, o’zbek xalq ertaklari, qissalari, dostonlari va afsonalariga suyangan holda, bu kungi inson hayotini aks ettirish bilan birga, uning xayol olamiga, ruhiyatiga sayohatni eslatadi. Adib ijodiga xos bo’lib kelgan falsafaga moyillik bu romanlarda bo’rtib ko’rinadi. Inson qismati ham, uning ruh olami ham naqadar murakkab ekanligini aks ettiradi.
Asarlari:
Omon Muxtor. Ming bir qiyofa. Roman. Toshkent, "œSharq", 1994.
Omon Muxtor. Ko’zgu oldidagi odam. Qissa va roman. Toshkent, Adabiyot va san’at, 1996.
Omon Muxtor. Ayollar mamlakati va saltanati. Romanlar. Toshkent, "œSharq", 1997.
-
HUSNIDDIN SHARIPOV
1933-yil 10-fevralda Namanganning Pop shahrida tug’ildi. Namangan qishloq xo’jalik texnikumini (1949) va Toshkent qishloq xo’jalik institutini (1954) tugatgan. O’rmon-melioratsiya injeneri.
Namangan o’rmon xo’jalik idorasida injenerlik qildi (1954-1956), viloyat gazetasida adabiy xodim va mas’ul kotib bo’lib ishladi. 1960-yildan "œO’zbekiston madaniyati" gazetasida adabiy kotib, keyin "œSharq yulduzi" jurnali she’riyat bo’limiga mudir bo’ldi (1962-1969, 1976-1977, 1982-1983). 1984-1993-yillarda O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasida adabiy maslahatchi.
"œNavoiy" deb atalgan dastlabki she’ri 1948-yilda, birinchi she’riy kitobi — "œNihol" 1956-yilda bosilib chiqqan. XX asrning oltmishinchi yillarida "œKo’ngil buyurgani" (1961), "œQuyoshga oshiqman" (1963), "œTuproqqa qasida", "œYerning qalbi" (1965), "œMen sizga aytsam" (1968) she’riy to’plamlari, yetmishinchi yillarda "œLirika" (1970), "œDostonlar" (1978) kitobi va "œBir savol" she’riy romani (1973), saksoninchi yillarda esa "œHayajonli daqiqalar" (1980), "œOh, go’zal" (1981), "œXirmon" (1985), "œYana visol" (1987) hamda ikki jildli "œSaylanma" asarlari (1983) nashr etildi. U bolalar uchun "œUkajonlarimga" (1963), "œBu yog’i nima bo’ladi?" (1973), "œChavandoz" (1974) kitoblarini yaratgan. Shoirning "œSeni sevaman" (1958), "œOta o’g’il" (1964), "œAfsona" (1975), "œChollar va kampirlar" (1979), "œYor istab" (1993) kabi pyesalari markaziy va viloyat teatrlarida sahnalashtirildi. Toshkent nashriyotlarida "œVsyo tot je ya" (1970), "œPrivet ot Satvaldi" (1977), "œSovetskiy pisatel" nashriyotida "œSamoye dorogoye" (1980) kitobi rus tilida bosilib chiqqan. Uning o’zi J.Lafonten, I.Turgenev, U.Uitmen, V.Mayakovskiy, B.Brext, P.Neruda, R.Hamzatov asarlarini o`zbekchaga tarjima qilgan.
So’nggi yillarda H.Sharipovning "œYor istab" (1992) she’riy to’plami, "œMing ikkinchi kecha" (1992) va "œQaltis yurish" (1999) dostonlari, "œDo’stim Tojiddin" (2001) nomli hujjatli qissasi, "œAsiringman" (2003) nomli saylanma asarlari nashr etildi. Eng sara asarlari, ruschadan tashqari, ukrain, ozarboyjon, tojik, urdu, polyak, turk va belorus tillariga tarjima etilgan.
Shoir ijodining qamrovi keng: u fazokor parvozidan ham, dehqon kuymanishlaridan ham, ayol qalbi go’zalligidan ham birday zavq oladi. Holat va ruhiy harakat ifodasida aniqlikni, tilda lutfni sevadi.
H.Sharipov — O`zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (1983), "œMustaqillik" medali (1992) va "œMehnat shuhrati" ordeni (2000) bilan taqdirlangan.
Asarlari:
H.Sharipov. Saylanma. 2 jildlik. Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983.
H.Sharipov. Yor istab. Toshkent, "œYozuvchi", 1992.
-
IBROHIM G`OFUROV
Yozuvchi, tarjimon, tanqidchi Ibrohim G`ofurov 1937-yil 27-dekabrda Toshkentda hunarmand oilasida tug'ildi. O`rta maktabni tugatgach, 1956-1961-yillarda SAGU (hozirgi O`zMU)ning filologiya fakultetida o`qidi. 1961-1982-yillarda Davlat badiiy adabiyot nashriyotida kichik muharrir, tahririyat mudiri, bosh muharrir o`rinbosari lavozimlarida ishladi.
Mumtoz adabiyot, folklor, adabiy tanqid, badiiy tarjima, ko`p tomlik asarlarning nashr etilishida munosib hissasini qo`shdi. 1982-1995-yillarda "œO`zbekiston adabiyot va san`ati" gazetasida bosh muharrir o`rinbosari bo`lib ishladi.
