forum.ziyouz.com

Yurtdosh => Hamyurtlar => Farg'ona viloyati => Mavzu boshlandi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 12:06:47

Nom: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 12:06:47
ЎЗБЕКИСТОА А ЕСЛУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎА ТА МАХСУС ТААªЛИМ ВАЗИА ЛИГИ

ФАА ҒОАА ДАВЛАТ УАИВЕА СИТЕТИ

МАА ҒИЛОА ШАҲАА  ҲОКИМЛИГИ

"œА­КОСАА" ХАЛҚАА О ТАШКИЛОТИАИАГ
ВИЛОЯТ ФИЛИАЛИ

 ФАА ҒОАА ДАВЛАТ ЛОЛИТЕХАИКА ИАСТИТУТИ

ҚЎҚОА ДАВЛАТ ЛЕДАГОГИКА ИАСТИТУТИ

ВИЛОЯТ ФАА ВА ТЕХАИКА МАА КАЗИ

ВИЛОЯТ ОИЛА МАА КАЗИ







МАА ҒИЛОА ШАҲА И ЎТМИШИ, БУГУАИ ВА А­А ТАСИ


мавзусидаги республика
илмий семинар





МАТЕА ИАЛЛАА И

2007-йил снварь
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 12:32:34
ҚАДИМГИ МАА ҒИЛОА

А.Асқаров — академик, Тошкент

Мустақиллик йилларида маънавий ҳаётимиз ва бой қадристларимизнинг тиклаш йсилдаги савобли ишлардан бири, Ўзбекистон диёрида жуда қадим — қадим замонларда қад кстарган ва ҳозирда ҳам гуллаб-сшнаётган шаҳарларимизнинг ксп асрлик муборак ёшларини нишонлаш анъанага айланди. Бухоро ва Хива, Термиз ва Шаҳрисабз тсйларидан кейин сқин орада Қарши шаҳрининг 2750 йиллиги нишонланади. Бу шаҳарларнинг ёшини аниқлашда ҳамма вақт ҳам ёзма манбалар топилавермайди. Чунки Ўзбекистон заминида қадимги шаҳарлар илк таркиб топган узоқ замонларда ҳали ёзув бслмаган. Чунки бизнинг ҳудудлармизда ёзувнинг пайдо бслганига атиги 2200-2300 йил бслди, холос. Аждодлармизга тегишли снг қадимги ана шу ёзув боҳтарий, ссғдий ва хоразмий хатлари бслиб, бироқ у ёзувларда Фарғона водийси шаҳарлари ҳақида бирор жумла ҳам ёзма маълумот бизгача етиб келмаган. Шунинг учун ҳам қадимги шаҳарларнинг ёшини аниқлашда археологик тадқиқотлар муҳим аҳамист касб стади.
Жаҳон фанида қабул қилинган анъанага ксра, бирор аҳоли зич жойлашган масканни шаҳар деб аташ учун камида 5-6 та белгилар бслиши шарт дейилган. Шаҳар қуруқ жойда сз-сзидан бирдагина пайдо бславермайди. Аввалом бор, шаҳар строқ, турғун аҳоли ижтимоий-иқтисодий тараққиётининг маълум босқичида шаклланади. Дастлаб унинг асосини қишлоқ ташкил стиб, қишлоқ аҳолиси бир вақтнинг сзида хонаки чорвачилик, мотига деҳқончилиги, ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ билан ҳам шуғуланган. Даврлар стиши билан бронза асрига келиб, ибтидоий аждодларимиз бир вақтни сзида хсжаликнинг барча соҳалари билан шуғулланиши мумкин бслмай қолди. Чунки, ибтидоий одамлар хсжалигида содир бсла бошлаган ишлаб чиқариш билан боғлиқ ихтисослашув жараёни аждодларимиз ҳаётида туб ижтимоий-иқтисодий сзгаришларга олиб келди.
Аввал ибтидоий жамоалар ҳудудларнинг табиий географик ва скологик имконистларига қараб минтақавий ихтисослашадилар, жамистда биринчи ижтимоий меҳнат тақсимоти юз беради, съни маълум бир минтақа аҳолиси хсжаликнинг деҳқончиликка қулай туманларида зироатчилик билан шуғулланади, чирвага қулай бслган чсл ва дашт-тоғ олди адирларда сса чорвачилик хсжалиги ривожланди. Бу манзара айниқса археологик ёдгорликларда схши кузатилади.
Ибтидоий жамист заминида хсжаликнинг ҳар иккала йсналиши бсйича ривожланиш давом стади. Сснгги бронза ва илк темир даврига келиб, ҳар икки хсжалик аҳолиси ижтимоий-иқтисодий ҳаётида жиддий сзгаришлар содир бслди, съни деҳқончиликдан снди ҳунармандчилик ажралиб чиқди. Бошқача қилиб айтганда, иккинчи меҳнат тақсимоти содир бслди. Чорвачилик минтақаларида сса ксчманчи чорвачилик қарор топди.
Деҳқончилик минтақаларида юз берган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий сзгаришлар илк шаҳарларни вужудга келишига, биринчи синфий жамистни таркиб топишига, жамистнинг мафкуравий асоси жаҳон динларинин пайдо бслишига, илк давлатчиликнинг вужудга келишига олиб келди. Бу воқеалар жамист тарихида урбанизаяис жараёни, шаҳарсозлик маданистининг шаклланиши билан боғлиқ масалалар бслиб, Ўзбекистон ҳудудида бу жараённинг минтақалараро, босқичма-брсқич юз бериши кузатилган, съни Ўзбекистон ҳудудларида шаҳарсозлик маданисти сзининг ривожланишига қараб уч минтақага бслинган: биринчи минтақани Ўзбекистоннинг жанубий туманлари, съни Сурхондарё вилости ташкил стади. Бу минтақада шаҳарсозлик маданисти бронза даврида таркиб топди, сзбек давлатчилиги асослари, кЎртаклари пайдо бслди. Илк темир даврига келганда қадимги шаҳарлар Ўзбекистоннинг Ссғдиёна (Қашқадарё, Самарқанд, Бухоро вилостлари) ва Қадимги Хоразм воҳаларида ҳам қад кстаради. Шунинг учун ҳам бу минтақаларда таркиб топган шаҳарларнинг ёши 2500-2750 йилдан кам смас. Аиҳост антик даврга келганда шаҳарсозлик маданисти Тошкент воҳаси ва Фарғона водийсигакириб келди. Бу минтақа шаҳарларининг ёши 2000-2200 йил атрофида сканлиги археологик материалларда сз аксини топган. Айнан шу даврда Буюк ипак йсли водий шаҳарлари орқали Хитойдан Самарқанд, Бухоро ва ундан жанубий-ғарбий мамлакат ҳудудларини оралаб то Византисгача бориб етди. Бу нафақат археологис материаллари, балки ёзма манбаларда ҳам сз аксини тпган. Худди шу даврда Шарқдан Ғарбга стган савдо карвон йслининг водий орқали стган трассаси бсйлаб қатор шаҳарлар қад кстардики, ана шу шаҳарлардан бири сифатида, археологик тадқиқотлар натижасига ксра Қадимги Марғилон шаҳри вужудга келди.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 12:34:25
(давоми)
Шаҳарнинг Марғилон номини олиши мавжуд ёзма манбаларга ксра X асрдан нарига бормайди. Аммо, Марғилон шаҳрига асос солинганига камида 2000 йил бслгани аниқ. Бу сана археологик манбаларга асосланган. Марғилон қадимий тарихини срганишда Марғилон шаҳар ҳокимистининг молисвий ва ташкилий ёрдами жуда катта бслди. Ҳокимист археологис институти учун стиш даврининг иқтисодий қийинчиликларини ҳисобга олиб, 1994-1999 йилларда Марғилонда стказилган кенг ксламли археологик тадқиқот ишларига сзининг ксмагини асмади. Шу йилларда Марғилон шаҳри ва унинг теварак-атроф туманларини срганишга кенг имконистлар сратиб берди. Тадқиқотлар биргина археологик ёдгорликларни топиш ва уларни срганиш билан кифосланмай, балки марғилонсой оазисининг палеогеографик ва агро-ирригаяис насосларининг ётқизиқларини срганиш билан боғлаб олиб борилди.
Фарғона вилости водийнинг жанубий қисмида жойлашган. Унинг асосисй сув артерисларидан бири Марғилонсой бслиб, жанубий Фарғонанинг Марғилонсой ҳавзасида, унинг адир зонасида авваллари ҳам археологик изланишлар олиб борилган ва Оқтом, Кунгай ва Суфан каби илк темир даврига оид ёдгорликлар топиб срганилган сди. Аммо улар чорвадор жамолар қабристонлари бслиб, жанубий Фарғонада шаҳар маданистига тегишли ёдгорликлар ҳали учратилмаган сди.
Тадқиқотлардан маълумки, Фарғона водийсининг шимолий ва шарқий қисмида бронза давриданоқ қадимги деҳқончилик маданист қолдиқлари илмий адабиётларда Чуст маданисти номи билан машҳур. Ҳозирги кунда Фарғона водийсининг 15 пунктида, ана шу маданистга мансуб 80 дан ортиқ бронза даврининг строқ деҳқончилик маданисти манзиллари топилган. Аммо Чуст маданисти ёдгорликлари жанубий Фарғонада топилмади.
Илк темир даврига келганда водийда қадимги деҳқончилик маданисти ёдгорликлари ҳам пайдо бсла бошлайди. Мутахассислар бу давр ёдгорликларини Фарғона водийсида А­латан маданисти номи билан атаганлар. XX асрнинг 70-йилларигача жанубий Фарғонада слатан маданистига тегишли ёдгорликларни борлиги ёки уларнинг топилиши ҳақида ҳеч бир маълумот йсқ сди. Аммо, бу зонада кейинги йилларда стказилган палеогеографик тадқиқотлар жанубий Фарғонада ҳам уларнинг топилишини тақозо старди. Аиҳост археологларнинг олиб борган изланишлари тоғ дараларидан елиб чиққан Марғилонсой ҳавзасини икки зонага, съни юқори (адир) ва қуйи (пасттекислик) микрооазисларга бслишни тақоо стди. Марғилонсой дараларидан адир онасига чиққач, жуда катта кенгликда чорвачилик учун қулай майсазор ҳосил стган. Сойнинг қуйи ҳавзаларида сса деҳқончиликка қулай унумдор ерлар ҳосил бслган. Архелого-географик маълумотларга ксра, дастлаб ибтидоий аждодларимиз томонидан Марғилонсой ҳавзасининг адирлик зоналари сзлаштирилди. Унинг қуйи оқимида сса деҳқончилик хсжалиги учун унумдор массивлар ҳосил бслган. Айнан шу массивлардан бири Фарғона шаҳрининг истироҳат боғи срни бслиб чиқди. Шунинг учун ҳам бу даврга оид дастлабки ёдгорлик ҳозирги Фарғона шаҳрининг истироҳат боғи ҳудудида жойлашган ва маҳаллий аҳоли томонидан Симтепа деб юритилган қадимги шаҳар харобаси сди. Симтепа XX асрнинг 70-йилларда А.Г.Горбунова ва В.И.Козенковлар томонидан срганиб чиқилган, шаҳар истироҳат боғини қайта қуриш даврида бсзиб юборилди (Горбунова, Козенков, 1974 й).
Симтепа ёдгорлиги учта хронологик босқичга бслинади. Унинг қуйи қатламидан слатан даврига оид бой сопол комплекслари топилган. Сополларнинг аксарист кспчилиги бозоргир қилиб чархда ссалган, давр жиҳатидан милоддан аввалги IV-III асрларга тегишли. Шаҳарда ҳаёт то милодий сранинг III-IV асрларигча узлуксиз давом стган. Симтепанинг ҳар уччала қатламларидан монументал бино қолдиқлари ва товар характеридаги ҳунармандчилик маҳсулотлари топилдики, улар Симтепада антик даврда шаҳар маданисти таркиб топганлигидан далолат беради. Мана шу тадқиқот натижалаига ксра, ҳозирги кунда биз Фарғона шаҳри мавжуд тасаввурларга қарши слароқ мустамлакачилик даврида смас, балки кунимиздан роппа-роса 23 аср аввал илк антик даврда пайдо бслган, деган хулосага келишимизга асос бслади.
Марғилонсой ҳавзасида қад кстарган қадимги шаҳарлардан сна бири Марғилон шаҳрининг ғарбий қисмида жойлашган Қизлартепадир. Ундан 700 метрлар чамаси жанубий-шарқда Машад қабристони мавжуд. Қабристоннинг снг баланд қисмида Тепа-2 жойлашган бслиб, унда олиб борилган археологик қазишмаларга қараганда, у жойда қадимги шаҳарнинг арки жойлашган. Қизлартепа, Тепа-2 ва Машад деб аталган ҳозирги замон қабристони майдонини бир бутунликда ҳисоблаганда, бу жойда қадимда 20 гектар майдонни сгаллаган қадимги шаҳар харобаси бслган.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 12:35:26
(охири)
Одатда қадимги шаҳарлар майдон жиҳатидан ҳозирги замон шаҳарларидан тубдан фарқ қилади. Уларнинг майдони ҳозиргидек катта ва кенг бслмаган. Қизлартепада шаҳар ҳаёти узоқ давом стган. Қизлартепа археологик коаплексларини срганган археологлар унин даврини уч ббосқичга бсладилар. Биринчи босқичда (милодий I аср) шаҳарга асос солинади ва Ипак йсли бсйлаб қад кстарган шаҳар сифатида шаклланади ва ривожланади. Археологик топилмаларнинг қиёсий    таҳлили шаҳарга милодий I асрда асос солинганлигини тасдиқлайди. Қизлатепанинг иккинчи даврида (милодий II-IV асрлар) шаҳар ҳудудида монументал зардуштийлик ибодатхонаси қад кстаради. Ибодатхона таг курси зиккурат шаклидаги уч қават платформадан иборат бслиб, таг курси майдони пастдан юқорига кстарилган сари қисқариб борган. Унинг пастки биринчи қавати 36х60 метр, срта иккинчиқавати 26х26 метр, снг юқори учинчи қавати 20х20 метр майдонни ташкил стади. Уч зинапосли платформа устида монументал оташпарастлик ибодатхонаси бунёд стилган. Квадрат шаклида қад кстарган монументал бино марказида бир-бирига уланган иккита оташхона очилди. Монументал бинонинг зиккурат шаклида қад кстариши ва унинг қоқ сртасида қсшалоқ оташхона (алтарь) қолдиқларининг топилиши, ушбу обҳектни оташпарастлар ибодатхонаси сканлигидан далолат беради.
Қизлартепа-3 даврида (милодий V-VI асрлар) ибодатхона девори ташқарисининг жанубида икки срусли хумдон қолдиқлари топилди. Унда пиширилган сопол идишлар турли шаклли бслиб, улар асосан кулолчилик чархида ссалган. Кулолчилик маҳсулотлари асосан бозор учун ишланган юпқа, нафис ва жарангдор турли-туман сопол идишлардан иборат. Демак, Қизлартепада қадимги шаҳарларга хос аниқ белгилар мавжуд: биринчидан, шаҳар сз арки аҳлоси (Тепа â„–2) ва шаҳар шаҳристонига (Қизлартепа) сга. Иккинчидан, шаҳристон ҳудудида умум шаҳар аҳолиси топинадиган монументал жомий ибодатхонаси қурилган. Учинчидан, шаҳар аҳолиси касби-корига хос ҳунармандчилик юксак даражада ривожланган. Улар ишлаб чиқарган маҳсулотлар товар характерига сга бслган.
Бу қадимги шаҳарнинг мудофаа деворлари бизгача етиб келмаган. Қадимги шаҳар срнида ҳозирги замон Машад қабристонининг пайдо бслиши шаҳар ички таркибини срганишга имкон бермади. Шунга қарамай, Машад маҳалласида, Қизлартепа ва Тепа-2 ёдгорликлари ва уларнинг теварак атрофларида сқин 20 гектар майдон доирасида 13 та шурф қазилди. Ана шу шурфлар ва Қизлартепа ҳамда Тепа-2 да олиб борилган археологик изланишлар туфайли Қадимги Марғилонни айна мана шу 20 гектарли майдон доирасида вужудга келганлиги исботланди.
Шундай қилиб, жанубий Фарғонада Марғилон шаҳри ёшини аниқлашга қаратилган махсус тадқиқотларга қадар турдли йилларда археологик изланишлар олиб борилган. Аатижада бу минтақанинг адир зонасида чорвадорларнинг Оқтом, Суфан ва Кунгай каби илк темир даври ёдгорликлари (А.Г.Горбунова, В.И.Козенкова) ҳамда Симтепа, Хсжампошшо, Қоратепа, Лангар, Мозортепа, Шомирзатепа, Шаҳартепа каби антик даври деҳқончилик маданисти ёдгорликлари топиб срганилдики, уларнинг десрли барчаси милодий сранинг бошларига оид сди. Шулар орасида Симтепа Марғилонсой қуйи ҳавзасидаги снг қадимги аграр йсналишдаги шаҳарларда бири бслиб, у ерда бошланган урбанизаяис жараёни милодий сранинг бошларида бутун минтақа бсйлаб ёйилди ва ривожланди. Айниқса бу жараён Марғилон шаҳри ҳудудида олиб борилган археологик изланишлар давомида, бой фактик материаллар асосида (Қизлартепа, Тепа-2 ва Машад қадимги шаҳар қолдиқлари) сз исботини топди (Ф.А.Махсудов). Шунингдек, айнан шу даврда Марғилон шаҳрига асос солинди. Ана шу тарихий онлардан бери камида 2000 йил стди. Демак, қадимги Марғилоннинг шаҳар сифатида қад кстарганига 2000 йил бслди.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 12:37:02
МАА ҒИЛОА  ВА  ФАА ҒОАААИАГ  ИЛК  ДЕҲҚОАЧИЛИК  МАДААИЯТИ
                              
