Булбулнинг эркаги сайрайди
Биз фақат жанг майдонларидагина жасорат кўрсатилади, деб ўйлаймиз. Аслида ҳаётнинг ўзи инсон учун жасорат майдонидир. Абдулла Қаҳҳор 61 йиллик ҳаёти давомида ноҳақликка қарши исён кўтариб ўтган жасоратли, ҳалол инсон, бетакрор адиб бўлган...
Темирчи Абдуқаҳҳорнинг зеҳнли ўғли Абдулла адабиётнинг сеҳрли оламига кириб келгунича бутун водий қишлоқларида оиласи билан ризқини териб юрди. ХХ асрнинг фожиаларини ҳам ўз кўзи билан кўрди. Ўша давр воқеалари ичида яшади. 1923 йили матбуотда илк асари босилди. Қўқон педтехникумида, Ўрта Осиё давлат университетида ўқиш, турли нашларда ишлаш жараёнида шўро мустамлакачилигининг қабиҳона сиёсатини англаб етди. Натижадаги атрофидаги маслакдошлари билан "œБотир гапчилар" дея аталган шўроларга қарши ташкилотга аъзо бўлди. У устозлари ва теварагидаги дўстларининг отилгани, қамалганидан хулоса чиқариб, тинчгина ёзувчилигини қилиб юрса бўларди. Аммо Қаҳҳорнинг ўзи ҳам 1935-37 йилларда нақ қамоқхона остонасидан қайтган инсон эди.
Тинч, жўшқин ва зарбдорона меҳнат авж оляпти, дейилган 1955-1968 йилларда ҳам у гоҳ пахтакорнинг оғир меҳнатини, гоҳ адабиётда, санъатда бўлаётган қинғирликларни фош этди. Газета-журналларда ёзаётган мақолалари, учрашув, тадбирларда сўзлаган оташин нутқлари "œтепадагилар"га ёқмаётганини биларди. Бироқ, Қаҳҳор "œчесть" берадиган, "œлаббай" дея эгилиб таъзим қиладиган оддий аскар эмас, балки, "œфикрлайдиган инсон" эди.
1965 йили Абдулла Қаҳҳор Низомий номли Тошкент давлат педагогика институтида бир мавзуни кўтариб чиққан. Ўшанда айтилган гаплар бугунги радиомаҳмадоналар ва бетайин қўшиқчилар учун яхшигина танбеҳдир:
"œ...Жуда бой, чиройли тилимиз бор. Бу тилда ифода этиб бўлмайдиган фикр, туйғу йўқ!.. Афсуски, Радиода кўпинча халқ билан мана шу бой, чиройли, пурқудрат тилда гаплашмайдилар. Одамлар борки, бисотидаги бир ҳовуч сўзни айлантириб, ойлигини олаверади, ўқиш, ўрганиш билан ўзбек тилининг имкониятидан тўлароқ фойдаланишни истамайди ёки бунга фаросати етишмайди. Мана шу одамларнинг дангасалиги, фаросатсизлиги, чаламулла "œолим"ларнинг илмий фаолияти оқибатида шундоқ бир тил вужудга келганки, на муомалада, на суҳбатда, на оилада ҳеч ким бу тилда гапирмайди...
Бу тилни фақат микрофон кўтаради, бунга фақат микрофон тоқат қилади... Бизнинг матбуот ва радио тили нима учун кундан-кунга халқ тилидан узоқлашиб боряпти? Нима учун тилимизнинг қонун-қоидалари бузиляпти? Нима учун кўча ҳаракати қоидасини бузган кишига милиция ҳуштак чалади-ю, бутун бир тилни бузаётганларга ҳеч ким ҳуштак чалмайди?...
Кейинги вақтларда ашула жанрининг ғоявий-бадиий савияси ҳам тобора пастлашиб кетяпти. Радио ва телевидениедан берилаётган кўп ашулаларнинг матни хароб, композиторлар бу матнларни қайси гўрдан топганига ҳайрон қоласан киши:
...Бир кўнглим олма деди,
Бир кўнглим ол деди.
Қўлим ҳеч бир қайтмаган...
Нима гап ўзи? Шу ҳам шеърми? Шу ҳам ашулами?...
Бу чаласавод одамнинг қоғоз тирнаб қилган машқи қаёқдан композиторнинг қўлига тушди-ю, бунинг нимаси мусиқа ёзишга илҳом берди экан?