1995-yilda "œMilliy tiklanish" demokratik partiyasini tashkil etish tashabbuskori bo`ldi. U mazkur partiyaning raisi (1996-yildan), "œMilliy tiklanish" gazetasining bosh muharriri.
I.G`afurov "œGo`zallikning olmos qirralari" (1964) "œUnitilmagan bog`" (1965), "œJoziba" (1970), "œYonar so`z" (1973), "œYam-yashil daraxt" (1976), "œYurak-alanga" (1980), "œLirikaning yuragi" (1982), "œShe`riyat - izlanish demak" (1984), "œO`ttiz yil izhori" (1987), "œTil erkinligi" (1998) singari adabiy tanqidiy, badia kitoblar muallifi. U "œDarvoza", "œHumo qushim", "œQaldirg`ochim" singari she`riy nasrlar yoxud mansuralari bilan e`tibor qozondi.
Ibrohim G`afurov jahon adabiyotining "œJinoyat va Jazo", "œTelba", "œQimorboz" (Dostoyevskiy), "œAzizim" (Mopassan), "œAlvido, qurol", "œChol va dengiz" (E.Xeminguey), "œQiyomat", "œChingizxonnig oq buluti" (Chingiz oq buluti), "œYong`in" (V.Rasputin) singari asarlarini o`zbek tiliga tarjima qilgan.
I.G`ofurov filologiya fanlari nomzodi (1973), O`zbekiston yoshlari mukofoti (1989) laureati, "œDo`stlik" ordeni sohibi (1995). 1996-yildan u I va II chaqiriq O`zbekiston Oliy Majlisi deputati. Parlamentda "œMilliy tiklanish" eraksiyasi rahbari, 2000-yildan Oliy Majlis matbuot va axborot qo`mitasi raisi o`rinbosari.
Asarlari:
Yurak-alanga. T: Adabiyot va san`at. 1979.
She`riyat - izlanish demak. T: Adabiyot va san`at nashriyoti. 1984.
O`ttiz yil izhori. T.: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1987.
-
IBROHIM G`OFUROV
Yozuvchi, tarjimon, tanqidchi Ibrohim G`ofurov 1937-yil 27-dekabrda Toshkentda hunarmand oilasida tug'ildi. O`rta maktabni tugatgach, 1956-1961-yillarda SAGU (hozirgi O`zMU)ning filologiya fakultetida o`qidi. 1961-1982-yillarda Davlat badiiy adabiyot nashriyotida kichik muharrir, tahririyat mudiri, bosh muharrir o`rinbosari lavozimlarida ishladi.
Mumtoz adabiyot, folklor, adabiy tanqid, badiiy tarjima, ko`p tomlik asarlarning nashr etilishida munosib hissasini qo`shdi. 1982-1995-yillarda "œO`zbekiston adabiyot va san`ati" gazetasida bosh muharrir o`rinbosari bo`lib ishladi.
1995-yilda "œMilliy tiklanish" demokratik partiyasini tashkil etish tashabbuskori bo`ldi. U mazkur partiyaning raisi (1996-yildan), "œMilliy tiklanish" gazetasining bosh muharriri.
I.G`afurov "œGo`zallikning olmos qirralari" (1964) "œUnitilmagan bog`" (1965), "œJoziba" (1970), "œYonar so`z" (1973), "œYam-yashil daraxt" (1976), "œYurak-alanga" (1980), "œLirikaning yuragi" (1982), "œShe`riyat - izlanish demak" (1984), "œO`ttiz yil izhori" (1987), "œTil erkinligi" (1998) singari adabiy tanqidiy, badia kitoblar muallifi. U "œDarvoza", "œHumo qushim", "œQaldirg`ochim" singari she`riy nasrlar yoxud mansuralari bilan e`tibor qozondi.
Ibrohim G`afurov jahon adabiyotining "œJinoyat va Jazo", "œTelba", "œQimorboz" (Dostoyevskiy), "œAzizim" (Mopassan), "œAlvido, qurol", "œChol va dengiz" (E.Xeminguey), "œQiyomat", "œChingizxonnig oq buluti" (Chingiz oq buluti), "œYong`in" (V.Rasputin) singari asarlarini o`zbek tiliga tarjima qilgan.
I.G`ofurov filologiya fanlari nomzodi (1973), O`zbekiston yoshlari mukofoti (1989) laureati, "œDo`stlik" ordeni sohibi (1995). 1996-yildan u I va II chaqiriq O`zbekiston Oliy Majlisi deputati. Parlamentda "œMilliy tiklanish" eraksiyasi rahbari, 2000-yildan Oliy Majlis matbuot va axborot qo`mitasi raisi o`rinbosari.
Asarlari:
Yurak-alanga. T: Adabiyot va san`at. 1979.
She`riyat - izlanish demak. T: Adabiyot va san`at nashriyoti. 1984.
O`ttiz yil izhori. T.: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1987.