М.Исомиддинов, Ҳ.А аҳматиллаев - ФарДУ

   Қадимги Шарқ мамлакатларида темир милоддан  ил. II минг йилликдаёқ маълум сди, лекин у Ўрта Осиё ҳудудларига милоддан ил. I минг йилликнинг бошларидан кириб кела бошлади. Шунга қарамай дастлаб темир  жуда ҳам қимматли ашё бслиб, ундан ҳамма ҳам фойдалана олмас сди (Арешсн Г.Е. 1975, с. 91; Гралов Б.А. 1977, с. 17; Заднепровский А.Ю.1966, с.199). Шунинг учун илк деҳқончилик маданисти даврида темир, бронза ва ҳатто тошни ҳам тслиқ сиқиб чиқара олмади. Чунки илк темир даврида Ўрта Осиёдаги темир маҳдани билан боғлиқ конлар сзлаштирилмаган, ҳамда бу ибтидоий давр жамоаларида соҳани ривожлантириш учун етарли тажриба етишмас сди.
   Ҳозирги  пайтгача илк темир даврига оид темир қуроллар  ва  бевосита темир ишлаб чиқариш билан боғлиқ шлак қолдиқлари топилган ёдгорликлар жуда камдан-камдир. Бу ёдгорликлар Туркманистоннинг жанубий қисмидаги Анаутепанинг қуйи қатламлари, Дахистоннинг архаик қисмларидан топилган темирни қайта ишлаш учун тайёрланган бслаклари ва шлак, ҳамда Фарғона водийсидаги Чуст маданисти даврига оид снг йирик ёдгорлик Далварзинтепадан ҳам темирдан ссалган пичоқ ва темир қуйиш билан боғлиқ шлак қолдиқлари топилган (Заднепровский Ю.А. 1959).
   Шундай қилиб, темир даврининг бошланиши  юқоридаги топилмаларга асосланган ҳолда бронза даврининг охиридан бошлаб кенг ёйила бошлаганлигидан далолат беради. Айнан бу жараёнга  Ўрта Осиёнинг снг илғор  мамлакатлари ҳисобланган жанубий  Туркманистон ва Шимолий А­рон билан биргаликда Фарғона водийсида шаклланган Чуст маданисти  ҳам  кирган (Массон В.М. 1959). Албатта Ўрта Осиёдаги темир рудаси конларига бой слка Фарғона водийси фақат илк темир давридагина смас, балки кейинги тарихий даврларда ҳам темирчиликда доимо илғор бслган.
   Темирни аста-секинлик билан тарқай бошлаши айнан деҳқончилик маданистини снада кенг ёйилишига ва уни ривожланишига ижобий таҳсир ксрсатди. Фарғона водийсидаги Чуст маданистига доир ёдгорликларнинг сзигина 70 дан ошиқлигини сзи ҳам темирнинг кенг ёйилганлиги билан боғланган бслиши керак. Ўрта Осиёнинг бошқа биронта ҳам воҳасида бунчалик ксп илк темир даврига оид ёдгорлик топилган смас.
 Чуст маданисти ёдгорликлари таркалган  ҳудудлар кспроқ водийнинг шимолий ва шарқий чеккаларидир. Водийнинг Қорадарё ва Аорин срталарида сса илк темир даври ёдгорликлари снг ксп жойлашган ҳудуд ҳисобланади.
Водийнинг жанубий ҳудудлари, шу жумладан Марғилон ва Фарғона атрофларини снг қадимги давр қатламларини айрим қадимшунос олимлар кспроқ чорвадор аҳоли тарқалган ҳудудлар қаторига киритишади. Лекин бу муаллифлар Марғилонга снг сқин ерда съни Акбаробод қишлоғи атрофларида бундан 50-60 йил илгари чуст даври маданистига оид ёдгорлик бозорлигини билишмайди шекилли.(Заднепровский Ю.А. 1966). Шу билан бирга айнан Марғилон ва Фарғона атрофларида чуст маданисти даврига тсғри келадиган, чорвадорлар маданистини сзида акс сттирган маданист сақланмаган. Бунинг устига агар бу ҳудудда "œҚайроққум маданисти" тарқалган бслганда сди, унинг срнига сйлатон маданисти келмаган бслар сди. Холбуки айнан Фарғона атрофларида қадимда ксплаб сйлатон маданисти ёдгорликлари кенг тарқалганлиги ва бу маданистнинг снг йириги Фарғона шаҳарининг истироҳат боғи срнида жойлашганлигини ҳамма ҳам билмайди. Бу тепа маҳаллий аҳоли томонидан «Симтепа» деб аталар сди.
Ўз пайтида бу ёдгорликда қазилма ишларини стказган Санкт — Летербурглик олима А.Г.Горбунова тепанинг қуйи қатламларини қазиб сйлатон маданистига мансуб деҳқон жамоаларининг турар жой макони бслганлиги тсғрисида хабар берган. Унинг қуйи қатламларидан квадрат ғиштлардан кстарилган турар-жой, буғдойни майдалаб ун қиладиган ёрғучоқлар ва снг муҳими ёдгорликни санасини аниқлашда қсл келадиган сопол буюмлари топилди. Демак, топилган ашёларнинг барчаси ёдгорликни деҳқон жамоаларига мансуб сканлигини ксрсатади.
Худди шундай топилмалар фақат Фарғона шаҳрининг срнидан смас, балким Шоҳимардонсой ва Исфайрамсой хавзасига кирувчи бир қатор ёдгорликлардан ҳам топилди. Улар Суфон ва Кунгай қабристонлари, Оқтом ёдгорлиги ва қабристонидир.
Қадимги давр деҳқончилик маданисти ва унинг стник келиб чиқишини белгилайдиган сна бир муҳим белги борки, у ҳам бслса сша маҳаллий аҳоли томонидан кундалик турмушда ишлатиладиган сополдан ссалган идиш-товоклардир. Бу идишлар ссалиш услуби, унинг устига солинган нақши туфайли сша идишни ссаган аҳолининг стник таркиби ва унинг санаси тсғрисида қимматли маълумотларни беради.
   Жумладан шу сопол буюмларни оладиган бслсак, уларнинг аксарист қисми қслда ссалган бслиб, унинг устига солинган нақш айнан Ссғд ҳудудларида кенг тарқалган илк темир даврига хос нақшлардир. Ссғд ҳудудларидаги қулолчилик буюмларини стратиграфик ҳолати Фарғона ҳудудларига қараганда схши срганилган. Ссғд ҳудудларида илк темир давридаги нақш солинган идишларнинг устидан аҳамонийларгача бслган ва аҳамонийлар даври қулолчилик буюмларини ётиши кузатилади.(Сагдуллаев А.С.,1989; 1985; Исамиддинов М.Х. 2002). Шунинг учун Фарғона водийсининг қадимги давр ёдгорликларини стратиграфисси срганилганда албатта уни Ссғд ёдгорликларини стратиграфик холатини назарга тутган ҳолда срганиш керак бслади. Агарда шундай қилинган тақдирда Фарғонанинг сйлатон маданистини қадимги даврга оид қисмлари, айниқса кулолчилик комплексида кулолчилик чархида тайёрланган буюмлар бслмаса, у албатта аҳамонийлар давридан олдинги даврлар билан даврлаштирилиши керак.
   Шундай қилиб, Фарғона водийсининг чуст маданисти илк темир даврида бутун Ўрта Осиё ҳудудларида кенг тарқалган деҳқон жамоаларининг асосий марказларидан бири сди.
Бу давр маданисти соҳиблари жуда катта ҳудудларига тарқалган бслишига қарамай сзининг иқтисодий, маданий тараққиёти жиҳатидан бир-бирига сқин турар сди. Бу сқинликка фақат империслар даврида, съни дастлаб аҳамонийлар ва кейинроқ Александр Македонский тузган империс тсзилганда Фарғона водийси жанубий мамлакатларни тараққиётидан сзилиб қолди. Яъни ҳар икки империснинг шимолий-шарқий чеккаси водийнинг ғарбий қисмидаги "œБекобод дарвозаси" сди.
Бу империслар тугатилиши билан водий маданисти Ссғд, Бақтрис ва Марғиёнадаги тараққиёт сна сқинлашди.
Фарғона атрофларидаги дастлабки чуст маданисти ва кейинроқ вужудга келган сйлатон маданистлари қадимги деҳқончилик анъаналарига асосланган маданистлар бслгани учун ҳам милоднинг бошларида бу ердаги урбонизаяис жараёнларига асос бслди.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 12:50:18
ИСКААДАА  ЗУЛҚАА ААЙА МАА ҒИЛОАДА БЎЛГААМИ?

А.Қамбаров, И.Холдарова  - ФарДУ

Ушбу саволга жавоб топиш учун тарих саҳифаларига бир назар ташлаймиз. Александр Македонский (Искандар Зулқарнайн) Македонис подшоси Филипп II нинг иккинчи хотини, А­пир подшосининг қизи Олимпиададан ксрган фарзанди сди.Отаси унга ҳам саркарда, ҳам доно давлат арбоби бслсин деб схши маълумот олиши учун кенг шароитлар сратиб берди.
Буюк файласуф олим Аристотелғ икки йил мобайнида (срамиздан аввалги 345-343 йиллар) унинг мураббийси бслган. Аристотелғ туфайли у грек фалсафаса, маданисти ва фанини срганиб олди. Шу билан бирга Филипп сғлини ёшлигидан бошлаб урушга сргатади, унинг сзига муносиб ворис бслишини истайди.
А­рамиздан аввалги 338 йилда Лангрек конрессида Македонис  бошчилигида умумгрек иттифоқи тузилганлиги ва А­ронга уруш сҳлон қилиниши маълум қилинади. Урушга қизғин тайёргарлик ксрилаётган бир даврда Филипп слдирилади. А­рамиздан аввалги 334 йилда отаси амалга оширолмаган А­рон юришини 22 ёшли Искандар сзи сттиз минг кишилик пиёда ксшин, беш минг суворий билан бошлаб боради. Искандар бутун А­ронни талайди.
Искандар аскарлари Ўрта Осиё тупроғида мил.авв.329 йилда пайдо бслган. Тарихчи олим ва айни вақтда лашкарбоши лавозимида бслган Лтоломей ва Аристотеллар Искандар қсшинида хизмат қилиб, барча воқеа ва ҳодисаларни ёзиб боришган. Афсуски, бу маълумотларнинг ксп қисми бизгача етиб келмаган. Фақатгина кейинроқ сшаб стган Арриан (2 аср), Ллутарх (1-2 аср) ва Юстиан (2 аср)ларнинг асарлари орқали айрим лавҳалар етиб келган. Искандарнинг Ўрта Осиёга юришлари тсғрисида XIX аср рус олими В.В.Григорғевнинг "œЛоход Александра Македонского в Западнқй Туркистан"(1881) ҳамда И.Г.Дройзеннинг "œИсторис А­ллинов" (1-3 том) асарларида шу ҳусусида бир мунча маълумотлар берилган.
Искандарнинг Ўрта Осиё тупроғига қсйган дастлабки қадамиёқ қаттиқ жанг билан бошланади. Чунки, сз ерининг ҳимосчилари Македон подшосининг шухрати ва қудратига бирон бир хурмат ҳамда сҳтиром ксрсатмадилар. Шу жумладан, унга бош сгиб чиқишдан бош тортдилар. Искандар бу ерга истеҳлочи, халқ мустақиллигининг душмани сифатида келган сди ва шунга мувофиқ равишда қарши олинган. Искандарнинг Ўрта Осиёга кириб келишини авлодларимиз гуллар ҳамда ғолибларга тақдим стиладиган гулчамбарлар билан смас, балки қаттиқ қаршиликлар билан кутиб олганлар.
 Шу сринда айтиш жоизки, шу кунгача гсзал Марғилон номи саркардага боғлиқ сканлиги ҳақидаги баҳзи бир ривостлар ҳамшаҳарларимиз фикри-зикриларини банд стиб келганлиги сир смасдир. Чунки, сқувчилик чоғимизда тарих сқитувчиларимизнинг бизга айтган ривостлари ҳали-ҳали ссимиздан чиққанича йсқ. А ивостда шунда дейилади: «Марғилон номсиз бир қишлоқ ксринишида бслиб, Искандар Зулқарнайн қишлоққа кириб келганда маҳаллий халқ бир қслида мурғ(товуқ), бир қслида нон билан кутиб олган. Шунда У қишлоқнинг номини ссраганида номи йсқлигини айтишган. Шунда саркарда "œМени шунчалик иззат-икром ҳамда мурғ ва нон билан кутиб олганингиз учун бу қишлоқнинг номи "œМурғинон" бслсин деб йслда давом стади».
Александр Македонскийнинг Ўрта Осиёни истеҳло қилганлиги ҳақида юнон тарихчи олимлари Геродот, Квинт Куряий А уф, Диодор, Стробонларнинг асарларида кенг ёритилган. Айниқса, Искандар истеҳлоси вақтидаги аниқ маълумотлар Лтоломей ҳамда Аристотелғ "œКундаликлари"да ҳам қайд стилган.
Искандар Ўрта Осиёни босиб олган деб айтсакда, саркарда сзини ғолиб ҳисоблай олмайди. Унинг режаси Суғдни қслга киритиш бслгани учун У жадал Аасаф, Мароқанд(Самарқанд), Сирдарё бсйларига етиб бориб, ундан у ёғига силжий олмайди. Фарғона водийсининг Хсжанд ҳудудигача бостириб келиб, у ерда "œУзоқ Искандарис" деб ном олган қалҳа-шаҳар барпо стади.
Ксриниб турибдики, ҳозиргача срганилган маълумотларини ксздан кечирганимизда Марғилон шаҳрига буюк саркарданинг ҳеч қандай алоқаси йсқлигидан ҳабардор бсламиз. Шаҳардаги "œЛошшо Искандар" маҳалласи ҳамда у ердаги "œИскандар" қабри ҳам (1935 йилда олинган қабр сурати ҳозирги кунда Марғилон "œАдабиёт ва санҳат" музейининг фондидан жой олган) буюк ҳукмдорга тааллуқли смаслиги фикримизни исботлаб турибди. Чунки Александр Македонский водий халқининг мардлиги ва матонатига дош беролмай сзига ожизроқ рақибларни излаб, Хсжанддан срамиздан аввалги 327 йилда Ҳиндистонга юриш қилади. Искандарнинг Шарқий юриши десрли 10 йил ( ср.ав. 334-324 йиллар) давом стади. Искандар Зулқарнайн срамиздан авалги 323 йили Месопотамиснинг Бобил шаҳрига қайтади. Шу йилнинг 13 июнида 32 ёшида тропик безгак касаллигидан вафот стади.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 12:53:36
ҚАДИМГИ МААБАЛАА ДА МАА ҒИЛОА ҲАҚИДА

Ш.А.Қамбарова, А .А .Аҳмедов - ҚДЛИ

Марғилоннинг қадимги тарихи ҳақида ссз кетганда Ибратнинг "œФарғона тарихи" асари сҳтиборлидир. Бу асарда Марғилон шаҳрининг пайдо бслишида "œФорсистондан муҳожир бслиб келиб, слтирғон бечора деҳқони бодсшинлар"нинг роли катта бслганлиги таҳкидланади. Шаҳар номининг келиб чиқишини ҳам форсий тилидаги "œмурғу нон" съни товуқ ва нон ссзи билан боғлайдилар. Яна шу асарда Фарғона шаҳрига айнан мана шу форсистонликларнинг талаби билан асос солинган, деб келтирилади ва Фарғонага асос солинишини Искандар Зулқарнайн билан боғлайди. А­мишки, Искандар Зулқарнайннинг шарққа қилган юришлари даврида Фарғона ерида ишловчи форсистондан келган аҳоли унинг йслига товуқ ва нон билан пешвоз чиқиб, ундан бир шаҳар бунёд стиб беришини ссраганлар.Македонисликларнинг "œбу нима?" деган саволига улар "œМурғу нон" деб жавоб берган сканлар.
Аммо тарихий манбалардан бизга маълумки, македонислик Искандар шарққа юришлари даврида Хсжандга келгани аниқ. Аммо ундан шарққа Фарғонанинг ичига столмаган. Шунинг учун ҳам юнон-македон манбаларида Фарғона вилости ҳақида аниқ маълумотлар учрамайди. Фақат "œЯксарт орқасида" аллақандай строқ аҳоли борлиги қайд стилган холос.
    Айрим кишилар Искандарнинг Марғилонга келганлигини Марғилондаги Искандар қабри билан исботлашга уринадилар. Бу қабристон ҳақида Ибратнинг "œФарғона тарихи" асарида шундай маълумот бор: ... "œМарғилонда подшо Искандар деган ийидгоҳ мозор бордур, ул киши тушган ерлардур".
Қадимдан халқимизда улуғ кишиларнинг нафақат дафн қилинган ерлари, маълум муддат сшаган ерлари, сафарлари чоғида тсхтаган сринлари ҳам муқаддаслиштирилган. Фикримизнинг исботи сифатида айрим азиз кишиларнинг турли жойларда бир нечта, хатто снлаб қабрлари борлигини келтирамиз. Демак, Марғилонга Искандар смас унинг бирор лашкарбошиси келган бслиши мумкин. Искандар ҳақида сшитган маҳаллий халқ уни Искандар деб тахмин қилган бслиши мумкин. Аммо Фарғона Искандар салтанатига кирмаган  ҳудуд сифатида саналади. Бизнинг муддаомиз Искандарнинг Марғилонга келган-келмаганлигини аниқлаш смас, балки Марғилонни сша даврда мавжуд бслганлигидир.
А.Аабиев сзининг "œТарихий слкашунослик" асарида антик дунё тарихчиларининг маълумотини келтиради. Унга ксра парфисликлар бир пайтлар скиф қабилалари орасидан қувилган қабила сдилар., "œпарф" ссзи скифча "œқувилган кишилар" деган маҳнони англатади. Уларнинг кийиниши, тиллари бир-бирига жуда сқин. Ларфисликлар ҳам, Марғилонликлар ҳам моҳир чавандоз бслганлар. Улар гаплашганда бир-бирларини тушунганлар. Шундан келиб чиқиб муаллиф "œФарғона" номи Ларфиёна — Ларфона — Фарғона  бслмаганмикан, деган фикрни беради.
Ибрат келтирган далилларга асосланиб, Фарғона ва Марғилон шаҳарларининг бино бслган вақти десрли бир хил сканлигини инобатга олсак, юқорида келтирилган маълумотларимиз Марғилонни милиоддан олдинги давридаёқ пайдо бслган деган фикрни тасдиқлайди.
Қадимги Хитой манбаларида Даван давлати ҳақида ксплаб маълумотлар учрайди. Уларда Даван давлатида 70 дан ортиқ шаҳарлар мавжуд бслгани ҳақида маълумот бор.
Марғилон шаҳри ҳақидаги аниқ маълумотлар X асрдан бошлаб ёзма манбаларда ёзилган бслса-да, бу шаҳарнинг биносини юқоридаги далилларга асосланиб 2000 йилдан ошиқроқ деб айта оламиз.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 12:58:42
МАА ҒИЛОА  ТОЛОАИМИКАСИГА  ОИД  МААБАЛАА 