Классикларда ҳам, халқ адабиётида ҳам, ҳаётда ҳам одатан йигитлар яхши кўрган қизларини мақташар эди: кўзинг ундоқ, ўзинг бундоқ, дейишар эди. Ҳозирги кўп ашулаларда қизлар ўзларини ўзлари мақташади: у ёғим бундоқ, бу ёғим бундоқ дейишади...
Ташаббус эркакдан бўлиши керак, булбулнинг ҳам эркаги сайрайди-ку, дейдиган одам йўқ!.."
Қаҳҳор юқоридаги гапларни пединститутда айтганида, эшитиб ўтирганлардан айримлари адибнинг овозини магнитофонга ёзиб олган. Мавзу ниҳоятда долзарб бўлганидан ўша тасма кўпайтириб тарқатилган экан. Каата шов-шувга айланган учрашув ва унда билдирилган фикрдагн сўнг Абдулла акани телерадиоқўмитага таклиф этишди. Шунда адиб дилидагини яна тилига чиқариб, бевосита у ерда ишловчиларга танбеҳ берди. Олдинги айтган гаплари мансабдорларга ёқмаганини таъкидлаб, шунда-да, ўз фикрида қолган, ҳақ сўзни айтганди.
"œЎзларингга маълум, мансабдор икки тоифа бўлади: бир тоифаси ўз ўрнига мувофиқ, муносиб билими, қобилияти билан ҳар ишга қодир. Бу тоифа мансабдор ишни ишонч билан олиб боради. Танқид эшитса, бунинг мағзини чақишга, танқидни чуқурроқ тушунишга ҳаракат қилади-ю, бундан хулоса чиқариб, ўзининг раҳна жойига дарров чим босади. Бундай мансабдорларнинг ўзи ҳам хурсанд, иши ҳам "œмих"дай, одамлар ҳам мамнун. Бошқа бир тоифа мансабдор ўз ўрнига мувофиқ эмас, муносиб ҳам эмас, шунинг учун сир очилиб қолишидан ҳамиша хавотирда: осмонда чумчуқ пир этса, юраги шув этади. Анчайин танқидий шабада буларга бўрон бўлиб, столини кўтариб кетаётгандай туюладию столини қучоқлаб йиғлайди: вой-дод, фалончи ака, мени ушланг, йиқиламан, дейди".
Раҳбарлар фаолиятига баҳо бериб ўтгач, пединститутда айтиб ўтган фикрларини бевосита ашулани "œайлантириб" ётган телерадиоқўмита ходимларига билдирди.
"œ...Ашула айтиш, ашула тинглаш буткул ихтиёрий нарса: хоҳлаган одам айтади, хоҳламаган айтмайди, хоҳлаган эшитади, хоҳламаган эшитмайди. Тўғри, баъзан ашулачига пул бериб, ойлик берибайттириш мумкин, лекин ўз қадрини билган киши хоҳламаган ашуласини пул берсангиз ҳам эшитмайди...
Радио ва телевидениеда бериладиган кўп ашулаларнинг матни ниҳоятда хароб. Хусусан, муҳаббат тўғрисидаги ашулалар муҳаббатдан одамнинг ихлосини қайтаради... Баъзи ашулаларда шоирнинг ёри бузуқ бўлади: ҳаммага ўпич берадию, шоирга ўпич бермайди..."
Хуллас, Қаҳҳор жим туролмасди. Негаки, 1962 йилда шов-шув бўлган ўша учрашувдан уч йил олдин у шундай ёзганди:
"œКўнгилга хуш келмайдиган, ёғланмаган эски араванинг ғийқиллашига ўхшаш шу ашулани эшитишга объектив равишда бўлса ҳам мажбур қилиш деган нима сўз ўзи?.. Товуши бўлмаган одам ўзича ашуа айтиб юбориши мумкин. Майли, айтсин, лекин унинг ашуласини ёзиб олиб, радиога бериш ҳеч кимнинг хаёлмга келмайди. Буни ёзиб, радиога бериш машинистгагина керакли бўлган паровознинг гудогини ёзиб олиб, радиога бершидай бемаъни иш бўлар эди".
Умид Бекмуҳаммад.
"œДаракчи", 07.09.2006