-
NAZARMAT
Nazarmat (Egamnazarov Nazarmat ) 1917-yil Nov qishlog`ida dehqon oilasida tug`ildi. O`rta ma`lumotni o`z qishlog`ida, oliy ma`lumotni Samarqand Davlat universiteti filologiya fakultetida oldi (1936-1941). Urush qatnashchisi, leytenant, vzvod komandiri, moto-o`qchi batalyon komandiri o`rinbosari (1942-1944), o`zbek tilida chop etiladigan harbiy gazeta muxbiri (1945). Orden va medallar bilan taqdirlangan.
Nazarmat salkam qirq yil davomida "œQizil O`zbekiston" (O`zbekiston ovozi) (1947-1954), "œToshkent haqiqati" (1954-1985) gazetalari tahririyatida bo`lim mudiri vazifalarida ishladi.
Nazarmatning shoir bo`lishida akasi Ashurmat Nazarovning (1913-1964) ta`siri kuchli. Shoirning ilk to`plami - "Yoshlik zavqi" 1941-yilda chop etildi. Shundan beri Nazarmatning 20 ta she`riy, 8 ta nasriy, 10 ta tarjima asarlari to`plamlari chop etildi. Uning "œSir bo`yi - nur bo`yi" (1959), "œShe`rho" (1977), "œGul va gulxan" (1997), "œZamin chiroyi" (2001) to`plamlari ijodkorga shuhrat keltirdi.
To`qson yoshni qoralagan adib Nazarmat hanuz barakali ijod qilmoqda. U O`zbekiston Yozuvchilari uyushmasi Oqsoqollar kengashi raisi, "œEl-yurt hurmati" ordeni, "œJasorat" medali sohibi. Unga "œO`zbekistonda xizmat ko`rsatgan madaniyat xodimi" unvoni berilgan.
Asarlari:
Mangu olov. She`r va dostonlar. T.: Adabiyot va san`at nashriyoti. 1987.
Gul va gulxan. Saylanma asarlar. T.: Adabiyot va san`at nashriyoti 1997.
Ona ko`rsatgan yo`l. Ocherk va xotiralari. T.: Adabiyot va san`at nashriyoti 1997.
-
IZZAT SULTON (1910-2001)
Adabiyotshunos, tanqidchi, dramaturg Izzat Otaxonovich Sultonov 1910-yilda O’sh shahrida tug’ildi. 14 yoshida Toshkentga kelgan o’spirin "œNarimonov" nomli maktabda o’qidi, ta’lim-tarbiya texnikumini bitirdi (1929), maktabda o’qituvchi bo’ldi (1930). 1930-yilda SAGUning ijtimoiy fakultetiga o’qishga kirdi. "œBatrak" gazetasida mas’ul kotib bo’ldi (1931). 1932-yilda o’zining ilk adabiy-tanqidiy maqolasini "œQizil O’zbekiston" gazetasida chop ettirdi. Aspiranturadagi o’qishni (1934-1937) jurnalistlik, tanqidchilik faoliyati bilan qo’shib olib bordi: "œKambag’al dehqon" gazetasi tahririyatida ishladi. 1937-yildan Izzat Sultonovning qizg’in ijtimoiy faoliyati boshlandi: Til va adabiyot institutining direktor o’rinbosari (1937-1942), O’zbekiston Respublikasi Xalq komissarlari soyuzi qoshidagi radioeshittirish Davlat qo’mitasi raisi muovini (1942-1943), Toshkent badiiy filmlar studiyasi direktori (1943-1945), O’zbekiston Ministrlar Soveti raisining madaniyat ishlari bo’yicha o’rinbosari (1945-1948), O’zbekiston FAning Til va adabiyot instituti direktori (1948-1950), MGUning SSSR xalqlari adabiyoti kafedrasi o’qituvchisi (1950-1953), O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasi kotibi (1956-1963).
Izzat Sulton hech qachon ilmiy va ijodiy faoliyatga befarq bo’lmadi. Ustozi Fitrat ta’sirida adabiyot nazariyasi bo’yicha mutaxassis bo’ldi: A. Sa’diy va Fitratdan keyin "œAdabiyot nazariyasi" (1939) maktab darsligini yaratdi. "œBurgutning parvozi" (1940) dramasini yozdi. 1980-yilda oliy o’quv yurtlari uchun "œAdabiyot nazariyasi" darsligini yaratdi.
Izzat Sulton 1947-yilda filologiya fanlari nomzodi, 1954-yilda filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini oldi. "œNavoiyning qalb daftari" (1969) — I. Sultonov ilmiy ijodining cho’qqisi sanaladi. Bu asar 1979, 1985-yillarda rus tilida, A.Zirin tarjimasida chop etilgan. Olimning mumtoz falsafa va adabiyot sohasidagi bilimdonligi "œBahovuddin Naqshband abadiyoti" (1994) monografiyasida yaqqol ko’rinadi.
Izzat Sultonov sal kam 40 yil davomida O’zbekiston FAning Til va adabiyot institutida sektor boshlig’i, maslahatchi sifatida faoliyat ko’rsatdi, Ixtisoslashgan Ilmiy Kengash raisi bo’ldi. U "œO’zbek sovet adabiyoti tarixi ocherklari" ikki jildligi (1961-1962), "œAdabiyot nazariyasi" ikki jildligi (1978-1979), "œO’zbek sovet tanqidchiligi tarixi" ikki jildligi (1987)ning mualliflaridan biri, muharriri bo’ldi.