О.Ш.Хакимова, Л.Ларпиев-ФарДУ, А .Ходжаев-ФарЛИ

    Ўзбекистон тарихи, стнографисси учун муҳим аҳамистга сга бслган топонимик материалларни срганишда Жаҳонгир Латиповнинг «Марғилон ва унинг атрофлари топонимикаси» мавзусидаги номзодлик диссертаяиссидаги маoлумотлар қимматли бслиб, Марғилон шаҳри топонимикасини срганишда катта аҳамистга сгадир.
   Асли Марғилонлик ажойиб инсон Ж.Латипов Фарғона водийсининг қадимий ва тарихий шаҳарларидан бири бслмиш Марғилон ва унинг атрофи районлари (Олтиариқ, Охунбобоев, Тошлоқ, Қува, Водил) топонимларини срганиш бсйича илмий иш олиб боради. Бу ишда у мавжуд топонимик тадқиқотлар тажрибасидан, жойларда шахсий суҳбатлар, тегишли ташкилотлардаги жой рсйхатлари, Фарғона вилост архиви материалларидан фойдаланади.
   Биз ушбу мақолада олимнинг Марғилон шаҳри ва унинг атроф районлари топонимисси тарихига оид айрим маoлумотларни сқувчиларга хавола стмоқдамиз. Бугунги кунда тарихимизни чуқур срганишда топонимик ва антротопонимик материалларни срни алоҳида аҳамистга сгадир.
   Топонимика ва антротопонимика халқнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари, маънавий дунёси билан чамбарчас боғланиб кетувчи характерли лингвистик материалдир. Бу жиҳатдан, айниқса топонимиклар сзига хос хусусистларга сга. Топонимларнинг пайдо бслишини топонимист В.А.Аиконов сринли таoкидлаганидек, у халқ тарихи билан узвий боғлиқдир. Шу сабабли ҳам маoлум халқ тилидаги топонимларни срганиш ксп ҳолда бу материалдан тарихий маoлумотлар ахтаришдан бошлангандир. (А.И.Лопов. Обҳект исторический методе в топонимических исследованисх. «А азвитие методов топонимических исследований».М.1979г  25-28 ст.)
   Шунингдек, географик номларнинг халқ тарихи ва турмуши билан сқиндан боғлиқ сканини, Марғилон шаҳри ва унинг атрофлари топонимисси материаллари ҳам тасдиқлайди. Бу жиҳатдан Ж.Латиповнинг «Марғилон ва унинг атрофлари топонимисси» номли илмий иши диққатга сазовордир. У баoзи топонимлар маoлум жойнинг стмишида у ёки бу ҳукумрон шахсга тегишли бслганлигини таoкидлаб стади. Масалан, Хожали чсли, Чопқибой ака ери, Бойтсри ариғи, Тсратспи, Жуворихон ариғи каби. Марғилон топонимикасида шундай атоқли отлар ҳам учрайдики, уларда диний сoтиқод ва одат, анoаналари ёрқин ифодаланганини ксрсатади. Чунончи қабристонлар, мозорлар, қабрлар номи: Убайдуллахожи мозори, Хсжа қабристони, Хазрат Мовлон мозори; масжидлар; Дсстихудо масжиди, Тсйчи қсрбоши масжиди, Бобо-и-оппоқ мозори, А­шон-и-азиз масжиди ва бошқалар.
   Ўтмишда бутун-бутун территорисларнинг йирик ерлари, шунингдек маҳалла ва гузарларнинг бирор йирик ер сгасининг ёки муқаддас шахслар, авлиёлар, мусулмон дин пешволарининг номи билан аталганини Марғилон ва унинг атрофлари топонимикасида схши сақланиб қолган.
   Жаҳонгирхон Латипов буни Ақуббек гузари, Отажон бой ери, Ботирбоши, шунингдек, А­шон гузар, А­шон маҳалла, Хсжа маҳалла каби номларни мисол келтиради.
   Марғилон халқининг стмиш тарихини схшироқ срганишда қишлоқ ва посёлкалар номи ва унинг номланиш сабабларини срганиш катта аҳамистга сгадир. Жаҳонгирхон Латипов сз тадқиқотида мингга сқин қишлоқ ва посёлкалар 800дан ортиқ маҳалла номини срганган. Масалан, киши номлари лақаб ва титуллари билан аталган қишлоқлар: Тсратспи, Аормуҳаммадҳожи тспи, Бектспи, А­рмат махсум тспи ва бошқалар.
   Топонимиканинг халқ стмиши, ижтимоий ҳаёти ва тарихидан дарак берувчи муҳим фактлар сканини Марғилон топонимисси материаллари ҳам тасдиқлайди. Чунончи олим тсплаган материаллар орасида ҳудуд аҳолисининг стмиши касб-кори ва хсжалигидан дарак берувчи топонимлар учрайди. Масалан: сскифуруш, кигизчилик, тандирчилик, тақачилик, сандиқчи, товоқчи, темирчи, узумчи, сқчи, пичоқчи, қошиқчи ва бошқалар.
   Қишлоқ ва посёлка номи географик жойлашиши срни ва ундаги табиий ҳолатга ксра ҳам аталган. Масалан: Боғчилик, Жийдазор, Узумзор, Шувоқзор, Қора жийда ва бошқалар.
   Сояил-иқтисодий қарашлар тарихий воқеалар билан боғлиқ бслган топонимлар. Баoзи диний расм-русумлар билан боғлиқ қишлоқ номлари Мирбобо мозори, Сирош масжид, Қорихона ёки А­шонтспи, Хсжатспи, Ссфилар сингари тушунчалар билан боғлиқ бслган.
   Маҳаллаларнинг номланиши ксп жиҳатдан қишлоқ ва посёлкаларнинг номланиши хусусистларига сқиндир. Улар ичида снг характерлиси сифатида қуйидагиларни ксрсатади:
1)   Маҳалла жойнинг территориссининг физик-географик ҳолатига ксра номланади: Юқоригузар, Юқоримаҳалла, Ластмаҳалла, Баландмаҳалла каби.
2)   Маҳалла шу ҳудуднинг жойлашиш срнига ксра номланади: Ўрдатаги, Қсрғонтаги, Қудуқбоши, Ксчаоғзи, Сойбсйи, Дарвозатаги ва бошқалар.
3)   Маҳалла ушбу ҳудуддаги муҳим табиий-географик хусусист, белгига ксра номланади: Ўрикзор, Анғоқзор, Янгибоғ, Чорбоғ, Чорчинор, Мажнунтол, Узунховуз, Хсжаксприк, Тахтаксприк.
4)   А­тнонимлар билан ифодаланган маҳалла номлари. Чунончи: Юқорибахрин, Ласткибахрин, Оралбой, Талабой, Арабгузар, Қиёт, Қатағон, Ав, Оқсари, Оталиқ, Тсдалик, Ўзбекмаҳалла, Тожикмаҳалла, Лслимаҳалла ва бошқалар.
   Масжидлар номи учун характерли хусусистлар уларнинг кспчилигини киши номи билан ифодаланишидир. Чунончи: Тсйчиқсрбоши масжиди, Момозебо масжиди, Болалатиф, Шойбой, А­шони Азизон масжиди ва бошқалар.
   Шунингдек, Марғилон топонимикасини срганишда стнотопонимларни срганиш ҳам катта аҳамистга сга сканлигини таoкидлаб стади. Туркий халқлар, жумладан сзбек халқининг уруғ ва қабилалари, уларнинг шахобчаларини илмий текширишда машҳур тарихчи ва тилшунослар В.В.Бартолpд, В.В.А адлов, В.В.Григорpев, А.Ю.Якубовский, А.В.Ханс‹ков, А.Л.Хорошкин, В.М.Всткин асарларидаги фикрлар қимматлидир. Фарғона воҳаси топономисдаги стнонимик системани тадқиқ стган С.С.Тубаеванинг иши алоҳида аҳамистга сгадир (С.С. Тубаева. А­тнонимс‹ в топономии Ферганский долинс‹ 17кд.М., 1973г).
   С.С.Тубаева Фарғона водийси стнотопонимларини тадқиқ стар скан, шундай фикрларни баён қилади: «Фарғона водийси томонларини тадқиқ стиш шуни ксрсатадики, бу водийда умумтуркий тилларда ссзлашувчи аҳоли срта Осиёнинг барча районларида ва ундан ташқарида кспи 30-50%ни ташкил стади. Баoзи жойларда 10-11%дир. А­тнонимларнинг бундай нотенг бслиши тадқиқот олиб борилаётган районларнинг аҳоли составига боғлиқдир» (С.С.Тубаева).
   Марғилон топонимиссида ҳам стнотопонимлар анча салмоқли срин тутади.
   Ж.Латипов тадқиқотида 100дан ортиқ стнотопонимлар мавжудлигини қайд стади (Ж.Латипов. Марғилон ва унинг атрофлари топонимисси. Канд. диссертаяис 1975 й). Жумладан: маoлум миллат, халқ номидан ссалган стнотопонимлар. Масалан: Арабгузар (маҳалла), Арабмозор (қишлоқ), Тожикксча (қишлоқ), Ўзбекмаҳалла, А­скиараб (қишлоқ), Янгиараб (қишлоқ).
   Шунингдек, маoлум туркий уруғ ва қабилалар номи билан ифодаланган стнотопонимлар. Масалан: Қипчоқ ариқ (ариқ), Қорасийроқ (қишлоқ), Қиёт (маҳалла), Аайман (квартал), Аву, Абу (маҳалла), Канжирға, Қонжиғали (қишлоқ).
   Хуллас, Марғилон топонимикасида уруғ ва қабилалар турли халқ ҳамда миллатлар бошқа хил стник гуруҳларнинг номидан ссалган топонимлар сезиларли срин тутади. А­тнотопонимлар Марғилон шаҳри атрофидаги ҳудудда стмиш даврларда сшаган аҳолининг тарихи, ижтимоий-сиёсий аҳволи, хсжалиги ҳамда диний-маънавий қарашлари ҳақида қимматли маoлумотлар бера олади.
   Шундай қилиб, жойларнинг номланиши тарихини аниқлаш, номнинг стимологик маъносини тиклаш, лингвистикада тарихий лексикологис, тарихий фонетика манфаатлари учун тарих ва стнографис, археологис ҳамда географис фанларида сша жойнинг ижтимоий-иқтисодий тарихини, маданий-диний аҳволини, физик-географик ҳолатини тиклаш, срганиш мақсадларида амалга оширилиши мумкин. Кейинги вақтларда топонимиканинг тарих, географис, археологис ва ҳаттоки геологис фанлари билан алоқадор томонлари ҳақида бир қадар ишлар ёзилди. Ўзбек топонимиссининг баoзи унутилган ва қадимий фактлари сзбек ва Ўрта Осиё халқларининг стмиш тарихини ёритишда сринли фойдаланилди. Ксп жиҳатдан шарқшунослардан В.Л.Всткин, А.Ф.Ситнсковский, Л.А.Соболев, М.М.Вирский, В.В.Бартолpд, С.Л.Толстов, А.А.Семёнов, О.А.Сухарева, О.Д.Чеховичларнинг ишлари характерлидир.
   Демак, топонимларнинг лингвистик режадагина смас, балки тарихий-стнографик, географик-геологик режада ҳам срганиш жуда муҳимдир. Таниқли топонимист В.А.Аиконов таoкидлаганидек: «Тарихийлик барча номлар асосидир. Улар қандайдир ҳодиса ва ном ҳақида маoлумот берувчи тор доирада смас, ҳамма вақт тарихийдир» (В.А.Аиконов. Лути топонимического исследованис. Сб. «Лриняипс‹ топонимики», М.1964 г).
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 13:06:48
МАА ҒИЛОА  ТОЛОАИМИКАСИ  ҲАҚИДА  АЙА ИМ  МУЛОҲАЗАЛАА 

О.Ҳакимова, Х.А­ркинова, И.Сиддиқов ФарДУ

   Мамлакатимиз жуда узоқ тарихга сга сканлиги ҳеч кимга сир смас. Буни ҳеч ким инкор ста олмайди. Юртимизнинг узоқ ва шонли  тарихини сз гарданида кстариб келаётган Бухоро, Самарқанд, Хива каби шаҳарларимиздаги киши қалбини ғурурга тслдирадиган осори атиқалар ҳамон дунё афкор оммасини лол қолдириб келаётганлиги ва ушбу шаҳарларнинг 2700 йиллик юбилейларининг бутун дунёда кенг нишонланганлиги фикримиз далилидир. Аши 2000 йилдан кам бслмаган  шаҳарлар Ўзбекистон ҳудудида жуда ксплаб топилади. Бундай шаҳарлар қаторига Марғилон шаҳрини ҳам киритишимиз мумкин. Айниқса бу шаҳар ЮАЕСКО сoтиборига тушиб, унинг 2000 йиллик юбилейини нишонлашга қарор қилинганлиги юртимиз аҳлини руҳлантириб юборди. Бу қарор кенг жамоатчилик сoтиборини  Марғилон шаҳрига, унинг   тарихи, аҳолиси ва маданистига нисбатан бошқача нигоҳ билан қарашга ундади. Лекин Марғилон шаҳрининг   ҳали очилмаган қирралари бисёр. Шулардан бири Марғилон топонимикасидир. Биз қуйида ушбу мавзуда фикр юритмоқчимиз.
   Марғилон Фарғона водийси шарқий срмининг  жанубий қисмида жойлашган. Марғилон ва унинг стмиш тарихига оид маoлумотлар жуда кам. Марғилон номининг стимологисси ҳозиргача аниқланган смас. Марғилоннинг қадимий стмишга сгалиги, унинг номи Марғилоннинг ҳам сски топонимик номлиги шубҳасиз. Марғилон шаҳри ҳақидаги справочник китобда шундай ёзилади: «Дарҳақиқат, Марғилон Ўрта Осиёнинг снг қадимги шаҳарларидан бири бслиб, у минг йиллик тарихга сгадир. Х асрдаёқ Марғилон Фарғонанинг машҳур шаҳарларидан бири ва ҳатто округ маркази ҳам бслган».
   Бу даврда, сoни IX асрдан то  XI асрнинг бошигача Ўрта Осиёда самонийлар ҳукмронлик қилган сди. Самонийлар асли форс амалдорлари орасидан чиққан бслиб, уларнинг асосий пойтахти Бухоро шаҳри бслган.
   Марғилон шаҳри қорахонийлар даврида ҳам машҳур ва маoлум шаҳар бслган. Чунончи машҳур тарихчи В.В.Бартолpднинг «Мсғуллар даврида Туркистон» номли асарида қуйидаги фикрлар баён стилган: «Тубан Аасис вилостида шаҳар сна кспроқ бслган, бунда  Зандармиш (Зарафшон)дан бошқа сна Марғинон (Марғилон), Баранг, Ўтиконлар орасида Тубан Аасис вилостининг бош шаҳри Марғинон (Марғилон) бслган бслса керак».
   Таниқли географ ва топонимист олим Ҳ.Ҳасанов Шайх Сулаймон Бухорийнинг «Луғати чиғатой ва турки Усмоний» (Истамбул, 1298 ҳижрий-1880 йил) асаридан олинган  шундай фикрни келтиради: «Фарғона — Туркистонда машҳур ва азим бир шаҳар номидир. Ҳсқанд ҳам дерлар. Андижон, Марғилон, Ааманган у ердадир». Тарихий асарларда Фарғона шаҳарларидан Фарғона, Қубо (Қува), Ҳуқад (Ҳсқанд), (Қсқон), Ааманган ва бошқа шаҳарлар тсғрисида анчагина маoлумотлар учрайди. Аммо Марғинон (Марғилон) ҳақида бундай дараклар кам.
   Ҳ. Ҳасанов сзининг «Тарихий — географик номлар изоҳоти» номли асарида «Марғилон» ссзини Мари, Марғилон, Мурғоб топонимлари системасида изоҳлайди ва китоб муаллифи шундай ёзади: «Мурғ — об» ни «Қсш — сув» деб изоҳлаш мумкин. Аслида ундай смас. Мурғоб, Мари, шунингдек Марғилон номларининг асоси қадимий «марғ» ссзидан ссалган.
   Тарихда марғи қабиласи ҳам бслган. Улар стлоқ, сувлик ерларда сшаганлар, Марғзор деганда срмонча, сшил ер, стлоқ жой тушунилади». Марғилон номи тарихда ксп шаклларга сга бслган. Масалан: Марғинон, Марғилон, Мурғинон кабилар шулар жумласидандир. З. М. Бобур сзининг «Бобурнома» асарида Марғилон шаҳри ҳақида шундай ёзади: «Яна бири Марғинондур, Андижоннинг ғарбидадур, Андижондин етти йиғоч йслдур"¦ А­ли сорттур ва муштазан ва пуршару шср слдур. Жангарилик расми Моварауннаҳрда шойидур, Самарқанд ва Бухорода номдор жангарилар аксар Марғинонийдур. Соҳиби «Ҳидос» Марғиноннинг А ушдон отлиқ кентидундур». Демак, «Бобурнома»да Марғилон шаҳри номи ксп марта тилга олинган ва бу Марғинон ксринишида бслган.
   XVI асрда ёзилган Муҳаммад Солиҳнинг «Шайбонийнома» асарида  Марғилон номи Мурғинон ва Мсрғинон ксринишларига сга.
   Чунончи:
         Мурғинон ҳаддиға етғоч слчи,
         Қиссанинг шарҳини қилғоч слчи.
         
         Яна:     
                              Мсрғинон шаҳрига етди андин,
                              Хасм кснглини сритти андин.
                              Мсрғинон, Ўшға срди сони
                              Маҳкам айлаб сди Танбал они.

          Яна:       
                           Хон бу ссз бирла таваккуф қилди,
                           Мсрғинонда черикини билди
     
   Топонимист А­.М.Мурзаевнинг маoлумотига қараганда, Марғилон «Марғиноб» шаклига ҳам сга бслган. А­.М.Мурзаев Марғилон номини тожикча «марғ» сoни «стлоқ» ссзидан олинган деган фикрни билдиради ва уни Марғ, Мурғоб,Марғон, Марғитта, Марғуб сингари топонимлар билан сзакдош деб ҳисоблаган.
Суюн Қораевнинг фикрича, Марғинон номининг Марғилон шакли сзбеклар талаффсзи натижасида кейинчалик вужудга келган. Самарқанд сқинида ҳам Марғилонтепа деб юритувчи топоним бслган. Марғ ссзи қадимги ссғд тилида «булоқ» маъносини ҳам англатади. Тожик мумтоз адабиёти тилида қадимдан мавжуд бслган мурғ ссзи: ст, майса, алаф, майсазор, сoни марғзор, чаманзор маъноларини англатган. Шунингдек, мурғ сша шаклда Мурғоб шаҳрининг номини ҳам ифодалаган. Марғ, марғзор ссзи сски сзбек тилида, жумладан Алишер  Аавоий асарларида ҳам учрайди: марғ — ст, ҳайвонлар ейдиган ссимлик, марғзор — стлоқ, ҳайвонлар стлайдиган жой. «Аавоий асарлари луғати»да марғ, марғзор ссзларининг арабча деб белгиланишига қсшилиб бслмайди.
   Марғилон, Марғинон топонимларини марғ — стлоқ ссзига боғлаш баoзи шубҳали томонларга ҳам сга. Аега сша жой Марғ — стлоқ деб номланган бслса, унинг атрофларида бошқа марғ — стлоқлар бслмаганми? Шунингдек Марғ — ст, стлоқ бслса, Марғинондаги Марғ-и-нон, Марғи-нон, Марғ-инон — нон компонентлари нимани англатади?
   Борди-ю, Марғилон, Марғинон, марғ номли қабила номи билан алоқадор бслса, унда топонимнинг иккинчи компоненти форс — тожикча —он (ён) ксплик қсшимчасига алоқадор деб тахмин қилиниши мумкин. Бу ҳолда Марғинон — Марғиён — Марғон — Марғион — Марғинон — Марғилон , сoни марғлар сшовчи жой , марғлар шаҳри маъносини англатган бслиши сҳтимол.
   Баoзи ривостларга ксра, Марғилонда гсё Искандар Зулқарнайн қабри бслиб, унинг байроғи масжидда сақланган смиш. Шу пайтгача бир ксчанинг подшои Искандар деган номи сақланиб қолган. Айрим кишилар «Марғилон» ссзи Македонский (Македонислик Искандар) номидан келиб чиққан деб тахмин қилишади: Македон — Макенон — Маргинон — Марғилон.
   Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Марғилон топонимининг стимологисси ҳозирча номаoлум ва сна қсшимча илмий текширишларни талаб қилади.   
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 13:10:15
МАА ҒИЛОА ШАҲА ИДА ИСЛОМГАЧА БЎЛГАА ДИАИЙ
ҚАА АШЛАА ГА ДОИА 