Izzat Sultonov — dramaturg: "œAlisher Navoiy (Uyg’un bilan hammuallif, 1942), "œImon" (1960), "œNoma’lum kishi" (1963), "œBilmayin bosdim tikanni", "œIstehkom", "œAbdulla Qodiriyning "œO’tgan kunlar"i singari dramalar", "œFidoyi", "œDahoning yoshligi", "œSenga intilaman" kinossenariylar, "œShoir qalbi" librettosi muallifi.
Izzat Sultonov "œO’zbekistonning san’at arbobi" (1964), O’zbekiston FAning muxbir a’zosi (1966), haqiqiy a’zosi (1995), Beruniy nomidagi Davlat mukofoti laureatidir (1970). Izzat Sulton 2001-yil 29-iyulda vafot etdi, Chig’atoy qabristoniga dafn qilingan.
Asarlari:
Izzat Sulton. Asarlar. 4 tomlik. Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1971-1974.
Izzat Sulton. Navoiyning qalb daftari. Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti
Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. Toshkent, "œO’qituvchi", 1980.
-
MIRKARIM OSIM (1907-1985)
Toshkentda ziyoli oilasida tug’ildi. "Shamsulurfon" maktabida, Narimonov nomli texnikumda (1924) o’qidi. San’at, adabiyot, milliy tarixga qiziqdi. Maktabda dars berdi, tadqiqot institutida ilmiy xodim bo’ldi, matbuot tahririyatlarida ishladi.
40-yillarning oxirida qatag’onga uchradi, 50-yillarda ozodlikka chiqdi. Tarixiy mavzularda hikoyalar, qissalar yozdi. Asosiy asarlari: "O’tror", "To’maris", "Temur Malik", "Aleksandr va Spitamen", "Astrobod", "œUlug’bek va Navoiy", "Zulmat ichra nur", "Aljabrning tug’ilishi", "Singan setor", "Mohlar oyim va Xonposhsha", "Karvon qo’ng’irog’i", "Elchilar", "Ibn Sino qissasi". Barcha asarlarida xalq tarixi, nurli siymolar xarakteri yorqin tasvirlanadi. 1985-yil fevralida vafot etdi.
Asari:
Mirkarim Osim. Ajdodlar fojeasi. T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983, 14,52 b.
-
ZULFIYA (1915-1996)
O’zbek shoirasi. 1915-yilning 1-martida Toshkentda tug’ilgan. O’rta maktabdan so’ng pedagogika institutida va aspiranturada ta’lim olgan. 1938-1948-yillarda Bolalar nashriyotida muharrir, keyinchalik O’zdavnashrda bo’lim boshlig’i, 1950-yildan 1980-yilga qadar "œSaodat" jurnalida ishlagan. 1996-yilda vafot etgan.
1932-yilda "œHayot varaqlari" nomli birinchi she’riy to’plami bosilgan. So’ngra uning "œYuragimga yaqin kishilar", "œYurak hamisha yo’lda", "œKamalak" singari ko’plab she’riy to’plamlari va turkumlari nashr etiladi.
Xalq orasida "œOydinda", "œSensiz", "œYurak", "œFalak", "œBahor keldi seni so’roqlab", "œO’g’irlamang qalamim bir kun", "œBo’m-bo’sh qolibdi bir varaq qog’oz" kabi she’rlari, "œO’g’lim, sira bo’lmaydi urush", "œMushoira" kabi she’rlari mashhur. "œUni Farhod der edilar", "œQuyoshli qalam", "œXotiram siniqlari" kabi lirik va liro-epik dostonlar muallifi. 1935-yilda shoir Hamid Olimjon bilan turmush qurgan va uning bevaqt vafotidan so’ng ko’plab mahzun she’rlar yaratgan. Pushkin, Lermontov, Nekrasov, L.Ukrainka, V.Inber va boshqa ko’plab shoirlarning asarlaridan namunalarni o’zbek tiliga tarjima qilgan.
Shoira adabiy-ijtimoiy faoliyati uchun ko’pgina davlat mukofotlari bilan taqdirlangan.
Nashr qilingan asarlari:
Tanlangan asarlar (3 jildlik). Toshkent. G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983-1986-y.
1915-yil 1-mart. Toshkentning Degrez mahallasida hunarmand oilasida tug'iladi.
1931—34-yillar. Xotin-qizlar bilim yurtida o'qiydi. Adabiy to'garaklarda qatnashadi va she'rlar mashq qiladi.
1931-yil 17-iyul. Birinchi she'ri «Ishchi» gazetasida bosiladi.
1932-yil. Hamid Olimjon bilan uchrashadi.
1932-yil. «Hayot varaqalari» nomli birinchi she'rlar to'plami chop etiladi. Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika institutida o'qiydi.
1933—35-yillar. O'zbekiston Davlat nashriyotida ishlaydi.
1935—38-yillar. O'zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi til-adabiyot instituti aspiranturasida o'qiydi.
1938-yil. Bolalar nashriyotida muharrir.
1939-yil. «Qizlar qo'shig'i» she'riy kitobi chiqadi.
1941-yil. O'zbekiston Davlat nashriyotida adabiyot bo'limi boshlig'i.
1943-yil. «Hulkar» kitobi, «Uni Farhod der edilar» poemasi nashr etildi.
1944-yil. «Hijron kunlarida» kitobi chiqadi.
1944-yil. Hamid Olimjon vafotiga atab «Kechir, qoldim g'aflatda», «Yulduz», «Ne balolarga etding mubtalo», «Sen qaydasan, yuragim», «Ko'rganmiding ko'zlarimda yosh», «Bahor keldi seni so'roqlab» she'rlarini yozadi.
1950—53-yillar. «O'zbekiston xotin-qizlari» jurnali bo'limi boshlig'i.
1950-yil. «Men tongni kuylayman» she'riy kitobi chiqadi.
1953-yil. «Dugonalar bilan suhbat» kitobi nashr etiladi. «Oydin» ocherki bosildi.
1954-yil. «Saodat» jurnalining bosh muharriri.
1958-yil. «Yuragimga yaqin kishilar» kitobi chiqadi. «Mushoira» she'ri, «Zaynab va Omon» operasi librettosi yozildi.
1965-yil. O'zbekiston xalq shoiri unvoni beriladi. «Kuylarim sizga» she'rlar to'plami, «O'ylar» adabiy maqolalari kitobi chop etiladi.
1967-yil. Neru xalqaro mukofoti laureati bo'ldi. «Quyoshli qalam» poemasini yozdi.
1970-yil. Nilufar nomli xalqaro mukofot laureati bo'ldi.
1972-yil. «Visol» she'rlar to'plami nashr etildi.
1972-yil. Bolgariya Xalq Respublikasining I-darajali Kirill va Mefodiy ordenini oldi.
1974-yil. 2 jildlik «Asarlar» to'plami chiqdi.
1975-yil. «Yillar, yillar» she'rlar kitobi chop etildi.
1976-yil. «Kamalak» she'rlar kitobi uchun Davlat mukofoti berildi. «Shalola» she'rlar kitobi chiqdi.
1984-yil. Mehnat Qahramoni unvoni berildi. Respublika Davlat mukofoti laureati boldi, Hamid Olimjonning «Semurg'» dostoni asosida pyesa-ertakyozdi.
1996-yil. 81 yoshida vafot etdi.
-
XURSHID DAVRON
Xurshid Davron 1952-yilda, Samarqand shahrida tugilgan.
Shoir 1977-yilda Toshkent Davlat Dorilfununini tugatib, hozirgi kungacha "Kamalak" nashriyotida, Respublika ma`naviyat va ma`rifat markazida xizmat qilgan.
Xurshid Davron "Qadrdon quyosh", "Shahardagi olma daraxti", "Tungi bog`lar", "Uchib boraman qushlar bilan", "To`marisning ko`zlari", "Bolalikning ovozi" she`riy to`plamlari, "Samarqand xayoli", "Sohibqiron nevarasi" kabi esselar muallifidir.
-
Sa'dulla HAKIM (1951)
Sa'dulla Hakim adabiyotga 70-yillarning oxirida kirib kelgan iste'dodli shoirlardan biri. U 1951-yil 25-martda Jizzax viloyati Forish tumanidagi Garasha qishlog'ida tug'ildi. Shoirning bolaligi Nurota tizma tog'lari orasida joylashgan betakror tabiatli shu qishloqda kechdi. "Yulduzlar ishkomlardagi uzum donalaridek osilib turgan tiniq yoz kechalari. Tizza bo'yi qorli qir-adirda qora po'stin yopingan soqchilarday pahlavon qoyalar. Go'yo yashil maysazordan nur taralayotgandek taassurot uyg'otuvchi mayin ko'klam yomg'irlari. Qirmiz gulxan chirmashgan kuz bog'lari. Men bularni hanuz unutolmayman, hanuz sog'inib yashayman", deb eslaydi bolalik yillarini u.
Shu yerda o'rta maktabni bitirgach, Sa'dulla Hakim Toshkent Davlat universitetining jurnalistika fakultetini tugatdi. Ham jurnalistika, ham badiiy ijod bilan shug'ullandi.
Uzoq yillar hozirgi "Saxovat" jurnalida, "O'zbekiston adabiyoti va san'ati", "O'zbekiston ovozi" gazetalarida adabiyot va san'at bo'limi mudiri, mas'ul kotib vazifalarida ishladi. 1992-96-yillarda "Ma'rifat" gazetasi uning bosh muharrirligida nashr etildi. 1996-yildan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti devonida Axborot-targ'ibot tahlil markazining rahbari.
"Hamal tonglari", "Sen kutgan bahor", "Yoz oqshomi" kabi to'plamlari, tarixiy qahramonlik aks etgan "Olis yulduz" dostoni adabiyotda shoirning o'z adabiy-falsafiy olamini yaratdi.
U ko'p yillardan buyon O'zbekiston Yozuvchilari uyushmasi, O'zbekistan Jurnalistlari uyushmasining a'zosi.