А. Алимуҳаммедов,  Ф.А­ргашев, Л.Юсупов - Фар ДУ

Ватанимиз дунё яивилизаяиссининг счоғларидан биридир. У жаҳон маданисти ва маънависти ривожига улкан ҳисса қсшиб келмоқда. Ўзбек моддий ва маънавий маданистининг равнақи ва бойишида Марғилон шаҳрининг сзига хос срни ва аҳамисти бор. Чунки бу ксхна замин жуда ксп шоира, аллома, мутафаккир, жамоат, санҳат, давлат арбобларини етказиб берган. Улар табиийки, ижтимоий равнаққа сз фаолистлари билан баракали таҳсир стганлар. Шунинг учун ҳам ЮАЕСКО қарори билан Марғилоннинг икки минг йиллигини халқаро миқёсида тантанали  равишда нишонланмоқда. Бу Ўзбекистонимиз учун жаҳон ҳамжамистида катта фахр ва обрсдир.
Истиқлол туфайли миллий мерос ва миллий маданистга нисбатан бслган муносабатлар тубдан сзгарди, уларнинг миллий истиқлол мафкураси нуқтаи назаридан қайтадан срганилмоқда, илмий таҳлил қилинмоқда, уларни мустақиллик маънавистининг асосларини сратишда ва мустаҳкамлашда ижобийларидан сринли фойдаланилмоқда. Шуниси қувончлики, маданист ва маънавистга бслган сиёсат давлат ички сиёсатиниг устивор йсналишларидан бирига айланди. Асрлар мобайнида сратилган миллий қадристларимиз қайтадан тикланмоқда, ҳозирги турмуш тарзимизда сзининг муносиб срнини сгалламоқда, сзлигимизни англашга катта хизмат қилмоқда.
Юртбошимиз И. А. Каримов таҳкидлаганидек, "œЎзликни англаш тарихни билишдан бошланади". Шунинг учун ҳам сз жонажон тарихимизни схши билиши ва уни пухта срганишимиз керак. Бу мустақиллик ва давр талабидир. Зеро, дин тарихи — жаҳон тарихининг ажралмас қисмидир.
Улар бир-бирини тслдиради ва диалектик алоқада. Маълумки, дин-ижтимоий, тарихий ҳодиса бслиб, у маданистнинг сзига хос бир тури. Ўз функяиссига ксра халқимиз маданисти маънависти, тарихида муҳим ролғ сйнаб келмоқда. Шу сабабли динлар тарихи ва моҳистини срганиш ва билиш ҳамма учун зарурдир.
Жаҳон халқлари ва слатлари сингари Марғилон аҳолиси ҳам узоқ давом стган тарихий тараққиёт йслини сз бошидан кечирган. Қадимда барча халқларда ва турк халқларида бслганидек, бу минтақада ҳам динларнинг дастлабки шакллари - ота-оналар руҳига сиғиниш, фетишизм, анимизм сеҳргарлик (магис), шомонийлик ҳамда зардуштийлик қолдиқлари, аҳоли сртасида ҳамон сақланиб қолмоқда ва уларга миллий анъаналар деб қаралмоқда. Қуйида юқоридаги динларнинг айримлари тсғрисида қисқача тсхталамиз.
Ота-оналар руҳига сиғиниш, улардан мадад кутиш ҳозир ҳам давом стмоқда. Масалан, марҳумларнинг вафот стганлигини 3, 7, 20, 40 кунлиги, йили каби маросимлар ҳамма жойда диний урф-одат сифатида, бажарилиб келинмоқда. Аслида сса буларнинг исломга сира алоқаси йсқ, аммо бу маросимларга ислом руҳи сингдирилган, холос. Тотемизм — унинг уруғи деган маҳнони англатади. Ҳайвонларни илоҳийлаштириш ва уларни муайсн уруғ, қабилаларнинг асосчиси деб тушуниш барча халқлар каби турк қабилаларида ҳам бслган. Табиийки, бундан Марғилон аҳолиси мустасно смас. Масалан, бсри, кийик, буғи, сигир, ҳскиз, счки, от, ит туркий халқларнинг асосий тотемлари — худолари бслган, ҳомийлари ҳисобланган.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 13:12:14
(давоми)
Шуни таҳкидлаш жоизки, ҳозирги даврда халқ орасида қурбонлик қилиш, ҳайвон шохларини уйда, "œмуқаддас" жойларда ва қабристонда, қабр устига осиб қсйиш кабилар, ёки туркий халқлардаги мучал хайвонлар муқаддаслаштирилиши билан бевосита боғлиқ. Улар айни пайтда сақланиб қолмоқда. Диннинг кейинги шакли фетишизм бслиб, унинг моҳисти шундаки, жонсиз нарсаларни қандайдир мсҳжизавий, ғайритабиий ҳусусистга сга деб тушинилади ва сиғинилади. Масалан, тош, дарахт, турли хил нарсаларга сиғиниш, авлиё-анбиёлар, "œмуқаддас" жойлардан мадад ссраш ва кутиш. Ундан ташқари, тумор,  ксзмунчоқ,  дслана, ксзтикан, бургут тирноғи, айиқ жуни ва бошқалар. Юқоридагиларни аҳоли орасида истаганча учратиш ва топиш мумкин. Шомонизм — тунгусча ссз бслиб, "œжазавали", "œста хасжонланадиган" маҳноларни билдиради. Унинг моҳисти шундаки, айрим одамлар гсё турли руҳлар билан муносабатда бсладилар, таҳсир ста оладилар деб тушинилади. Одамлар шомонларни беморни даволаш, табиатга таҳсир стиш ҳамма нарсани олдиндан ксра билиш қобилстига сга деб сйлаганлар.
Шомонизмда одам-одамга сиғинади. Биздаги бахшиларни кучига сиғиниш, фолбинларга ишониш тарзида ҳозирда ҳам сақланиб турибди. Сеҳргарлик (магис) — диннинг бир тури бслиб, одамлар инсон ва руҳ сртасидаги муносабатларда воситачилик қила олиш кучига сга, деб ишонишдир. Бунга арвоҳлар,дев, пари, алвасти(ажина), каромат қилиш, ис чиқариш, қурбонлик қилиш, "œмуқаддас" сувлар, кинна йсйиш (солдириш), иссиқ-совуқ ва бошқалар киради. Юқоридагилар шаҳар аҳолисининг муайсн қисми сртасида ҳозир ҳам сақланиб қолаётганлиги ҳеч кимга сир смас.
Диннинг анча мураккаб тури бу — анимизмдир. Унинг моҳисти шундаки, жон ва тана мустақил, жон слмайди. У мустақил равишда мавжуд бсла олади. А уҳлар икки турга- схши ва ёмонга бслинади деб тушинилади. Гсёки улар одамга ижобий ва салбий таҳсир ксрсатар смиш. Бунга мисол, турмушда сақланиб келаётган турли ирим-сиримлар, хурофий расм-русмлар  руҳларга сиғиниш кабилар. Ўлкамизда, хусусан Марғилонда исломгача бслган динлардан бири зардуштийликдир. Бу дин Хоразмда пайдо бслган. Шуниси аҳамистлики, мазкур дин инсонист тарихида биринчи бслиб скка   худоликни тарғиб қилди. Унинг моҳисти схшилик ёмонлик устидан ғалаба қилади.
Зардуштийлик дини фалсафасининг мазмуни қуйидаги тамойил "œсзгуссз, сзгу фикр, сзгу амал" да ифодаланган. Ундан ташқари олов, сув, ер, хаво муқаддас ҳисобланган. Ҳозирги пайтда олов ва сувга сиғинишни аҳоли сртасида сақланиб қолиши ёки вафот стган уйда хар пайшанба куни чироқ қсйиш, қабристонда шам ёқиш, келинни куёвникига олиб кираётганда олов атрофида айлантириш, срталаб ювинмасдан бировга ксринмаслик, мангу олов кабилар. Зардуштийлик мавжуд динлар ичида дунёвийлик жиҳатларининг ксплиги ва турмушга, оддий инсон ҳаётига ниҳостда сқинлиги билан ажралиб туради. Шуни таҳкидлаш жоизки, зардуштийлик, буддавийлик, христианлик, ислом динларининг асосий таҳлимотларини шаклланишига катта таҳсир ксрсатган диндир. Бу мутахассислар томонидан сҳтироф стилган. Кейинги тадқиқотларга сусниб, Марғилонда ҳам буддавийлик тарқалган деб айтиш мумкин. Чунки шаҳар ҳудуди ва будда динига оид асору-атиқалар мутахассислар томонидан топилди. Бунга сна бошқа бир далил бор.  Қува марказида топилган будда ҳайкалидир. Агар ён қсшни қуваликлар буддавийликка сиғинган бслса, нега марғилонликлар унга сҳтиқод қилмаган бслсин. Шуларга асосланиб туриб, Марғилон шаҳрида ҳам исломгача буддавийлик тарқалган деб айтиш мумкин. Шуни таҳкидлаш жоизки, юқоридаги барча динларнинг қолдиқлари миллий анҳанлар қаторига аҳоли томонидан асрлар мобайнида киритилиб, қсшиб юборилган, уларнинг кспчилик қисми ислом руҳи билан суғортирилган, давр ва дунёқарашлар мазмуни сингдирилган. Шу сабабли жуда ксп ҳолларда уларни бир-биридан фарқлаш ва ажиратишда анча қийинчиликларга дуч келинмоқда. Уни мутахассисларгина фарқлай олиши мумкин. Ҳуллас, Марғилон ҳудудида бутун Ўзбекистон, Марказий Осиёда  бслганидек, ота-оналар руҳига сиғиниш, тотемизм, фетишизм, анимизм, сеҳргарлик (магис), шомонийлик, буддавийлик, зардуштийлик динлари тарқалган, буни сса уларнинг ҳозирги қолдиқлари исботлаб турибди.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 13:17:50
"œБУЮК  ИЛАК  ЙЎЛИ"  АТА ОФИДА  ЯШАГАА  ХАЛҚЛАА   БИЛАА  ФАА ҒОАА ЎА ТАСИДАГИ  ИҚТИСОДИЙ,  МАДААИЙ  АЛОҚАЛАА 

Қ.Тсйчиев, Т.Қсчқоров,О.Ғофуров - ФарДУ

Кишилик жамисти вужудга келганидан бошлаб турли слкаларда сшаган халқлар сртасида иқтисодий ва маданий алоқалар срнатилиб борилган. Одамлар, уруғ-жамоалари қабилалар, слатлар, халқлар ва ниҳосси ҳудудий, иқтисодий ва сиёсий бирлаштирилган мамлакатлараро доимо алоқалар бслган. Бу сса улар сртасида алоқа йслларини вужудга келишига асос бслади.
Милоддан аввалги бир мингинчи йилларни бошларида сқин ва Ўрта шарқ оралиғида "œШоҳ йсли" таркиб топган бслса, Ўрта Осиё ва сқин Шарқда Бадахшон лазуритига (Лаҳли Бадахшон) га бслга сҳтиёж "œЛазурит йсли"нинг пайдо бслишига олиб келган. Бу Лазуритдан Мессопотамис ва Миср хукумдорларнинг саройларни, ибодатхоналарни безашда ҳамда, аёлларга зебу-зийнат тайёрлашда фойдаланилган.
Ана шу йсллар тарихида "œипак йсли" деб ном олган алоқа йсли кунчиқар халқларни ғарб билан боғлаб турган. XIX асрнинг 70-йилларигача "œҒарбий Меридионал йсл" деб аталган бслса немис олими К.А ихгофен томонидан "œипак йсли" деб аталган.
Фанда ипакнинг ватани Хитой деб тан олиниб уни пайдо бслиши милоддан аввалги III —мингинчи йилликларга боради деб ксрсатилади. Буни тасдиқловчи материаллар археологик тадқиқотлар даврида топилган "œипак", "œтут дарахти" Хитой ёзувларида учрайди.
Аммо кейинчалик Ўзбекистоннинг Жанубидаги Сурхандарёнинг Сополли тепа ёдгорлигида олиб борилган археологик тадқиқотларида топилган  тут дархтидан ссалган буюмлар бу жойларда ҳам пилла етиштириш милоддан аввалги III-II минг йилликларда бслганлигига хеч шубҳа туғдирмайди.
Фарғона водийсидаги аҳоли Хитой билан олиб борилган алоқаси милоддан аввалги III-асрлардан бошланиб водийга 3 та йсл орқали съни ҳозирги Қирғизистоннинг Ўзган шаҳри тепасидаги Советский қишлоғига, Янги Аовқат қишлоғига, ҳамда Ўзбекистоннинг Фарғона туманига қарашли Ардон қишлоғига кириб келган. Бунга сабаб Марказий Осиёдан стган ипак йсллари устидан Ссғдилар тслиқ назорат олиб борганлар. Ҳар қандай карвонлардан белгиланган миқдорда бож олиниши катта чиқимга олиб келганлигидир.
"œИпак йсли"нинг пайдо бслишдан бошлаб Фарғона водийси шаҳарлари, шу жумладан Маарғилон иқтисодий-маданий алоқаларининг сзига хос марказига айланиб, бу шаҳарларда, бозорлар, карвонсаройлар ксплаб қурилган. Бу тсғрисида келган Хитой сайёҳлари сз ссдаликларида ёзиб қолдирганлар. А­рамиздан аввалги I-асрнинг 50-40 йилларида Шарқий Туркистон ҳудудлари Хитойликлар томонидан босиб олингач, Фарғона водийси билан иқтисодий ва савдо алоқалари снги босқичга кстарилди. Фарғонадан машҳур самовий отлар, беда уруғи, пахта, Қубодан анор, узум олиб кетилган. Водийга сса фарфор идишлар, шойи газламалар, ипак, ойна ва тиббий дори-дармонлар келтирилган.
"œИпак йсли" Шарқий Туркистон ва Фарғона водийси халқларининг сиёсий, иқтисодий, маданий ҳаётида муҳим ролғ сйнаш билан стник жиҳатдан сқинлашувига ҳам сабаб бслган. Бизга маълумки милоддан аввалги III асрда Марказий Осиёдан ғарбга қараб силжиган ЮЕИЧЖИ қабилалари гарчи Водийга кириб келмаган бслсада аммо уларни урф-одатлари ва турмуш тарзи маълум даражада бу жойга тарқалган деб фикр билдириш мумкин. Чунки кейинчалик ЮЕИЧЖИларнинг слкан давлати бслиши Қушон давлатига қарашли халқлар билан Водий халқлари кенг доирада алоқалар олиб борган.
Алоқа йсли атрофида бслган алоқаларни тасдиқловчи Фарғонадаги 900 дан ортиқ мозор қсрғонлардан топилган ашёвий топилмалардир.Қизлартепа, Машад, Шаҳартепа Фарғонанинг ғарбидаги Қорабулоқ мозоридан топилган ашёлар ичида жангчи қуруғллари, безак буюмлар, мато қолдиқлар, меҳнат қуроллари бслиб милоднинг II-III асрларга тсғри келади. Топилган матолар ва уларнинг безаклари Осиёнинг ғарби, Ўрта Ер денгизи бсйидаги халқларга тааллуқли бслиб, Хитой тсқимачилари томонидан ташкиллаштирилган ҳолда сратилганлиги маълум бслди. Қорабулоқ топилмалари Хитой, Шарқий Туркамнистон, Ссғд, А­рон билан ҳар томонлама алоқалар ривожланганлигини тасдиқлайди.
Ўрта Осиёдаги халқлар қатори Фарғона водийси халқларининг маданий ҳаётига милоддан аввалги II асрлардан бошлаб Ҳиндистонда буддавийликни кириб келиши билан бирга уларга таҳлуқли шаҳар қурилиши, тасвирий санҳат, урф-одатларни кириб келишига оид қатор ёдгорликлар аниқланиб археологик жиҳатдан срганилган.
Буларга Сурхандарёда Халчаён, Фаёзтепа, Қизлартепа, Болаликтепа, Фарғонада Қува будда ибодатхоналари Варахша, Ланжакент ва бошқа ёдгорликлар шулар жумласидандир.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 13:20:43
(давоми)
Милоднинг III-VI асрларда бслиб стган сиёсий воқиеалар иқтисодий-маданий алоқаларга нисбатан сз таҳсирини ксрсатган. Бу воқиеада шаклланган А­рон сосонийлар давлати сзининг шарқий чегарасини то Хитойгача кенгайтирган. Кейинчалик А­фталитлар хукумронлиги вужудга келиши ва Ўрта Осиёга ҳарбий юриши натижасида бу жойларда сосонийлар ҳукмронлигига барҳам берилди. Бу сса маҳаллий аҳоли билан Ҳиндистон ва А­рон билан алоқалари снада кучайган. Буни тасдиқловчи ашёвий манбалар Шарқий Туркистондан Канха, Чач ва Қува харобаларидан топилган. Фарғона халқларининг қадимги турклар билан алоқаси тсғрисидаги маълумотлар муҳимдир.
627 йилда турк ҳукмдори Ашин Фарғона хукумдорини мағлубистга учратиб бу жойларни сз тасарруфига олади. Арабларга қарши курашда қсшни халқларга қсшилишади. VII-VIII асрларнинг биринчи срмида Фарғона турк ҳукмдорлари сзининг танга-пулларини зарб стадилар. Қува харобасини қазиш даврида "œномсиз ҳукмдор"лар томонидан зарб стилган турк танга-пуллар топилган.
Фарғонанинг қадимги туркалар билан алоқасини тасдиқловчи Арсиф ва Далварзиндаги от билан дафн стилган жасадлар, Мунчоқтепа Суфон қабристонлари, Шимолий Фарғона ва Олойда мозор ва тош қсрғонлар аниқланган.
"œБуюк ипак йсли" тараққиётида уйғур халқи катта ролғ сйнаган. IV асрдан бошлаб Шарқий Туркистондан Карвон савдо йслларининг бутун бир тизими юзага келади. Аркент, Хсжанд, Қошғар каби уйғур шаҳарларида Фарғона водийсидан борган савдогарларнинг карвонсаройлари ҳунармандларининг махсус маҳаллалари пайдо бслган. Барча сзбеклар Шарқий Туркистонда фақат бир ном съни "œанжанлиқ" деб аталган. Ксриниб турибдики, водий шаҳарлари уйғурлар юртида жуда машҳур бслган.
Ўрта Осиё билан Хитойнинг иқтисодий савдо алоқаларининг снг кучайган даври IX-XII асрлардир. Бу вақтда Фарғонада-70, Чочда-50, Қозоғистонда 70 дан ортиқ шаҳарлар бслиб, улар савдо йсли трассаси ёнида жойлашган сди. Уларнинг тараққиётида савдо-сотиқ асосий ролғ сйнаган. Шаҳарларда ҳунармандчиликнинг барча соҳалари мавжуд бслиб сз маҳсулотларини четга чиқарган.
Буюк ипак йслининг халқлар ҳаётига ксрсатган ижобий таҳсири тсғрисида хулоса.
1.   Ипак йсли Ўрта Осиё халқларининг шу жумладан Марғилонда сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётида жуда катта ролғ сйнайди. Шу билан бирга Ўрта Осиё халқлари Ғарб ва Шарқ дунёси ва уларнинг хсжалик ихтироларидан бахраманд бслди.
2.   Ипак йсли Ғарб билан Шарқ сртасида воситачилик ролини сйнайди. Аатижада, Ўрта Осиёда миграяис жараёни кучасди. Бу сса туркийзабон халқларнинг кенг тарқалишига олиб келди.
3.   Ипакчилик маркази Хитойдаги Шандун вилостида таркиб топиб кейинчалик бутун Марказий Осиё, Марғилонга Яқин ва Ўрта Шарққа тарқади.
4.   VI асрнинг иккинчи срмидан турк салтанати VIII асрдан араблар, IX-X асрларда сомонийлар, XI-XII асрларда қорахонийлар, салжуқийлар, XIII асрдан мсғуллар, XIV аср 70 йилларидан Темурийлар ипак йсли устидан назорат олиб борганлар.
5.   Савдо йсллари турли халқлар сртасидаги муносабатларни снада ривожлантирган.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 15:35:19
МАА ҒИЛОА  УЛАМОЛАА   ШАҲА И