-
Xurshid DO'STMUHAMMAD
Jurnalist va yozuvchi Xurshid Do'stmuhammad 1951-yilning 6-yanvar kunida Toshkentda dunyoga keldi. O'rta maktabni bitirgach, 1969-1973-yillarda Toshkent Davlat universitetining jurnalistika fakultetida o'qidi. So'ngra "Fan" nashriyotida, "Fan va turmush" jurnalida va "Qishloq haqiqati" gazetalarida ishladi. 1986-yildan "Yosh kuch" jurnalida avval bo'lim mudiri, so`ng bosh muharrir o'rinbosari, keyin bosh muharrir sifatida faoliyat ko'rsatdi. Respublika Prezidenti devonida xizmat qildi. Hozirda "Hurriyat" mustaqil gazetasining bosh muharriri. Uning ijodi xiyla kechroq boshlangan. Bo'lg'usi adibning dastlabki hikoyasi 1981-yilda "Guliston" jurnalida e'lon qilingan. Yozuvchining birinchi qissasi "Nigoh" nomi bilan 1987-yilda "Yoshlik" jurnalida bosildi. "Hovli etagidagi uy" nomli birinchi kitobi esa 1989-yilda nashr etilgan. Shundan buyon uning "Panoh", "Oromkursi", "So'roq", "Sof o'zbekcha qotillik" kabi qissalari va o'nlab hikoyalari e`lon qilingan. Adibning keyingi kitobi "Jajman" (1997) nomi bilan chop etilgan bo'lib, undan "So'roq", "Oromkursi" va "Hay, Gulshod, Gulshan!.. yoxud quyi qishloqcha qotillik" kabi qissalari va "Mahzuna", "Jajman", "Ibn Mug'anniy", "Yolg'izimsiz", "Ko'z qorachig'idagi uy" kabi bir qator sara asarlari joy olgan. To'plamga kirgan barcha qissa va hikoyalar ham hayotiyligi, sarguzashtga boyligi bilan e'tiborni tortadi.
Xurshid Do'stmuhammad tarjimon sifatida ham faoldir. U yapon adibi Akutagava Ryukoskening "Rasemon darvozasi" hikoyasini, T.Po`latovning "Etti huzur-halovat va qirq qayg'u-alam" romanini tarjima qilgan.
U adabiyotshunos olim sifatida ham qalam tebratib, filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun dissertatsiya ishini himoya qilgan.
-
Ikrom OTAMUROD (1951)
Ikrom Otamurod 1951-yili Qashqadaryo viloyatining Kasbi tumanida tavallud topgan. O'rta maktabni tugatgach, 1969-1974-yillarda Toshkent Davlat universitetining jurnalistika fakultetida tahsil olgan. 1974-1975-yillarda "œO'zbekiston Davlat qomusi" nashriyotida muharrirlik qilgan. 1975-yildan to shu kunga qadar "Sharq yulduzi" jurnalida avval adabiy xodim, so'ng she'riyat bo'limining mudiri lavozimida ishlab kelmoqda.
Ikrom Otamurod o'z tengdoshlari orasida falsafiy mushohadasining kengligi, minbar shoirligi, notiqligi bilan ajralib turadi. Uning she'r va dostonlarida ustoz Maqsud Shayxzoda nafasi ufuradi.
Shoirning 1982-yilda "Vaqt ranglari", 1983-yili "Janub qushlari", "To'rg'ayli manzillar", 1987-yilda "Ufqlar orti bepoyon", 1992-yilda "Xaritaga tushmagan joylar" va "Uzoqlashayotgan og'riq" she'riy kitoblari chop etilgan.
Ikrom Otamurodning Falastin shoiri Muin Bsisuga bag'ishlangan "Yarador umid otlari" dostoni (1986) 80-yillar o'zbek she'riyatida sezilarli voqea bo'lgan. Dostonda xorijlik ijodkor obrazi orqali inson qalbining po'rtanalari, mustaqillik haqidagi orzular, ona-yurt obrazi kuchli his-hayajon bilan badiiy ifodalangan.
Shoir falsafiy mushohada bilan yo'g'rilgan she'riy uslubiga sodiq qolib, 1990-yili "œUzoqlashayotgan og'riq" dostonini yaratdi. Bu asarda zamondoshlarimizni tobora tark etib borayotgan e'tiqod, burch, insoniylik tushunchalari qalb tug'yoni, vijdon azobi, yurak qoni bilan badiiy tadqiq etilgan.
So'nggi yillarda shoirning yana ko'plab ajoyib she'rlari, dostonlari yaratildi. "Sopol siniqlari" (1994), "Sen" (1996), "Ichkari va tashqari" (1997) dostonlari shoir qalbida uyg'ongan pokiza va ezgu tuyg'ular bilan limmo-lim. "Ruhimning qayg'usi" (1997) she'rlar to'plamida esa shoir insoniy haqiqat izlaydi.
Ikrom Otamurod taniqli tarjimon hamdir. U Mahmud Darvish, Muin Bsisu, Uold Uitmen, Pablo Neruda, O`ljas Sulaymon, Evgeniy Evtushenko kabi mashhur shoirlarning she'r va dostonlarini o'zbek tiliga tarjima qilgan. Ayni paytda Ikrom Otamurodning ham she'r va dostonlari turk, arab, bulg'or, rus, moldovan, ozorboyjon, qirg'iz, qozoq, tojik, gruzin tillariga tarjima qilindi. Ikrom Otamurod katta ilhom bilan qalam tebratmoqda.
-
Sharof BOSHBEKOV (1951)
Iste'dodli dramaturg Sharof Boshbekov Samarqandda tavallud topgan. U adabiyotning qutlug' dargohiga 80-yillarning boshlarida qadam qo'ygan. Dastlab hikoya janrida o'zini sinab ko'rgan. Jumladan, uning "G" varianti" hikoyasi (1981) "Jumboq"(1986), "G'urur"(1982) kabi hajviy hikoyalari yuzaga kelgan. Shundan so'ng uning ketma-ket rang-barang mavzudagi sahna asarlari yaratildi. U "Tushov uzgan tulporlar" (1983), "Eshik qoqqan kim?" (1987) kabi komediya, "Qasosli dunyo" kabi qisqa metrajli film ssenariysini yozdi. Shuningdek, "Eski shahar gavroshlari" (1988), "Temir xotin" (1989) kabi jiddiy komediyalarini
yaratdi. Keyinchalik "Taqdir eshigi" dramasi yuzaga keldi. Ayniqsa, "Temir xotin" dramasi adibga katta shuhrat keltirdi. Unda fan-texnika rivoji davrida inson ongi, dunyoqarashi, ruhiyatida sodir bo'layotgan jiddiy o'zgarishlar hajviy yo'sinda umumlashtirilib berilgan. Adibning shu asari asosida kinofilm ham yaratildi (1990). Shuningdek, "Sharif va Ma'ruf", "Yuzsiz" (1993), "Tilla bola" (1994) film ssenariylarini yozishda ham ishtirok etdi. U "Masxaraboz" (1996), "Farhod va Shirin" filmlarinig ssenariysini yozish barobarida o'zi rejissorlik ham qildi. "Charxpalak" nomli 60 qismli videofilm ham tayyorlagan. Shuningdek, "Tentak farishtalar" (1995), "Zo'rdan zo'r chiqsa" (1996) kabi pyesalarini yozdi. Uning "Temir xotin" asari 1989-yil O'zbekiston Yozuvchilari uyushmasining M.Shayxzoda mukofatiga sazovor bo'ldi. 1990-yilda esa unga Hamza nomidagi respublika davlat mukofoti berildi.
-
Sobir O`nar
Sobir O`nar - 1964 - yilda Samarqand viloyatining Quvkalla qishlog`ida, chorvador oilasida tug`ilgan. O`zbekiston Milliy Universitetining jurnalistika fakultetini tamomlagan. Oilali, to`rt farzandning otasi.
1986 - yildan buyon "O`shlik" jurnalining tahririyatida ishlaydi. Hozirda ushbu jurnalning bosh muharriri. 1993 - yili Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo`lgan. Yozuvchilar uyushmasi a`zosi. Qator qissa va hioyalar muallifi.
Chop etilgan asarlari:
1. "Orzuga to`la qishloq". 1989 - yil.
2. "Ovloq adirlar bag`rida". 1990 - yil.
3. "Chashma". 1991 - yil.
4. "Chambilbelning oydalasi". 2006 - yil.
Yangi "Dunyo shundoq tururmu?" qissasi chop etish arafasida.
-
Sharof BOSHBEKOV (1951)
Iste'dodli dramaturg Sharof Boshbekov Samarqandda tavallud topgan. U adabiyotning qutlug' dargohiga 80-yillarning boshlarida qadam qo'ygan. Dastlab hikoya janrida o'zini sinab ko'rgan. Jumladan, uning "G" varianti" hikoyasi (1981) "Jumboq"(1986), "G'urur"(1982) kabi hajviy hikoyalari yuzaga kelgan. Shundan so'ng uning ketma-ket rang-barang mavzudagi sahna asarlari yaratildi. U "Tushov uzgan tulporlar" (1983), "Eshik qoqqan kim?" (1987) kabi komediya, "Qasosli dunyo" kabi qisqa metrajli film ssenariysini yozdi. Shuningdek, "Eski shahar gavroshlari" (1988), "Temir xotin" (1989) kabi jiddiy komediyalarini
yaratdi. Keyinchalik "Taqdir eshigi" dramasi yuzaga keldi. Ayniqsa, "Temir xotin" dramasi adibga katta shuhrat keltirdi. Unda fan-texnika rivoji davrida inson ongi, dunyoqarashi, ruhiyatida sodir bo'layotgan jiddiy o'zgarishlar hajviy yo'sinda umumlashtirilib berilgan. Adibning shu asari asosida kinofilm ham yaratildi (1990). Shuningdek, "Sharif va Ma'ruf", "Yuzsiz" (1993), "Tilla bola" (1994) film ssenariylarini yozishda ham ishtirok etdi. U "Masxaraboz" (1996), "Farhod va Shirin" filmlarinig ssenariysini yozish barobarida o'zi rejissorlik ham qildi. "Charxpalak" nomli 60 qismli videofilm ham tayyorlagan. Shuningdek, "Tentak farishtalar" (1995), "Zo'rdan zo'r chiqsa" (1996) kabi pyesalarini yozdi. Uning "Temir xotin" asari 1989-yil O'zbekiston Yozuvchilari uyushmasining M.Shayxzoda mukofatiga sazovor bo'ldi. 1990-yilda esa unga Hamza nomidagi respublika davlat mukofoti berildi.