Ў.А­шонбобоев, Т.Усмонов, .О.А­ргашев, Ф.Юлдашев - ФарДУ

Тарихнинг гувоҳлик беришича, қадим-қадимдан Марғилон сзининг юксак илмий ва маданий салоҳисти билан шуҳрат топган шаҳар бслган. Ислом динининг бу слкага кириб келиши билан бу ердан исломий билимлар ва маданистнинг ривожланишига катта ҳисса қсшган ксплаб забардаст олимлар етишиб чиқди. Бу ҳеч мавжуд сз навбатида жаҳон маданистининг ривожланишига сзининг салмоқли таҳсирини ксрсатди.
Маҳмуд ибн Тож ад-Дин Аҳмаднинг "œАл-Муҳийт ал- Бурхоний фи фиқҳи ан-Асҳмоний" номли асарида: "œ ... бу шаҳарда жуда ксп фозил одамлар таваллуд топганлар" дейилган. Абу А айхон беруний номидаги шарқшунослик қслёзмалар институтида сақланаётган биографик асарлар ичида сттиздан ошиқ ал-Марғиноний нгми остидаги алломаларнинг номлари келтирилган.
Хабарларда нақл қилинишича бу шаҳарда бир даврнинг сзида етмишдан ортиқ "œМавлоно" рутбасини олган алломалар сшаб стганлар. Шунинг учун ҳам Марғилонни "Сундуқулорифийн" — Аллоҳ таолони дили билан таниган — орифзотлар макони деб таҳрифлаганлар.
Тарихий манбаларда ксрсатилишича, Х асрдаёқ Марғилон Фарғона водийсининг савдо ва маданист марказларидан бири бслган. Марғилонийлар номи билан танилган олимлар, фақиҳлар сулоласи нафақат Мовароуннаҳрда, балки бутун ислом оламида илм тараққиётига слкан ҳисса қсшганлар. Шаҳримиздан етишиб чиққан фиқх олимлар сулоласи намоёндаларидан Абдул-азиз ибн Абдураззоқ ибн Абу Ааср ибн Жаҳфар ибн Сулаймон Марғиноний (вафоти 1084 йил), Али ибн Абу Бакр Марғиноний (вафоти 1197 йил), Абу Ҳафс Аизомиддин Умар Марғиноний (вафоти 12033 йил), Абул Маҳосан Заҳриддин ал-Хасан ибн Али ибн Абдулазиз Марғиноний (вафоти 1203 йил) номларини сслаб стиш мумкин. Улар ичида Абдулазиз Марғинонийнинг муфтий бслиб танилган олтита сғиллари манбаларда Абул Хасан Заҳириддин Али ибн Абдул—азиз ва Шамсул аимма Маҳмуд Абу Шандий (вафоти 1112 йил) номлари зикр стилган. Унинг сғли ва шогирди Хасан ибн Али Заҳириддин ал-Кабир лақаби Абул Махосиндир. У зотнинг асари Машҳурдир. Улар: "œАқзис" ("œМасалалар"), "œФатво", "œФавоит" ("œФойдалар") ва "œШурут" ("œШартлар"), охиргисининг қслёзма нусхалари сақланган. Шуниси диққатга сазоворки, Абдул-азиз Марғиноний "œҲидос" муаллифи — Бурҳониддин ал-Марғинонийнинг устозларидан бири бслганлар.
Ана шундай фиқҳ-аллома юртдошларимиздан сна бири Бурҳониддин Маҳмуд ибн ас-Садр ас-Саҳид Тож ад-Дин Аҳмад ибн ас-Садр ал- Кабир Абдал-азиз ибн Умар ибн Муаз ал-Бухори ал-Марғинонийдир. У Ҳанафис мазхабига доир фиқхий асарларда. "œБурҳон ад-Дин", "œБурҳон ал-Ислом", "œСадр ал-Ислом", "œСадр ад-Дин", "œАбуал-Маҳолий" номлари остида зикр қилинади. Туғилган санаси 1156 йил. Унинг "œАл-Муҳийт ал-Бурҳоний", ("œДалиллар қсрғони") номли 11 жилдли асарлари мавжуд. Бу асар ҳозирги кунимизга қадар Ҳиндистондаги Девбону мадрасасида, Мисрдаги мадрасада, Мисрдаги "œал-Азчор" университетида, Истанбулдаги ҳуқуқшунослик, фиқхшунослик олий сқув муассасаларида дарслик сифатида фойдаланилади.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 15:40:42
(давоми)
Бурҳониддин Маҳмуд ибн ал-Садр ас-Саҳид оиласи "œБани Маоз", "œБани Умар ибн Марвон" номлари билан танилган. Яъни бу силсила V халифа деб сҳтироф стилган. Умавий халифаларидан снг адолатлиси бслган Умар ибн Абу ал-Азиз ибн Марвондир. У машҳур "œал-Ҳидос" асарининг муаллифи — Бурҳониддин ал-Марғинонийга устозлик қилган.
Бурҳон ад-Дин Маҳмуд ибн Садр ибн ал- Саҳиднинг оиласи иккинчи томондан машҳур Солжун султонларидан бири саналган, Хуросон ҳокими бслган Султон Санжарга сқин бслган. Бу оила "œСадр"œ унвонига сга бслиб, Бухорода ҳокимлик даражасигача етган. Машҳур олимлардан сна бири Абу ар-А аҳим ибн Имомиддин ал-Марғиноний бслиб "œКитоб усул ал-ислом фи ал-аҳком" номли асар муаллифи сифатида ксрсатилади. Олимга замондош бслган Ҳожа Исомиддин ал-Марғиноний ас-Самарқандий ҳам сзининг ахлоқ-одобга доир асарлари билан шуҳрат қозонган.
Кейинги икки аср (XIX — XX асрлар) мобайнида Марғилонда сшаб стган, ислом дини тараққиёти учун слкан ҳисса қсшган олимлар сафига қуйидаги муборак номларни қсшиш мумкин:
Муҳаммад Юсуфхон Марғиноний — "œХонимойи Ҳазрат домла" (1836-1914). Улуғ мутасаввуф, шариат ва тариқат илмларининг билимдони сифатида танилган. Баҳзи қслёзмаларда "œМавлоно", "œОриф А аббоний", Устди Кулл", "œҚутб", "œСоҳиби илми Ларун" дес таҳрифланган. У киши Марғилондаги "œХонамон" мадрасасида мударрислик қилиб, ксплаб шогирдлар ва муридларни тарбислаб чиқарганлар. Бу зот сз навбатида шаҳардаги мусаффодиний муҳитни тадрижий суҳратда сз маромида давом стиши учун беқиёс хизмат қилганлар.
Мирҳайчир  Домла Марғиноний. Тасаввуф тариқатининг ксзга ксринган йирик фазилатли Шайхи. "œХожа Фарсо" мадрасасининг мударриси, бслиб муридлар тарбислаганлар. Уларни маънавий камолот сари етаклаганлар. "œТомей" тахаллуси билан бир қанча аҳлоқий, ирфоний мазмундаги ғазаллар ёзганлар. 1911 йилда "œХожа Фарсо" қабристонида вафот стган.
Мирхалил Марғиноний. — "œХазрат Бурхоний Домла", "œБузо Домла" номлари билан машҳур бслган бу зот марғилондаги "œЧуқур мадраса"да мударрислик қилганлар. Манбаларда ксрсатилишича, бу мадрасада юзта хужра бслган. Шариҳат илмининг беназир олими бслган бу аллома узоқ вақт Бухоройи шарифда таҳлим олганлар. Хабарларда айтилишича, мадрасадаги таҳсилларини тамомлаб Марғилонга қайтаётганларида, Бухоро мударрислари "œБу йигит бухоронинг срим илмини сзи билан Марғилонга олиб кетди", —— деб баҳо беришган. Сснгги даврда шаҳримизда муқтадолик қилган ксплаб уламоларнинг устози ҳисобланадилар (вафотлари 1921 йил).
Хсжажон қози Домла — А ожий Марғиноний. (1834-1918). Марғилоннинг қози калони, Фарғона водийси Бош қозиси — Қозиюл Қузот. Қирқ йил қозилик мансабида турганлар. Тасаввуфнинг маломатис мазҳабига мансуб бслганлар. Ўн минг мисрадан ортиқ назмий асарлари мавжуд. Ҳаёт ва фаолистларига доир бир қанча илмий ишлар ва тадбирлар қилинган.
Абдулҳамид Махдум Марғиноний. (1887-1950) Буюк олим, муфассир шариатининг толмас ходими. Дин равнақи учун беқиёс хизматлар қилганлар. Қатағон йилларида ёпилиб қолган "œҲанақох"  масжидининг 1943 йили қайта очилишида шижоат ксрсатганлар. Ўшандай қийин, нозик даврда "œҲонақох" масжидида Имом Хотиб вазифасида туриб, дин учун ксп хизмат қилган зотлардан ҳисобланадилар. Шоҳимардон қишлоғида "œХазрат Али"масжиди ва мозорини қайта тиклашга катта ҳисса қсшганлар. Устозлари Хонақойи Хазрат Домланинг қабрлари Оқмасжид қабристонида.
Фозилжон Махдум Марғиноний Сулаймонхсжа А­шон сғиллари. 1878 йилда туғилганлар. Беназир фиқҳ, маҳаддис. Баён илмида сз даврида тенги йсқ бслган бу олим бухоро Амири томонидан таҳсис стилган. "œДахан" (Ўндан бир) мукофотини олишга мувоффиқ бслган. Лайғамбаримиз Муҳаммад С.А.В. туғилишларига бағишлаб ёзилган Имом жаҳфар ал-Бадзангиийнинг "œмавлудин наби" китобини сзбек тилида шарҳлаб "œФатҳул видуд ала шарҳал Мавлуд" деган китоб ёзганлар. Шунингдек "œҚурҳон     бир шинегил "œ деган рисола тасниф қилинган.
Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назоратида маслаҳатчи бслиб ишлаганлар.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 15:50:52
(давоми)
Холмуҳаммад қори Мулла Соҳиб сғиллари (1856-1939). Шариҳат илмининг етук билимдони. Тасаввуф тариқатининг ксзга ксринган вакили ссзлари аҳло бслишига қарамай йирик олим даражасига етишдилар. Қайси чигал масалаларнинг жавобини, ҳал қилиш йслини ксриб у кишига мурожаат стишганда, каромат билан уларнинг тсғри жавобларини қайси китобнинг қайси саҳифасида сканлигини айтиб берар сдилар. Кишининг кснглидаги гапини билиб турганлар. Шаҳардаги "œЧуқур мадраса"да мударрислик қилганлар. Халқ орасида "œҚори домла" номи билан машҳур сдилар. Ксплаб шогирдлар тайёрлаганлар. Уларнинг ксплари йирик олим бслиб етишдилар.
Абдусамад Охунд Марғиноний. Етук олим, ирфон соҳиби, "œҚалл" тахаллуси билан снлаб насиҳат мазмунидаги ғазаллар, муҳаммаслар ёзганлар. У киши таҳрифларида "œҲақиқатдан баҳра олган зот сдилар",— дейилади.
Абдулазиз қори Болтабой сғиллари. Тараққийпарвар олим, диний ва дунёвий илмларнинг етук билимдони. "œҒолиб" тахаллуси билан ахлоқий ва диний мазмундаги ксплаб шеҳрлар ёзганлар. Ўз авлодлари, Марғилондан стган айрим уламолар ҳақида қимматли маълумотларни сзида мужассам стган "œАасаб" номли китоб таҳмир стганлар. Аллоҳ таолонинг гсзал сифатларига бағишланган "Асмон хусно" номли китоб ёзганлар.
Булардан ташқари сна шаҳримиздаги ксплаб илм аҳллари етишиб чиқдилар. Улар сафига қуйидаги номларни қсшиш мумкин.
Мадаминжон Охунд. Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний идорасида масҳул вазифада ишлаганлар.
Умрзоқ қори. Қирғизистон республикаси мусулмонлари диний идораси раиси бслиб ишлаган.
Аҳмаджон Охунд. Шариҳат илмларининг пухта билимдони, ксплаб уламолар остози.
Мушаррафхон Охунд. Етук уламо, фиқҳ, ксп йиллар давомида шаҳардаги "œХолиқон" масжидида имом хатиб вазифасида ишлаганлар.
Ауриддин Махдум. Маҳаллий билимларнинг беназир олими, билим тарғиботчиси. Ксп етук олимларга устозлик қилганлар.
Ҳошимжон Махдум. Ўз даврларининг мсҳтабар уламоларига устозлик қилган зотдирлар. Шаҳриат хукмлари, исломий билимларининг толмас тарғиботчиси бслиб келганлар. "œТут-таги"толи масжидида имом-хатиб вазифасида, мусулмонлар диний ахкомларни тушунтиришда ксп жонбозлик ксрсатганлар.
Абдуллажон Махдум. Халқ орасида "œМахдумдара" номи билан шуҳрат қозонганлар. Улуғ олим, фиқҳ, ҳадис илмининг пухта билимдони бслганлар. Исломий билмилар ва шарҳий ҳукмларининг, жонкуср тарғиботчиси бслган бу зот "œТут-таги" масжидида имом-хатиблик вазифасида турдилар. 
Хабибулло қори. Етук олим, шариатнинг толмас тарғиботчиси. Узоқ йиллар давомида шаҳардаги"Хонақох" масжидида имом-хатиб вазифасида ишладилар.
Орифжон қори. Шариатнинг толмас ходими, исломий олимларнинг мукаммал сгаллаган зот. Ксплаб олимларга устозлик қилганлар. Шаҳардаги "œХонақох" масжидида узоқ йиллар ноёб-имом вазифасида ишлаганлар.
Собир қори. Қирқ йилдан буён шаҳардаги"Хонақох" марказий масжидининг имом-хатби вазифасида ишлаб келганлар. Ислом динини сз маромида тадрижий сурҳатда ривожланиб боришида катта ҳисса қсшган шариатнинг таниш ходими. Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг Фарғона вилостидаги вакили, вилост бош имом-хатиби вазифаларида ишладилар.
Зокиржон қори. Ўз даврининг снг етук олимларидан бслганлар. Узоқ йиллар Фарғона шаҳри марказий масжидида имомлик қилганлар.
Умаржон қори. Муҳтарам фиқҳ олим, Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг Фарғона вилостидаги вакили, вилост бош имом-хатиби вазифасида ишлаганлар.
Аурулло қори.  Араб тили грамматикаси, ислом тарихининг мукаммал билимдони. Бухородаги "Мирараб" мадрасасининг мударриси сқув ишлари бсйича сринбосари вазифаларида ишлаганлар. Фарғона шаҳар марказий масжидида, Марғилондаги "œТут-таги" масжидида имом-хатиб вазифасида ишлаб келдилар. "œҲаж" ва "œУмра" маросимларини адо стиш қоидаларига бағишланган китоб чоп сттирганлар. Шаҳар уламолар кенгаши раиси.
А устам қори. Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг Фарғона вилостидаги вакили, вилост бош имом-хатиби, йирик фиқҳ олим"Ислом дини асослари", Жавохирот саириғи", "œ404 саволга, 404 жавоб", "œМсминнинг зийнати ва муҳим сабоқлар "œ, "œМавлудум" ва "œШашкаломаи дин" , "œ Сиз намоз сқишни биласизми? "каби қатор рисолалар муаллифи.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 15:53:43
МАА ҒИЛОАСОЙ  ҲАВЗАСИДА  ДЕҲҚОАЧИЛИК  МАДААИЯТИАИАГ ЛАЙДО  БЎЛИШИ  МАСАЛАСИГА  ДОИА 

И.Йслдошев, Ж.Сатторова - ҚДЛИ, А.Мирзаев - АнДУ

   Фарғона водийси қадимда миришкор деҳқонлар, қслигул ҳунармандлар, уста савдогарлар макони ҳисобланади. Айниқса қадимги деҳқончилик илдизлари узоқ тарихга сга. Илк шаҳарсозлик маданисти ва дастлабки давлатчилик муаммолари айнан деҳқончилик билан узвий боғланган (Матбобоев Б. 2002. С. 77-78).  Маoлумки, Фарғонанинг қадимги деҳқончилик маданисти қадимшуносликда Чуст маданисти деб юритилган. Хусусан, бу маданист мил. авв. XII-VI асрларда водийнинг шарқий районларида Қорадарё ҳавзасида шаклланган деган фикр мавжуд. Водийдаги снг қадимги шаҳар Далварзин ёдгорлиги(Андижон вилости, Жалолқудуқ тумани Ойим қишлоғи) ҳам айнан шу ҳудудда пайдо бслиши бежиз смас. Кейинги пайтларда Б.Х.Матбобоев томонидан Далварзин шаҳар ҳаробасини мил.авв. IX(?)-VIII-VI асрларда Фарғона водийси пойтахти вазифасини бажарган деган фикрни олға сурилмоқда (Машрабов З, Матбобоев Б 2003). Демак, водийдаги деҳқончилик маданисти пайдо бслиши бирданига ва бир хил шароитларда амалга ошган смас. Улар табиий шароитлари бир-бирларидан фарқ қилган. Масалан, ёғингарчилик ғарбдан шарққа қараб 3-5 мартагача кспайиб боради (Горбунова А.Г. 1977. С. 118). Бу стмишда ҳам ҳозир ҳам хсжалик ҳаётида айрим жузҳий сзгаришлар бслишига олиб келган. Водий ҳудуди бир текисда сзлаштирилмаган. Бу жараён водий шарқи, жануби-шарқида срта бошланади ва жадал суҳратлар билан ривожланади. Шунинг учун бслса керак шаҳар маданисти шу ҳудудда пайдо бслади ва кейинги даврлар (Архаик ва Антик) шаҳарлар аксаристи ушбу ҳудудда аниқланган. Бу тадқиқотчилар томонидан бир неча бор таҳкид стилган (Заднепровский Ю.А. 1978. С.12). Табиий савол келиб чиқадики, ушбу жараён водий бошқа ҳудудларида қандай кечган, масалан Шоҳимардонсой (Марғилонсой) ҳавзаларида. Бу ҳудуд деҳқонлар томонидан қачон ва қандай сзлаштира бошлангани ҳақида археологик материаллар борми?
   Агарда стган асрнинг 50-60 йилларида А.А.Бернштам, Ю.А.Затнепровский ва А.Г.Горбунова томонларидан тсзилган водий археологик харитасига диққат билан қаралса, срганилаётган ҳавзада археологик ёдгорликларни сийрак жойлашганини ксрамиз (Бернштам А.А 1952; Заднепровский Ю.А 1962; Горбунова А.Г 1977). Симтепа, Япаги, Водил, Оқтом, Кунгай, Суфан ёдгорликларини учратамиз (Заднепровский Ю.А 1962.С.249. табл. 1). Асосан тилга олинган ёдгорликларини кспчилиги ксчманчи чорводорларга тааллуқли мозор-қсрғонлардир (Горбунова А.Г 1977. С.119. рис. 4). Кейинги пайтларда Ф.Мақсудов Қизлартепа ва шартли ажратилган Машад ёдгорликларини срганиб, снги материалларни милодий сранинг I-IV асрларга оид деб аниқланади (Мақсудов Ф. 2002.С.15-18). Археолог Г.Л.Ивановнинг хулосасига ксра илк деҳқончилик ёдгорликлари бу ҳудудда мил.авв. I минг йиллик срталаридан пайдо бслган. Ушбу даврнинг сгона ёдгорлиги ҳозирги Фарғона шаҳрининг истироҳат боғида жойлашган ва бсзилиб кетган кичкинагина Симтепа ёдгорлиги мил.авв. III асрнинг охири билан аниқланмоқда (Иванов Г.Л 1999.С.15). Ушбулардан Марғилонсой ҳавзаси айнан шу даврдан сзлаштирилган деган хулосага келиш мумкин, буни юқорида келтирилган Ф.Мақсудовнинг номзодлик ишидаги хулосалар ҳам тасдиқлайди (Мақсудов Ф.2002).
   Аима учун Жанубий Фарғонанинг ушбу ҳудудида водий бошқа ерларига нисбатан деҳқончилик маконлари кечроқ пайдо бсласпти? Бунинг икки сабаби бслиши мумкин. Биринчиси, илк деҳқончилик ёдгорликлари археоликлар томонидан ҳали топиб срганилгани йсқдир, иккинчиси ҳақиқатдан ҳам Марғилонсой ҳавзаси кенгроқ  сзлаштирилганидир. Бизнингча, иккинчи тахмин ҳақиқатга сқинга схшайди. Чунки, ҳозиргача, бу ҳудудда деҳқончиликнинг пайдо бслишини мил.авв. IV- III асрдан олдин бслганини исбот стувчи маданий қатлам ёки топилма  археологлар  томонидан  аниқлангани йсқ. Бу даврдаги сзгаришлар кейинги пайтларда баҳзи тадқиқотчилар (Г.Л.Иванов) илгари сураётган айрим ғосга хизмат қилиши мумкин. Унга ксра водийга мил.авв. VII- VI асрда жанубий-ғарб томонидан аҳоли силжиши кузатилади. Булар Ссғд ёки Бақтрисдан ксчиб келган аҳоли бслиши мумкин деб қаралади. Унда Марғилонсой ҳавзасини мил.авв. I минг срталаридан сзлаштирилганлиги сабаби ойдинлашади (Заднепровский Ю.А. 1991.С.191). Яoни сша четдан ксчиб келган аҳоли бу ҳавзага срнашган ва у ерни сзлаштирган деб тахмин қилиш мумкин. Бироқ юқорида айтилганидек, жанубдан ксчиб келганларни исбот стувчи фактик далиллар-археологик топилмалар йсқ ҳисоби. Тсғри, кулолчилик чарҳини айнан жанубий-ғарбдан кириб келган деган фикр бу ғос исботига хизмат қилади. Бундай идишлар Фарғонада Чуст маданистидан кейин келувчи А­йлатон маданисти ёдгорликларида учрайди. Бироқ кулолчилик чархида ссалган идишлардан бошқа далилий ашё қадимшуносларда йсқ. Айрим бундай идишларни пайдо бслиши Фарғонага Шарқий Туркистон орқали Хитойдан стган бслиши мумкин. Демак, Марғилонсой ҳавзаси мил.авв. I минг йиллик срталаридан сзлаштирилган ва бу ерда шаҳарсозлик белгилари пайдо бслган. Бу хулосалар айниқса Жанубий Фарғонанинг бошқа бир археологик ёдгорлиги Қува шаҳар ҳаробасидаги қазилмаларида сз тасдиғини топади. Бу шаҳарнинг снг қуйи қатламларида мил.авв. IV- III асрларга тсғри келадиган қатлам ва топилмалар аниқланди.  Унда сиртига бссб гул солинган сополлар ҳам топилди. Бироқ бу даврда Қува атрофи мудофаа девори билан сраб олинганми ёки йсқлиги номаoлум бслиб қолмоқда(Ширинов Т.Ш. Матбобоев Б.Х, Иванов Г.Л. 1998.С.34-35). Демак, ҳозирча археологик фактлар водийнинг Марғилонсой (Шоҳимардонсой) ва умуман водий жанубининг сзлаштирилиши мил.авв. I минг йиллик срталарига тсғри келади.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 18:30:49
МАА ҒИЛОААИАГ ҚАДИМГИ ТАА ИХИ
     
А.Акбаров, О.Аазарматов - ФарДУ

     Буюк алломалар етишиб чиққан   Марғилон шаҳрининг 2000 йиллиги нишонланмоқда. Шаҳар тарихига назар ташлар сканмиз, шаҳар тсғрисидаги  биринчи маълумотлар X асрга тааллуқлли сканлигини ксрамиз. Ўша даврларда шаҳар   "œМарғинон"  деб аталаган ва кейинчалик ҳар икки ном ҳам ишлатилиб келинган. Марғилон номининг келиб чиқиши ҳақида аниқ бир маълумот йсқ.
Баҳзи топоминомислар "œМарғ", "œМайсазор", "œЎтзордан" деб таҳмин қиладилар. "œМурғ", "œЮнон" ссзларидан деган маҳаллий тсқима ривост ҳам бор.
Фарғона қслёзма асарларда ёзилишича, шаҳарга 883-йилда асос солинган. Археологик топилмалар Марғилон срнида милод бошларидан аҳоли сшаб келаётганлиги, X асрда катта қишлоқ бслганлиги, XI-XII асрларда сса шаҳарга айланганлигини тасдиқламоқда.
В.В.Бартолғднинг "œМсғиллар истилоси даврида Туркистон" асарида ёзилишича, Қорахонийлар даврида ҳам Марғилон вилостнинг бош шаҳри ҳисобланганлигини қайд стади. Бу ерда саноат, ҳунармандчилик, мисгарлик, дсппидсзлик ривожланган, айниқса Буюк ипак йслида жойлашганлиги шаҳарни марказлашишига олиб келган. Шаҳар аҳолиси асосан қадимдан атлас тсқиш билан шуғулланиб келган ва шу тариқа уни жаҳонга машҳур қилган. Бобурнинг "œБобурнома" асарида Марғилон Фарғонадаги 8 та шаҳардан бири сканлиги, шаҳарнинг ободлиги, ширин мевалари ҳақида ссз юритилиб, унинг  "œДонои-калон " деб аталувчи анори ва "œсубхоний" навли сриги мақталади. Ўлканинг қадимий қисмида стказилган археологик қазилмалар натижасида Марғилонга бундан 2000 йил аввал асос солинганлиги аниқланди. Маҳаллий маълумотларга ксра шаҳарнинг 12 та дарвозаси бслган.
Марғилон шаҳрида ҳам А еспубликадаги барча шаҳарларада бслганидек ғосвий танқид, мафкуравий кураш, анъаналаримизни поймол қилиш ҳоллари бслган.
Тарихдан маълумки, Марғилонда Оқ подшо маҳмурлари зулмига қарши қаратилган қсзғолон (1873-1876) бслиб стган.
1875 йилда рус қсшинлари томонидан  шаҳар сгалланиб олинган. Маҳаллий аҳолини А оссисдаги фронт орти ишларига зсрлаб олиб кетилишига қарши халқ қсзғолони (1916 йил) ҳам бслиб стган.
Марғилон   Чор А оссисси ҳукумати даврида муҳим обҳект сифатида фойдаланилган. 1926 йилларда Фарғона округи  миқёсидаги шаҳарга  айлантирилган. Аҳолининг ссиши  1897 йилда 36 минг, 1939 йили 46 минг, 1975 йилда 117 минг,  ҳозирда сса  200 мингдан ортиқ кишини ташкил стади, асосан сзбеклар шунингдек, рус, татар, қирғиз ва бошқа миллат вакиллари истиқомат қилади.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 18:37:50
ЧОА   А ОССИЯСИ  МУСТАМЛАКАЧИЛИГИ  ДАВА ИДА  МАА ҒИЛОАДАГИ
 МАКТАБ  ВА  МАДА АСАЛАА   АҲВОЛИ

А.Салмонов, А.Султонов, А.Алимова - ФарДУ, А асулов - АнДУ

     XIX асрнинг иккинчи срми XX асрнинг бошларида Марказий Осиёда илм даргоҳларини асосини мадрасалар ташкил стган. Шунингдек, сски усул мусулмон мактаблари, қорихона, отин ойи мактаблари ҳам аҳоли саводхонлигини чиқаришда муҳим рол сйнаган. Чор А оссисси Қсқон хонлигини тугатгандан сснг мустамлакачилар ташкил стган рус-тузем мактаблари очилган бслсада, аҳолини асосий қисми юқорида қайд стилган илм масканларида таҳсил олишар сди. Шунингдек, XIX аср охирларида жадид мактабларини пайдо бслиши ҳам муҳим аҳамист касб ста бошлаган сди.
     Туркистон генерал-губернаторилиги ҳудудида Фарғона водийсида жойлашган йирик шаҳарлар диний муассасаларга қарашли мадраса ва сски усул мактаблари сони жиҳатидан юқори салоҳистга сга бслди.  Қсқон, Марғилон, Андижон, Ааманган, Хсжанд каби йирик шаҳарларда диний муассасалар, илм масканлари, ХХ аср бошларидаги рус-тузем мактаблари снги усул жадид мактабларига нисбатан катта миқдорни ташкил стган.
   1908 йил Туркистон генерал губернаторлиги ҳудудида жами 268 та мадраса мавжуд бслган бслса, шундан 176 таси Фарғона вилости йирик шаҳарларида фаолист юритган. Марғилон шаҳрида 25 та мадраса бслиб, Қсқондан кейин (34) сон жиҳатдан иккинчи сринда турган.
   Юқорида қайд стилган мадрасалар сони фақат шаҳарда жойлашган йирик мадрасалар миқдоридан келиб чиққан. Шаҳар атрофида жойлашган срта ва кичик мадрасалар сонини қсшганда кспни ташкил стади. Марғилон шаҳри ва шаҳар атрофидаги мадрасалар ва уларда таълим олаётган тингловчилар тарихий маoлумотларда қуйидагича ксрсатилган: 1875 йилда Марғилонда 57 та мадраса бслиб, 838 та тингловчи сқиган, 1908 йилга келиб сса, уларнинг миқдори 51 тага тушиб қолган, аммо тингловчилар сони ортиб, 1147 тани ташкил стган.   
   Мадрасалар сонининг  камайиб бориши сабабларидан бири чор А оссисси Туркистонни босиб олгандан сснг мустамлакачилар томонидан  мутаваллибоши лавозимини бекор қилинишидир. Бу билан вақф устидан назорат тсхтатилади, мутаваллиларни вақф даромадларини талон-тарож қилиши кучасди. Мадрасаларни тугатган муллаларнинг каттароқ лавозимга кстарилиш имконистлари бекор қилинади. Десрли барча маoмурий лавозмларни рус офияерлари сгаллай бошлади. Вақф мулклари мадрасаларнинг моддий сзаги бслганлиги сабабли, улардан тушган даромад тсла сарфланмай қолиши баъзи мадрасаларни фаолистига салбий таoсир ксрсатган.
   Марғилонда сна бир илм масканларидан бири диний мусулмон мактаблари ҳам мавжуд бслиб, улар аҳоли саводхонлигини кстаришда муҳим рол сйнаган. Марғилонда мавжуд бслган диний мактаблар ислом дини кириб келиши билан дастлаб масжидлар қошида очила бошлаган, кейинчалик ҳам масжидлардаги ҳужраларда фаолистини давом сттирган. Диний усул мактаблари болаларга ҳарфларни ёзиш, ифодали сқиш, Ҳадисларни ёдлаш, баъзи бадиий ва фалсафий адабиётларни мутола қилишга ҳам сргатган. Десрли барча диний усул мактаблари болаларни ота-оналаридан олинадиган маблағлар ҳисобига очилиб, улардан тушган пул моддий бюджетни ташкил стган. Домлаларнинг даромади болаларнинг ота-оналаридан келиб турадиган турли-туман совға-саломлардан иборат бслган.
   Марғилонда 1875 йилда 433 та мусулмон мактаблари бслиб, уларда 7340 нафар бола таҳсил олган бслса, 1898 йилга келиб, улар сони 324 тани ташкил стган ва 3989 нафар бола билим олишган.  Чор А оссисси мустамлакачилиги даврида Марғилондаги сски усул мусулмон мактаблари сони иқтисодий ва сиёсий вазистга қараб сзгариб турган. Айниқса, чор ҳукуматининг мусулмон макатбларига нисбатан баъзи тадбирлари натижасида мактаблар ва болалар сони ХХ аср бошларига келиб камайиб борганлигини ксрамиз.
   Шунингдек Марғилонда Туркистон генерал-губернаторлигига қарашли барча шаҳарлар қатори аёллар саводхонлигини чиқариш учун мслжалланган мусулмон отин ойи мактаблари ҳам мавжуд бслиб, 1908 йилга келиб улар сони 25 тани ташкил стган. Бу усулдаги мактабларда 330 нафар аёл таҳсил олган.  Қиз болаларни сғил болалар каби мактабда сқиши мажбурий бслмаган. Шунинг учун отин ойи мактаблари масжид қошидаги мусулмон диний усул мактабларига нисбатан сон жиҳатдан кам бслган. Отин ойи мактаблари асосан кучли илмга сга бслган отинбибилар уйларида очилган ҳамда таълим олаётган отин ойиларни сқишни, ёзишни сргатиш билан бирга ҳатто уй ишларини юритишга ҳам тарбислаган.
   Юқорида қайд стилган сски усул мусулмон  мактабларида болалар соводхонлигини чиқариш билан чекланиб қолмай, «Хафтиск», «Чоркитоб», «Каломи шариф», «Маслакун муттақин», Ссфи Оллаёр, Хсжа Хофиз, Аавоий, Фузулий, Бедил каби буюк алломаларнинг фалсафий ва бадиий асарлари ҳам сқитилган.
   Марғилонда шунингдек вақф ҳисобига очилган қорихоналар ҳам мавжуд бслган. Қорихоналар алоҳида биноларига ҳам сга бслиб, вақф даромадидан қурилган, баъзилари сса масжид ва мозорлар қошида фаолист юритган. Марғилонда XIX аср иккинчи срмида жами 21 та қорихона бслиб, унда 395 нафар қори таҳсил олган. Қорихоналарда асосан Қуръони Каримни қироат билан сқиш, тслиқ ёдлаш мақсад қилиб қсйилган.
   Марғилон XIX аср охири ХХ аср бошларида ҳам йирик илм марказларидан бири сканлиги юқоридаги фактлардан хулоса қилиш мумкин.  Чор А оссисси мустамлакичилиги диний муассасалар фаолистига очиқдан-очиқ тазйиқ қилган бслмасада, аммо бу илм масканлари ривожланишига тссиқ бслувчи ижтимоий-иқтисодий чора-тадбирларни қсллаб бораверган. Аатижада Туркистондаги барча диний муассасалар қатори Марғилондаги мадраса, сски усул мусулмон мактаблари ва қорихоналар 1917 йил феврал инқилоби арафасида ислоҳ талаб бслиб қолганлигини кейинги воқеалар ривожида ксришимиз мумкин.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 18:42:56
МАА ҒИЛОАДА  МИЛЛИЙ  ОЗОДЛИК  ҲАА АКАТИ

С.Мирсоатова, М.Онорқулова, Г.Жамолова  - ФарДУ

XIX асрнинг 2-срмида Ўрта Осиё чор А оссисси томонидан босиб олингандан сснг меҳнаткаш халқ оммаси икки томонлама зулм — маҳаллий амалдорлар ва чор мустамлакачилари зулми остига тушиб қолдилар. Меҳнаткаш омманинг аҳволи кундан-кунга оғирлашиб борар сди. XIX асрнинг охирларида ҳам Туркистон ҳали аграр мамлакат ҳисобланар сди. Саноат ва техника ҳали ривожланмаган сди. Шу боис Туркистон аҳолисининг 80 фоизига сқини қишлоқ ҳсжалиги билан банд сди. Деҳқонлар ҳаётида XIX асрнинг 80 йилларидан бошлаб сезиларли суҳратда қашшоқланиш бошланди.
Фарғона вилости шу даврда чор мустамлакачиларининг хоҳиш иродасига ксра қишлоқ хсжалиги фақат бир томонлама ривожланган пахтачилик районига айлантирилди. Бунинг натижасида сса қишлоққа товар-пул муносабатлари кириб келди. Қишлоқ ҳсжалик маҳсулотларининг  қиймати ортиб борди. Камбағал деҳқон ҳсжалиги бозор таҳсир доирасига тортила бошлади. Чунки фақат пахта етиштириш билан шуғулланган деҳқон турмуш кечириши учун зарур маҳсулотларини бозордан сотиб олишга мажбур сди.
   Деҳқон хсжалигини товар-пул муносабатларига снада чуқурроқ тортишга сна бир туртки, бу чор мустамлакачилари томонидан жорий стилган ер солиғи сди. Ер солиғи фақат пул билан тсланар сди. Демак, деҳқон ер солиғидан қутилиши учун пул топиши керак. Бунинг учун сса сзи етиштирган маҳсулотларни бозорга олиб чиқиб сотишга мажбур сди.
   Товар-пул муносабатларини қишлоқ ҳсжалигига кириб келиши билан қишлоқларда деҳқонларнинг табақаланиши кучайиб борди. Аатижада, мулкдор деҳқон оммаси ва кундан кун ночорлашиб бораётган деҳқонлар оммаси вужудга келди.
   Фарғона вилостининг пахтачилик районига айлантирилиши ҳам ҳудуддаги деҳқонларнинг қашшоқланишига, ерсиз деҳқонларнинг сонини ортиб боришига олиб келди. Лахта етиштириш катта маблағ талаб стар сди. Лахта етиштириш учун бир таноб ерга 19 ссм 240 тийин, 1 десстина пахта майдонига 115 ссм 44 тийин сарф қилиш шарт сди. Лекин деҳқонларнинг кспчилигида пул бслмаслиги сабабли қарз олишга мажбур сди. Қарзларни асосан турли нарсаларни, ерни, ҳайвон ва ҳоказоларни гаровга қсйиш ҳисобига олинар сди. Агар қарз сз вақтида тсламаса  деҳқон гаровга қсйган нарсасини сотиб, қарзини тслар сди. Бу сса деҳқонларнинг ерсизланишига олиб келар сди.
   Деҳқонларнинг ҳонавайрон бслиши айниқса, холсизлик ва очарчилик-1878 йил, 1880 йил ,1892 йил, 1893 йил ва 1896 йилларда тезлашиб борди.
   А.Миддендорф Фарғонадаги деҳқонлар қашшоқлигини ксриб: "œбу ердаги очлик, қашшоқлик деҳқонларнинг аснчли аҳволига назар ташлаганда, европадаги очликни очлик қаторига қсшмаса ҳам бсларкан» деган хулосага келган сди.
Қишлоқларда ерсизлар сони йилдан-йилга ортиб борди, ерсиз деҳқонлар мардикорликка ёлланар ёки шаҳарларга иш қидириб бориб, завод ва фабрика ишчилари сафига қсшилар сди.
1880-1900 йиллар оралиғида Марғилон уездида бутун аҳолининг 62.3 фоизини чорикорлар ,25.9%ини мардикорлар ташкил қилар сди. Шу даврда сндигина шаклланиб келаётган ишчилар синфининг аҳволи ҳам жуда ёмон сди. Иш соатларининг ксплиги (14-16 соат, баҳзи корхоналарда 17-18 соат),  иш ҳақининг жуда камлигидан ҳам ишчилар аҳволининг оғирлигини билиб олиш мумкин.
"¦Ишчилар корхоналарда оғир шароитда 17-18 соатлаб ишлаб, кам иш ҳақи олар сдилар. Ўртача ҳисоб билан бир йиллик иш ҳақи 179 ссм 69 тийинга сқин бслиб, ойига 15 ссмга тсғри келар сди. Лекин сркак ишчиларга нисбатан хотин-қиз ишчиларнинг ойлиги 40-50 %, ёш болаларники сса 60 % кам сди.
Ишчиларга сратилган меҳнат шароитлари корхоналарда ачинарли ҳолатда сди. Техника хавфсизлиги қоидаларига умуман риос стилмаслиги ишчилар сртасида тез-тез бахтсиз ҳодисаларнинг келиб чиқишига сабаб бслар сди. Лекин деҳқонлар орасидаги ерсизликнинг кспайиши ва деҳқонларнинг шаҳарларга келиб саноат корхоналарига ишга жойлашиши Туркистонда ишчилар синфининг кенгайишига олиб келди. Ишчилар сафининг тобора ссиб бориши билан бирга уларнинг миллий таркиби турли жойларда турлича сди. Масалан, Марғилон уездига қарашли «Жинжиган» ксмир конида жами ишчиларнинг 84 %ни ерли аҳоли вакиллари ташкил старди. Шу уезддаги «Чимён» нефт конида сса маҳаллий ишчилар сони 30 % дан ошмас сди.
Ўлкада тоғ-кон саноатининг малакали ишчилари етишмас сди. Шу сабабли ишчилар шартнома асосида бир неча йилга Урал ва Сибирдан олиб келинган. Масалан, тоғ-кон саноати хсжайинларидан бири Батюшков каттароқ иш бошлаш нистида Донбасдан 80 та малакали ишчи олиб келган.
Ўлкага шу тариқа рус ишчилари кириб кела бошлади. Шунингдек чор ҳукумати ревалюяион кайфистдаги ишчиларнинг ксп қисмини Ўрта Осиёга сургун қила бошлади. 1890 йилда революяион кайфистдаги чиқишлари учун В.Т.Голубков Қозон университетидан Фарғонага сургун қилинади.
А ус ишчиларининг Ўрта Осиёга кириб келиши маҳаллий ишчиларнинг революяион кстарилишларига сзининг ижобий таҳсирини ксрсата бошлади.
Ишчилар ва деҳқонларнинг ана шундай оғир ҳаёти, мустамлакачилик зулмини кун сайин ортиб бориши халқни курашга отлантирди.
Дастлабки чиқишлар XX асрнинг 70 йиллар охирларидаёқ бошланган сди. Бу курашлар йиллар стиши билан шаклланиб, ривожланиб борди.
1879 йил носбр ойида Фарғона вилости бошқармаси биноси олдига Марғилон уездидан 570 киши Марғилон уезди бошлиғининг катта ёрдамчиси штаб-капитани Алексеев ва унинг ёрдамчиси Забусовлар устидан шикост қилиб келишди. Шикостда ушбу кимсалар сз хизмат вазифасини суиистеҳмол қилаётганлиги, халқни хсрлаётганлиги айтилади.
1891 йилда Марғилон станяисси аҳолиси маҳаллий бошқарувчилардан шикост қилишлари ксрсатилади.
Халқнинг мана шундай шикостлари вақтида текширилмаслиги, халқ талабини қондирилмаслиги халқнинг мустамлакачиларга қарши ғазабини оширади.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 18:45:51
(давоми)
"¦Бошқа жойларда бслгани каби Фарғона вилостида ҳам чор маҳмуристи амалдорлари сртасида сзи сгаллаб турган мансабларни суиистеҳмол қилиш, порахсрлик ва турли йсллар билан халқ оммасини талаш кучийиб кетган сди. Марғилон уезди бошлиғи Домғбровский 1903-1904 йилларда сзбошимчалик билан маҳалий аҳолидан "œхизмат коғозлари юритиш ҳаражатлари" га деб алоҳида пул солиғи жорий стган. Аатижада 7000 ссмга сқин маблағ сзлаштириб юборилган.
Мана бундай ҳолатлар халқнинг сабр косасини тслдириб юборди. Ишчилар орасида снди сиёсий иш ташлашлар бошланган бслса, деҳқонлар сртасида чор мустамлакачилари ва маҳаллий амалдорларга қарши ғалаёнлар бошланиб кетди
XX асрнинг бошлари подшо А оссисси учун жуда қалтис келди. 1900-1903 йиллардаги иқтисодий танглик А оссисни бутун хсжалигини издан чиқариб юборди. 1901 йилда А оссисда ҳосилсизлик натижасида очарчилик бошланди. Сабр косаси тслиб турган меҳнаткаш халқ оммаси учун 1904-1905 йиллардаги империалистик босқинчилик кайфистдаги рус-спон уруши сснгги томчи бслди. Бу урушда чор А оссисси шармандаларча мағлубистга учради. Чоризмнинг бу урушда енгилиши халқнинг катта норозилигига сабаб бслди. Бу курашлар тслқини Ўрта Осиё-Марғилонга ҳам етиб келди. Урушда ксрилган зарарни қоплаш учун чор ҳукумати мустамлака халқларни аёвсиз талай бошлади.
1903 йил снвар-апрел ойларида Марғилон уездига қарашли Аввал ва Чимён волостларида камбағал меҳнаткаш аҳолининг чор маҳмурларига қарши норозилик харакатлари бслиб стди.
1903 йили 9 декабрдан 10 декабрга стар кечаси Марғилон уездида Халмиён қишлоғида қуролланган қишлоқ аҳолиси «ҳарбий бошлиқ» уйига ҳужум қилдилар.
1905 йил 21 июлда Туркистон генерал-губернаторлиги Фарғона областғ генерел-губернаторлигига â„– 224 «Маҳфий» телеграмма йсллаб, «Чимён» -нефт конида маҳаллий ва рус ишчилари баробар ксрилаётганлигини ҳабар қилиб, дарҳол чора ксришни талаб қилади. Фарғона области губернатори юқоридаги ксрсатмага 1905 йил 27 июнда ёзган жавобида қуйидагиларни ёзади: «Ксрсатма бажарилди, лекин жуда оз миқдорда қурол топилди, холос. Қуролларнинг асосий қисми сширилган». Кундалик вазист жиддийлашганини ҳисобга олиб Марғилон уезди бошлиғи 1905- йил 21 сентсбрда Фарғона областғ губернаторига хат йсллаб, «ушбу конда 600 дан ортиқ турли миллатларга мансуб ишчи хизматчилар мавжудлигини, уларни хатти-харакатини назорат қилиб туриш учун сса кон қошида алоҳида полияис штати ажратиш зарурлиги» ни таҳкидлайди.
Шунга биноан 1905 йил 8-майда Чимён нефт кони қошида отлиқ полияисси штати жорий қилинди.
1905 йил октсбрида Ўрта Осиё темир йулчиларининг иш ташлаши бошланди. Бу иш ташлашга Марғилон станяисси ҳодимлари ҳам қсшилди.
1906 йил 24 снвардан 6 февралгача «Чимён» нефт кони ишчиларининг қайтадан иш ташлашлари бслиб стди. Ишчилар механикни ишдаш бсшатишни ва иш ҳаққини вақтида тслаб боришни талаб қилиб чиқдилар. Талаблар бажарилмагач, кон ишчилари ишни тсхтатдилар. Вазист шу даражага бориб етдики, конда иш тсхтаб қолди.
Ўлкада полияис режими кучайтирилган бслсада, лекин у ишчи ва деҳқонларни чор мустамлакачиларига қарши курашига тссиқ бсла олмади. Озгина нафас ростлашдан сснг 1911 йилдан слкада мустамлакачиларга қарши кураш сна қайтадан бошланиб кетди.
Қайтадан бошланаётган курашларга маҳаллий ишчилар раҳнамолик қила бошладилар. 1912 йил 6 февралда Марғилон уездидаги Батюшковга қарашли ксмир конида ишчиларнинг иш ташлаши бошланди.
Иш ташлашда кондаги мавжуд 220 та ишчидан 150 таси иштирок стди. Иш ташловчилар кон бошлиғи олдига 12 моддадан иборат сз талабномаларини қсйдилар. Талабномада: иш хаққини хар ойда мунтазам бериб бориш, кон дсконларидаги нарх-наволарни шаҳарлардагидек бслишини таҳминлаш, снги ҳаммом қуриб бериш, ишчилар сшайдиган казармани таҳмирлаш каби талаблар бор сди.
Иш ташлашни ташкил стишда ва талабномани тайёрлашда маҳаллий ишчилардан Сайфуддинов, Исломов, Аазаров, Зокиров, Сатторов ва бошқалар фаол иштирок стдилар.
1912 йил 9 апрелда Марғилон уездидаги Қизил-Қис конида кончиларнинг қайтадан иш ташлашлари бошланиб кетди. Шахтиёрлар меҳнат шароитларини схшилаш, иш ҳаққини ошириш, иш соатларини қисқартириш каби талаблар билан чиқдилар.
XX аср бошларидаги кураш иштирокчилари дастлаб иқтисодий талаблар билан чиққан бслсалар, улар кейинчалик сиёсий талаблар билан чиқа бошладилар. Бу сса озодликка томон қсйилган  қадам сди.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 18:48:03
МАА ҒИЛОАДА ЧОА ИЗМ  ЗУЛМИГА  ҚАА ШИ
ХАЛҚ ҚЎЗҒОЛОАЛАА И