-
Abduqayum Yo`ldoshev
Abduqayum Yo`ldoshev (adabiy tahalluslari Muhandis, Birlash Yo`ldosh) - 1962-yil, Samarqand viloyati, Qo`shrabot tumanida tug`ilgan. Toshkent politexnika institutini (hozirgi Texnika universiteti) tugallagan. "Sirli olam", "Yoshlik" jurnallarida, "Qalb ko`zi", "Hurriyat", "Mohiyat" gazetalarida faoliyat yuritgan. Ayni paytda "Yoshlik" jurnalida faoliyat yuritmoqda.
1999-yili "Shuhrat" medali bilan taqdirlangan. 1993-yildan buyon O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a`zosi.
Chop etilgan asarlari:
1. "Vremya pokupat chyorniye perstni" (hikoyalar to`plami). Moskva, "Yosh gvardiya", 1990 - yil.
2. "Haqiqatdan dars" (hikoyalar to`plami). Toshkent, "Cho`lpon", 1990 - yil.
3. "Qaro ko`zim. Shayx-ur-rais". Toshkent, "Yosh gvardiya", 1990 - yil.
4. "Hurriyat zavqi" (to`plam). Toshkent, "Yozuvchi", 1996 - yil.
5. "Operatsiya "Biomen" " (hikoyalar to`plami, rus tilida). Toshkent, "Yozuvchi", 1988 - yil.
6. "Sunbulaning ilk shanbasi". Toshkent, "Yozuvchi", 1998 - yil.
7. "Timsohning ko`z yoshlari". Toshkent, "Yangi asr avlodi", 2003 - yil.
8. "Parvoz". Toshkent, "Yangi asr avlodi", 2004 - yil.
-
Iqbol Mirzo (1967)
Iqbol Nirzo adabiyotimizning kenja avlodiga mansub bo`lib, 1967-yilning 1-may kuni Farg`ona viloyatining Bag`dod tumanidagi Qo`shtegirmon qishlog`ida tug`ilgan. 1984-yili o`rta maktabni tugatgach, Farg`ona Davlat pedagogika institutining o`zbek tili va adabiyoti fakultetiga o`qishga kirib, uni 1991-yili muvaffaqiyatli tugallagan. 1983-87-yillarda harbiy xizmatni o`tab qaytgan. Iqbol Mirzo avval "O`zbekiston tabiati", "Vatan" kabi gazetalarda bo`lim boshlig`i, mas`ul kotib vazifalarida ishlagan. Hozir O`zbekiston teleradiokompaniyasining "Assalom, O`zbekiston" tahririyatida muharrir bo`lib ishlamoqda. U 1996-yildan buyon O`zbekiston Yozuvchilari uyushmasi a`zosi.
Iqbol Mirzoning ijodi 80-yillarning ikkinchi yarmidan boshlangan bo`lib, shu kungacha uning "Yurakning shakli", "Ko`ngil", "Seni sog`inaman" kabi she`riy to`plamlari chop etilgan. Shoir she`riyati inson ruhi, qalb harorati, silsilasi tuyg`ularini ifodalash bilan ajralib turadi.
Xullas, Iqbol Mirzo she`riyatida nafislik va nafosat, ezgulik va qabohat, yaxshilk va jaholat yonma-yon keladi. Shu tarzda katta bir hayot va taqdir, o`tmish va hozir qiyosi tug`iladi, yaxshisi ardoqlanib, yomonidan yuz o`giriladi.
-
Salim Ashur (1964)
Dushanba, 19 Fevral 2007
So`nggi yillarda milliy adabiyotimiz dargohiga bir qator iste`dodli yoshlar kirib keldi. Ular orasida Salim Ashur alohida o`rin tutadi. Avvalo uning o`ziga xos sozi va ovozi she`riyat ixlosmandlari e`tiborini tortdi. U Rauf Parfi, Sirojiddin Sayyid va Abduvali Qutbiddin kabi she`riyatda yangicha usul va uslub yo`lini tanladi. O`zini va o`zgalarni takrorlashni ep ko`rmadi.
Shoir Salim Ashur 1964-yil 16-dekabrda Tojikiston Respublikasining Qo`rg`ontepa viloyati, Qo`rg`ontepa tumanidagi Kuybishev davlat xo`jaligida dehqon oilasida tug`ildi. Otasi - To`ra Ashur o`g`li, onasi Ashurova Niyozxon Abdulla qizi umr bo`yi paxta dalalarida mehnat qilishgan.
Ularning oilasi 1974-yilning bahorida Surxondaryo viloyatining Qiziriq tumaniga ko`chib o`tadi. Salimning shundan keyingi bolalik va o`smirlik yillari Qiziriq cho`llarida kechdi.