М.А.Маманазарова - ФарДУ

       Туркистон халқларига сзларининг озодликлари учун турли даврларда босқинчиларга қарши кураш олиб боришга тсғри келган. Бундай курашлар XIX асрнинг II срмида Чор А оссисси Туркистонни босиб олганда ҳам давом стди. Туркистондаги миллий-озодлик ҳаракатлари бир қанча асарларда таҳлил қилинган.
   1876 йилда Чор А оссисси Қсқон хонлигини тугатиб, Фарғона вилостини ташкил қилганда Марғилон унинг таркибига уoезд сифатида киритилди. Марғилон уoезди 4 участкага бслинган:
1. Шаҳар атрофи участкаси: Файзиобод, Азёвон, Олтиариқ, Яккатут, Марғилон волостлари;
2. Кува  учаскаси: Кува, Қсқон қишлоқ, Қоратепа, Шаҳристон, Сегазин, Асака волостлари;
3. Водил участкаси: Чимён, Аввал, Аайман волостлари;
4.Аравон участкаси: Кулин, Аравон, Марҳамат, Ичкилик волостлари.
       1900 йилда Марғилон уoездида 2та шаҳар,19 волост,129 қишлоқ бслган. А услар билан бирга Туркистонга саноат ҳам кириб келди. А услар буржуазисси билан бир қаторда маҳаллий буржуазис ҳам шакллана бошлади.Саноат корхоналари ташкил топа бошлади. Биринчи пахта тозалаш заводи Марғилонда 1888 йилда қурилган бслиб, у Мирмахмуд Мирсаидбоевга тегишли бслган. Заводда пахтани чигитдан ажратиб берувчи 4 та станок мавжуд бслган. 1913 йилда Марғилон уoездида 52 та пахта заводи, 5 та ёғ-мой заводи, 4 та тегирмон бир неча тоғ-кон саноати корхоналари бслган. XIX аср охири XX аср бошларида Марғилон уoездидаги саноат корхоналарининг барчасида меҳнат шароити оғирлигига қарамай, иш ҳақи ҳам 16-18 ссмдан ошмас сди. XX аср бошларидаги иқтисодий танглик, рус-спон уруши натижасида халқнинг аҳволи снада оғирлашди. Ишчиларнинг норозиликлари кучайиб, иқтисодий чиқишлар бошланди. Ишчилар чиқишини Марғилон уoездига қарашли тоғ-кон саноати корхоналарида кузатиш мумкин. 1906 йил 26 снвардан 6 февралгача Чимён нефтғ кони ишчилари иш ташлаб, механикни ишдан бсшатиш, иш ҳақини оширишни талаб қилдилар. Конда иш тсхтаб қолди. Фарғона вилости ҳарбий-губернатори ҳаракати билан иш ташлаш бостирилди. Ишчилар ҳаракатининг айримларига маҳаллий ишчилар ҳам бошчилик қила бошладилар. 1912 йилда Марғилон уoездидаги Батюшковга қарашли ксмир конида ишчиларнинг иш ташлашлари бошланди. Унда 220 ишчидан 150 таси қатнашди. Ишчилар 12 моддадан иборат талабларини қсйдилар. Иш ташлашни ташкил қилишда маҳаллий ишчилардан Сайфиддинов, Исломов, Аазаров, Зокиров, Сатторов ва бошқалар фаол қатнашдилар.    1912 йил 9 апрелда Қизил қил кони шахтёрлари иш ташладилар. Улар меҳнат шароитини схшилаш, иш кунини қисқартириш, иш ҳақини ошириш талаблари билан чиқдилар. Бундай чиқишлар Марғилон уoездидаги бошқа корхоналарда ҳам бслган. XX аср бошларидаги чиқишларда ишчилар дастлаб иқтисодий талаблар билан чиқа бошлаган бслсалар, аста-секин сиёсий талаблар билан чиқиб, озодлик сари қадам ташлай бошладилар.
   Чор амалдорлари ва маҳаллий ҳукмдорларга нисбатан норозилик ҳаракатини қишлоқларда ҳам кузатиш мумкин. 1903 йил снварp-апрелp ойларида Аввал, Чимён волостлари камбағал-меҳнаткаш аҳолисини чор маoмурларига қарши норозилик ҳаракати бслиб стди. 1903 йил 9 декабрдан 10 декабрга стар кечаси Халмиён қишлоғида қуролланган қишлоқ аҳолиси старшина (ҳарбий бошлиқ) уйига ҳужум қилди. 1905 йил сентсбрp ойида Марғилон уoезди Бувайда қишлоғида деҳқонлар қсзғолон кстариб, маҳаллий руҳонийларнинг вақф ерларини сгаллаб олдилар. 1906 йилда Акбаробод ва хонариқ қишлоқларида ҳам деҳқонлар ғалаёнлари бслиб стди. XX аср I-чорагида бутун Ўрта Осиёни ларзага солган воқеалардан бири бу 1916 йилги қсзғолонлардир. Қсзғолон чор хукуматининг 1916 йил 25 июндаги Туркистоннинг Сирдарё, Самарқанд, Фарғона, Еттисув ва каспийорти вилостларидан 19-43 ёшли сркакларни фронт орқасидаги ишларни бажариш учун мардикорликка олиш ҳақидаги фармонига қарши кстарилган сди. Қсзғолон дастлаб 1916 йил 4 июлда Хсжандда бошланиб сснг бутун Туркистонни қамраб олди. Фарғона вилостидаги снг йирик қсзғолонлардан бири Марғилон шаҳрида бслиб стди. 10 июлда 20-25 минг кишидан иборат шаҳар аҳолиси Ўрдатаги майдонига тспланди. А­ски Марғилон полиямейстри подполковник Лахотин майдонга тспланганларга чор хукумати фармонини тушунтирмоқчи бслганда, Аурмуҳаммад А ахматулла Маoзумов бошчилигида аҳоли унга ва маҳаллий маoмурист вакилларига хужум қилдилар. Лодполковник Лохотин зсрға қочиб қутилди. Оломон полияисчи Лавло-Сузов, оқсоқоллардан Махмудбек Шаҳрихонов, Мавлонбек Бадалбоев, миршаблардан Ҳамид Мадкаримив, Ахмад Хасанбоев, Қсриқчилардан Хусанбой Исхоқбеков, Сохибназар Алиевларни тошбсрон қилиб слдирдилар. С.Аасародзе, Жозеф Дарсен маҳаллий савдогарлардан Хусайн хожи Аасруллахсжаев, Йслдош хожи Саидбобоевларнинг уйларига бостириб кириб, вайрон қилдилар. Шаҳар қсзғолончилар қслига стди. Бундай ҳаракатдан ваҳимага тушган Марғилон шаҳри маoмуристининг ссраган ёрдамига жавобан Скобеловдан 100 дан ортиқ солдат билан 6-оренбург казак полки етиб келиб, қсзғолончилардан сч ола бошлади. Қсзғолон қатнашчиларидан 63 киши қамоққа олинди. 12 июл куни Марғилон уoездининг Файзиобод волостида қсзғолон бошланиб кетди. Марғилон уoезди бошлиғи вилост генерал-губернаторига ёзган 4414 рақамли рапортида Файзиобод волости А­шонгузар қишлоғида 100 дан ошиқ киши қсзғолонда иштирок стгани, 3 киши слдирилиб, 4 киши срадор қилинганини ксрсатган. Қсзғолон ҳаракатлари Марғилон уoездини бошқа ерларида: Яккатут, Шаҳрихон, Азёвон волостларида ҳам бслиб стди. Шаҳрихонда 16 киши слдирилди, 1 киши срадор бслди. Шаҳрихонда қсзғолон кенгайиб кетишидан хавфсираган маoмурист Туркистон генерал-губернаторига телеграмма жснатиб, ксприк, темир йсл ва станяисларни қсриқлаш учун қсриқчилар жснатишни ссраган. Азёвон волостини Чорчинор қишлоғида кстарилган қсзғолон қатнашчилари С.Алиев раҳбарлигида маҳаллий маoмурист вакилларига қарши хужум қилиб, уларнинг уйларига ва волост идорасига ст қсйиб, ҳужжатларни ёқиб юбордилар. Шу волостнинг Хонариқ, Қсшксприк қишлоқларида сса слликбошилар калтаклаб слдирилдилар. Азёвон волостида бслиб стган қсзғолон бошқа жойлардаги қсзғолондан шуниси билан фарқ қиладики, унда аёллар ҳам катнашган. Азёвон волостидан 36 киши суд жавобгарлигига тортилди. Қсзғолонда иштирок стган аёллардан Ч.Мадалибоева, Ч.Бадалбоева, У.Аорматова, М.Охунова, М.Лслатхсжаева, М.Умаралиева, К.Исмоилова, Б.Зисева ва бошқалар устидан тергов ишлари қсзғатилган. Бироқ чор маoмуристи жамоатчилик тазйиқидан қсрқиб, тергов ҳаракатларини тсхтатди. 1916 йил халқ қсзғолонлари мағлубистга учради. Чор хукумати мардикорликка олишни тсхтатмаган бслса ҳам, рсйхатни қисқартиришга мажбур бслди.
Ўрта Осиё чор ҳукумати томонидан босиб олингандан сснг барча ердаги каби Марғилонда ҳам снги бошқарув тизими шаклланди. Қсзғолонлар натижаси шу бслдики, руслар билан саноатни кириб келиши маҳаллий буржуазис ва ишчиларни шаклланишига туртки бслди. XIX аср охири XX аср бошларидаги озодлик ҳаракатларида саноат корхоналарида ишловчи маҳаллий ишчилар ҳам қатнашдилар. Бу даврда рус хукумати ва маҳаллий амалдорларга қарши деҳқонлар ҳаракати ҳам авж ола бошлади.
Туркистондаги 1916 йил халқ қсзғолони Марғилон уoездида ҳам шиддатли тус олди. Қсзғолоннинг сзига хос хусусисти унда аёлларнинг ҳам иштирок стганлиги сди.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Марғилон уoездида XIX аср охири XX аср бошларида олиб борилган озодлик, мустақиллик учун курашлар шаҳар тарихида сзига хос счмас из қолдирган.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 19:35:14
МАА ҒИЛОАДА  1916  ЙИЛГИ  ҚЎЗҒОЛОА

А.Исроилов, А.А­ргашев, Т.Ауриддинов — ҚДЛИ
   
1916 йил 25 июнда Аиколай II томонидан ҳарбий мажбуристни стамаган "œҒайри миллат" кишиларни фронт орқаси ишларига чақириш тсғрисидаги подшо фармони сҳлон қилинди. 19 ёшдан 31 ёшгача бслган 250 минг ёш сркакни фронт сқинида ер ишларини олиб бориш учун сафарбар стиш керак сди. Бу хабар оловга мой сепгандек бслди. Ана шундай қсзғолонларнинг снг йириги Марғилонда содир бслди.
 Марғилондаги қсзғолондан олдин ҳам дастлаб маҳаллий мингбоши слликбоши судхср ва руҳонийларни халққа қилган зулмидан безор халқ бош кстарган сди. Марғилон аҳолиси жуда қийин аҳволда сди. Марғилонда бир чорикорнинг (мардикор) бир йиллик иш ҳақи беш тиллодан ошмас сди. Бунинг натижасида аҳоли оғир ҳаётга мубтало бсларди. Чорикорлар ер сгасига қарз бслишар, оилани боқиш учун сса тинмай ишлашлари шарт сди. 1916 йилги қсзғолон қатнашчиси Тожибой Мадалиевнинг ссзларига сҳтибор берайлик "œМен ва отам туну-кун ишлаб олган ҳосилимизни ксп қисмини солиқларга тслардик ва қарзларимиз учун сарфлардик. Бойлар камбағал деҳқонларни хсрлар ва уларни «Ҳашакфурушлар" деб камситар сдилар. 1916 йилги мардикорликка олиш ҳақидаги қонун Марғилон аҳолисини ғазабини қсзғатди. 1916 йил рсза ойида сн беш минг Марғилонлик срдадаги майдонга тспланиб  «Мардикорликка бормаймиз мардикорликка бойлар борсин» деб амалдорларга қарши ҳужум бошлашди. Ўша пайтдаги Марғилон мингбошилари Мовлонбек ва Маҳмудбеклар оломон орасида қолиб кетди. Қсзғолончилар деворда осилиб турган Аиколай II суратини йиртиб, тепкилашдилар. Ўша оқшом Фарғонадан келган казак солдатлари қсзғолончиларни ҳибсга олишди. Икки уч ойдан сснг 13 кишини суд қилиб осишга буюришди. Улар орасида Мукаррамхон Юсупалихсжаев, Мамақосим Охунжонов, Мсмин Абдумуталов ва Тожибой Мадалиев ҳам бор сди. 1916 йилги халқ қсзғолонида камбағал ва қашшоқ аҳоли фаол қатнашган, аммо рус ҳукумати тазйиқи остида мардикорликка олинган кспчилик марғилонликлар  А оссиснинг Ленза, Серант, Минск  губернисларига бориб  ишлатдилар. Қсзғолонда фаол иштирок стган завод ва темир йсл ишчилари мингбоши ва чор амалдорларини слдирганликда айбландилар. Қсзғолон қатнашчиларининг устидан олиб борилган суд ҳам ғайриқонуний тарзда кечган. Улар рус тилини билмасликларига қарамай жиноий иш сша тилда олиб борилган. Умуман суд номигагина стказилиб, ксплаб бегуноҳ кишилар жазога тортилган. Чор маҳмуристининг бу сиёсати туфайли қамалганларнинг оилалари боқувсиз қолиб хонавайрон бслдилар. Чор ҳукумати даврида Марғилон шаҳрида бойлар ва камбағаллар сртасида зиддист снада чуқур илдиз отди. Маҳаллий бойлар ва чор ҳукумати фуқароларни ҳар вақтдагидан ксра қаттиқроқ хсрладилар ва сздилар. Маҳмудбек ва Мавлонбек мингбошилар оддий халқ ксзига азроилдек ксринарди. Улар бегуноҳ камбағалларни оёқ остига олиб тепар ёки қамчи  билан урар сдилар. Мингбошилар ва бошқа бойлар сзларининг қилган адолатсизликлари учун мутлақо жазога тортилмас, чунки чор ҳукуматининг амалдорлари ва бошқа давлат кишилари бойларнинг тарафида туриб камбағалларни қоралар сдилар. 1916 йилги қсзғолон қатнашчиларининг баҳзи бирлари 1917 йили чор ҳукумати ағдарилгандан кейин ватанига қайтиб келди, аммо кспчилик қисми сургунда қолиб кетишди.
А ус ҳукумати сзбек миллатини топтаб халққа жабр зулм ксрсатиб нимага сришдилар. Миллатни йсқ қилган билан унинг тили, дини, маданистини йсқ қилиб бслармиди. Чор ҳукумати ва унинг амалдорлари бу сиёсатлари билан сзбек миллатини камситиб унинг устидан ҳукмрон бслиб ҳеч нарсага сришмадилар. Ўзбек миллати азал-азалдан босқинчиларга тиш-тирноғи билан қарши курашганлигига мозий гувоҳ. Зеро президентимиз айтганидек, "œЎзбек халқининг тарихий стмиши, сзлиги, маънависти ҳақида гапираётганда илмий асосга таснган ҳолда гапирган мақул".
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 19:37:44
МАА ҒИЛОА   ШАҲА ИАИАГ  МАДААИЙ  ҲААТИ  ТАА ИХИДАА
(XIX аср охири-ХХ аср бошлари)

И.Холбеков, Т.Қосимова, О.Хайдаров - ФарДУ

Маънавий маданист негизини ташкил стувчи илм, маoрифат, унинг даражаси, таoсири ҳар бир даврнинг ижтимоий-иқтисодий тузуми билан белгиланади. Ўрта Îñè¸ чор А оссисси томонидан босиб олингунча ёки Туркистон халқлари капиталистик муносабатлар гирдобига тортилгунча, сртада феодал-патриархал тузум тсла ҳукмрон бслган. Унга хизмат қилувчи усқуртма бутун маoнвий ва маданий ҳаётни белгилаган. Ўлкамизнинг сқин стмишида ҳукм сурган ижтимоий тузум сзига хос маориф тизимини сратди. Мазкур  тизим бир неча хилдаги диний таълим ва араб ёзувини срганувчи бошланғич мактаблар. Қуръон сураларини ёдлаб, овоз чиқаришга сргатадиган қорихоналар, срта ва олий типдаги мадрасалардан иборат бслган. Чор А оссисси босқинидан  кейин ҳам слкада ушбу тизим сз мавқеини амалда сақлаб қолди.
Марғилон шаҳрида ҳам маорифни ушбу тизимини барча тармоқлари мавжуд бслган. Шаҳардаги масжидларда бошланғич диний мактаблар мавжуд бслган. Уларда сғил болаларни сқитиш мажбурий ҳисобланган. Бундай мактаблар масжидлар қошида очилганлиги учун сқитувчилар ёки устозлик вазифасини масжид имоми, ссфиси бажарган. Бошланғич мактаблар сoни қорихоналар, мадрасалар қошида ҳам очилган. Шунингдек бой бадавлат кишилар сз фарзандларини сқитиш учун бундай мактабларни сз уйларида ташкил стган. Улар сз мактабида тажрибали сқитувчи-мударрисларни таклиф стганлар.
Бошланғич мактабларда сқитиш услуби сқитувчи (имом ёки ссфига) боғлиқ бслган. Мактабга қабул қилиш ҳам сзига хос хусусистларга сга бслган. Яoни мактабга снги келган сқувчи (муллавачча) аввал домла, сснгра катта, илғор сқувчилар (халфалар) қисқа-қисқа ссзларни сқиб бериш билан унинг сслаб қолиш қобилистини синаб ксрганлар. Бундай мактаблар оддий уй шаклида бслиб, сқувчилар (муллаваччалар) ерда бсйра устида стириб мутолаа қилишган. Бошланғич диний мактабларда алоҳида синф системаси мавжуд бслмаган. Машғулотлар доимо индивидул тартибда олиб борилган. Ўқувчилар йилнинг исталган пайтида қабул қилинган. Ўқишнинг дастлабки босқичи араб «Алифбо»си ёки "œУстози аввал" китобларидаги араб имлосидаги ҳарфларни срганиш билан белгиланган. Ўқувчилар «Алифбо»ни скунлагач,  «Хафтиск» ни сқиганлар.
«Хафтиск» Қуръоннинг еттидан бир қисмидан иборат арабча китобларни срганиш, Қуръон китобини срганишга тайёргарлик вазифасини  бажарган. «Хафтиск» скунлангач, сна бир иккита унча катта бслмаган, мусулмончилик асосларини сргатувчи, форс-тожик ва турк тилларидаги «Чор китоб» ва «Ссфи Оллоёр» каби китоблар сқитилган. Сснгра «Қуръон»ни сргатиш бошланган... бундай мактабларда фақат сғил болаларгина сқишган. Қизлар учун сса алоҳида «Отинбуви мактаблари» мавжуд бслган.
«Отинбуви мактаблари» сқитувчи аёл отинбувиларнинг уйларида очилган. Отинбувиларнинг асосий қисмини имом ва мактабдор кишиларнинг билимли хотинлари ташкил стган. Бу мактабларда қизлар ота-онасининг розилиги билан таълим олишган. «Отинбуви мактаблари» сғил-болалар мактабларидан фарқ қилиб, «Қуръон» камроқ, форс-тожик ва турк тилидаги асарлар кспроқ сқитилган.
Бошланғич мактаблар сони Марғилон шаҳри ва уездида йилдан-йилга ортиб борган. 1984 йилда Фарғона вилостида 1347 та бошланғич диний мактаб мавжуд бслса, Марғилон уездида шу йили 345 та шундай мактаб мавжуд бслган. Аки вилост бсйича шундай мактабларни 28%и Марғилон уезди ҳисобига тсғри келган.
Олий ва срта таълим счоғи ҳисобланган мадрасалар асосан руҳонийларни, сқув  юртлари учун домлаларни, қозиларни, идора ишлари учун мирзаларни тайёрлаб берган. Мадраса  бинолари анча ҳашаматли бслиб, пишган ғиштлардан қурилган. Кспчилиги турли безаклар билан безатилган.
Мадрасалар одатда икки қаватли бслиб, кичкина ҳужра ва дарсхоналардан иборат бслган, ҳар бир мадраса сзининг масжиди ва тахоратхонасига сга бслган, кичик мадрасаларда битта, катта мадрасаларда сса бир нечта мударрислар бслган. Мактаблар билан мадрасалар сртасидаги фарқ шундаки, мактабларда араб тили грамматикасидаги китоблар билан бирга форс-тожик ва турк тилларидаги китоблар сқитилган. Мадрасаларда сса асосан араб тиллардаги билимлар ҳам берилган. Бу илм даргоҳларида илм толиблари алоҳида ётоқхоналар, сoни ҳужралар билан таoминланганлар. Мадрасаларни тамомлаган илм толиблари турли амалдорлик лавозимларини-қозилик, имомлик, ссфилик, мударрислик ва бошқаларни сгаллаганлар. XIX асрнинг 90 йиллари бошларида  Туркистон слкасининг маориф ишлари бсйича инспектори сифатида В.Л.Ааливкин слкадаги мусулмон мактабларнинг тармоқларини текшириб ксради. Ааливкин 1891-1892 йиллари Фарғона вилости мусулмон мактаблари тармоқларини срганади. Шу даврлар Туркистон слкасида 189 та мадраса бслган, шулардан 118 таси Фарғона вилости ҳисобига тсғри келган. Марғилон шаҳрида сса 25 та мадраса бслган. Бу мадрасаларнинг асосий қисми чор А оссисси томонидан Ўрта Îñè¸ босиб олингунча, ундан кейин ҳам ташкил стилган. Хусусан, Марғилон уездининг сзида, Водилда, Қувада, Яккатутда, Аравонда, Асакада, Чимёнда, Шаҳрихонда мадрасалар ташкил топган.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 19:39:35
(давоми)
Мадрасалар сз даврининг олий сқув юртлари сифатида шуҳрат топган. Шу маънода Ўрта Осиёнинг ривожланган шаҳарларида ксплаб мадрасалар ташкил стилган. Мадрасалар асосан икки тоифага бслинган бслиб, катта ва кичик мадрасалар мавжуд бслган. Катта мадрасалар асосан XIX аср давомида Èñëîì дини ривожланган йирик-йирик шаҳапрларда ташкил стилган бслиб, улар қаторига Бухоро, Самарқанд, Хива ва Қсқон шаҳарларини киритиш мумкин. Кичик типдаги мадрасалар сса слканинг барча шаҳар ва волостларида мавжуд бслган. 1891 йилда Марғилон уездида 76 та мадраса мавжуд бслиб, уларда 833 та илм толиблари таълим олган. Худди шу йили Марғилон шаҳрида 25 та катта-кичик мадрасалар мавжуд бслган.
1897 йилда Марғилон уездида 70 та мадраса бслиб, бу мадрасаларда 824 та илм толиби илм срганган.
Мадрасаларни мактаблардан сна бир фарқи шунда сдики, мадрасаларда сқув режалари мавжуд бслган.
Вилост бсйича мактабларда 18742 (шундан 2409 та қизлар) сқувчи сқиган бслса, бу ксрсаткич Марғилон уездида 4335 тани (шундан 684 таси қизлар) ёки вилостдаги барча сқувчиларни 24%ни ташкил қилган.
1897 йилда Марғилонда 434 та бошланғич мактаблар мавжуд бслиб, уларда 7344 та сқувчи таълим олган.
1914 йилда сса Марғилон уездида 578 та бошланғич мактабларда 9634 та сқувчи бошланғич диний таълим олишган.
Шундай сқув масканлари қаторига «Қорихоналар» ҳам киритилади. Қорихоналар бошланғич диний мактаблардан турли томонлари билан фарқ қилган. Қорихоналар ҳам асосан масжидлар ва мадрасалар қошида ташкил қилинган. Лекин қорихоналарда сқиш ихтиёрий бслган.  Марғилон уездида ҳам бундай қорихоналар мавжуд бслган. 1897 йилда Марғилонда 19 та қорихона бслиб, уларда 380 та қори «Қуръон» сураларини ёд олиш билан шуғулланган.
Марғилон шаҳрида ҳам бошланғич диний мактаблар ва қорихоналар салмоғи сезиларли даражада бслган. 1913 йилги маoлумотларга мурожаат қилсак, шу йили шаҳар масжидлари қошида 38 та қорихона, 72 та диний мактаб бслиб, буларда 1958 та бола диний китобларни сқир ва ёд олар сдилар.
Маҳаллий мактабларда диний китоблардан ташқари хаттотлик (каллиграфис). Арифметикадан ҳам билим берилган. Ўқиш муддати сртача 7-8 йилгача етган. Умуман Туркистон слкасида (хонликлардан ташқари) XIX аср охирларида статистик маoлумотларга қараганда, 5000 дан ортиқ бошланғич диний мактаблар қайд стилган. Истеoдодли болалар сқиш ва ёзишни билгач, билим доираларини кенгайтириш мақсадида сқишни мадрасаларда давом сттирганлар. Баъзилар сса Ажнабий мамлакатларга бориб таълим-тарбис олиб келганлар...
Атоқли сзбек олими Т.Қори Аиёзий хотираларида таoрифлаганидек, мактабда сқиш муддати тақиқланмаган, ҳар бир бола сз лаёқатига қараб таълим олган. Мактабда стилган сабоқларни жойларида стирган болалар овоз билан қичқириб такрорлар, шунинг учун ҳам мактаб доимо шовқин бслар сди. Домла сса буни кузатиб борар, бола шсхлик қилса уни бақириб огоҳлантирар ва бунинг билан тийилмаса қаттиқ танбеҳ берар сди. Фалок тақрибан 1 м узунликдаги ёғоч бслиб, унда  иккита халқа бслган. Боланинг оёғи  халқага солиб бураб осмонга кстарилган. Домланинг амри билан икки халифа (катта пешқадам шогирдлари) гуноҳкор бслган боланинг оёғини халқадан стказиб кстариб туради. Шу ҳолда домла боланинг оёқларини калтаклай бошлайди...
1913 йилда Марғилон шаҳрида 38 та мадраса мавжуд бслган. 1914 йилда Фарғона вилостида 368 та мадраса бслган. Бу мадрасаларда 11056 та илм толиби илм олган. Шу йили Марғилон уездида жами 49 та мадраса бслиб, бу мадрасаларда 1722 та илм толиби илм олишган.
Умуман олганда XIX аср охири ХХ аср бошларида бутун Туркистонда бслгани каби Марғилон шаҳрида ҳам мусулмончилик, маориф шаҳобчаларининг юқорида номлари зикр стилган турлари мавжуд бслган. Буларнинг ичида асосан бошланғич диний мактаблар алоҳида срин тутиб, уларда таълим олувчилар сони ҳам кспчиликни ташкил қилган. Маориф шаҳобчалари ичида сса сзининг салобати, илм бериш даражаси жиҳатидан мадрасалар юқори срин тутган. Мусулмон маориф шаҳобчаларига 1917 йил Октсбр инқилобидан сснг алоҳида «сoтибор» берилди. Собиқ «Қизил империс» давлатининг дастлабки йилларидаёқ мусулмон мактаблари ва мадрасаларга қақшатқич зарба берилди. 30-йилларга келиб бундай илм даргоҳлари тугатилди.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 19:42:32
МАА ҒИЛОА  ҲУААА МААДЧИЛИГИ  ТАА ИХИДАА

У.Ҳошимов, А.Алимова -  ФарДУ

Фарғона Ўрта Осиёдаги  маданисти гуллаб-сшнаган снг қадимги воҳалардан бири ҳисобланади. Бу ҳудудда азалдан ксплаб халқ амалий санoати турлари ривож топган. Фарғона ёғоч сймакорлиги, ноёб гумбазлар ижодкорлари, наққошлар, ҳамда ноёб халқ ҳунармандчилиг-атлас тсқишнинг машҳур усталари ватанидир. Бу жиҳатдан Марғилон шаҳри водийда сзига хос сринга сгадир. Марғилон — водийдаги  қадимги шаҳарлардан бири. Унинг халқи сз меҳнатсеварлиги, ишбилармонлиги ҳамда меҳмондсстлиги билан тарихий тараққиётимизнинг ҳар бир даврида чуқур из қолдириб келмоқда.
Биз аввало шаҳар халқининг азалий машғулоти бслган атлас тсқиш тарихига тсхталамиз. Маoлумки, ипакчилик Марғилон шаҳрида қадимдан ривожланган. Бу тсғрисида номаoлум тарихчи шундай деб ёзиб қолдирган: «Х асрда Марғилонда тсқилган бир дарпарда учун Бухоронинг бутун ер хирожини берса арзийди». Марғилонлик ипакчилар сз маҳсулотларини қадимдан дунё бсйлаб намойиш стганлар. XIX аср охирларида А оссиснинг ксплаб шаҳарларида бслиб стган саноат ва қишлоқ хсжалиги ксргазмаларида Марғилонлик нафис матолар устаси Муҳаммад Сидиқ Аҳмедов кичик кумуш медал билан, усталар сса бронза медаллари билан тақдирланганлар.
Ипакдан тайёрланган тайёр маҳсулотнинг снг жозибали, снг мафтункор матоси атлас.
Атлас - арабчасига туксиз, силлий-сриши ҳам, арқоғи ҳам табиий ипакдан тсқилган, зриши абр усулида рангбаранг нақшлар билан безатиладиган бир юзлама майин мато.
Атласнинг табиий ипакдан тсқилган снг аoло нави "œСаккизтепки" атлас ёки "œХонатлас" деб юритилади. "œХонатлас"нинг барча сири унинг тсқилишида бслиб у саккиз тепкили дастгоҳда тсқилади.
Атласни дастлаб тсқиб чиқарган уста, ундаги нақшларни қуёш ботиши пайтида уфқдаги тарам-тарам булутларнинг турлича товланишидан олган, деган ривост бор. Зеро «Абр» ссзи форсча бслиб, булут деган маънони англатади. Атлас тсқиш, ундан фойдаланиш тарихи милоддан аввалги I-минг йилликнинг иккинчи срмига тсғри келсада, халқ амалий санoати бу турининг ривожланиши ва оммалашуви срта асрларнинг ривожланган давридир. Бу даврда Марғилон атласининг номи ва турлари етти иқлимга машҳур бслиб кетди. Шаҳар-ипак шаҳри деб ном олди.
Адрас - срим ипак газлама ва шойи тсқишда Марғилон юртимизнинг йирик шаҳарлари Бухоро ва Самарқанд сингари дунёга танилди. Соҳанинг снг ривожланган даври XVIII аср охири XIX аср бошларига тсғри келади. Шу даврлардан ҳозирги кунимизгача сақланиб келинаётган «Сирға», «Томчи», «Сайқал», «Гулномозшом», «Яҳудий», «Хосистхон» каби атлас матоларининг тсқилиши жиҳатидан бир-бирларини такрорламайдиган ранг-баранг турлари сратилди.
Мустақиллик йилларида ҳунармандчиликнинг бу турига катта сoтибор қаратилиб, атласнинг «Марғилон», «Ааврсз», «Лахта-ой», «А асадхона» каби снги-снги турлари сратилди. Ҳозирда Марғилондаги номи дунёга машҳур «Атлас» ҳиссадорлик жамистида 200 дан ортиқ гсзал нусхалар ишлаб чиқарилмоқда. Корхона 1962 йили ташкил қилинган бслиб, сз ишлаб чиқариш тарихида ксплаб ютуқларни қслга киритган. Шулардан 1967 йили корхона сзининг «2-Ўз» ва «174» артикулли атласлари билан Канаданинг Монфеалp шаҳрида стказилган халқаро ксргазмада олтин медал билан мукофотланган.
Шаҳарда ҳунармандчиликнинг ривожига муносиб ҳиссасини қсшиб келаётган «Адгорлик» жамоасидир. Ўз сафларида моҳир, қсли гул атлас тсқувчиларни жамлаган жамоа стмишимизда сратилган атлас турларига замон руҳини сингдириб, снги-снги атлас нусхаларини ишлаб чиқармоқда. Ана шундай жамоанинг уста атлас тсқувчилари, устоз абр андлари М.Мамадалиев, Т.Мирзамаҳмедовлар томонидан «Олтин тери», «Бодом нусха» каби атлас ва адраслар сратилган.
Марғилон ҳунармандчилик соҳасини сна бир ривожланган тури бу бадиий ёғоч сймакорлигидир. Ушбу соҳа билан шуғулланган усталар маҳаллий дарахт турлари — чинор, қайрағоч, ёнғоқ, арча, тут, тол, олма, жийда, беҳидан ҳам  фойдаланганлар.
А еспубликамиз шаҳарларида, жумладан Марғилон шаҳрида ҳам ёғоч сймакорлигида уч хил нақш усули мавжуд бслган: Ислимий, Боғдодий, Ларгорий.
Ислимий-ссимликсимон нақш тури. Бу нақшда таноб, банд баргли, кЎртакли буталар бир-бири билан чирмашиб кетиб, ссимликларнинг схшашлик тасвирини беради.
Боғдодий — доира, учбурчак, қирралик, юлдузсимон шакллардаги нақш ишлаш усули бслиб,  сшик, жавон, сандиқларни безашда ишлатилган.
Ларгорий — яиркул (айлана) ёрдамида ишланган нақш. Марғилон ёғоч сймакорлигида  сзига хос миллий ксринишга сга бслган заминли услуб ҳам мавжуд, бу услубдан асосан ноёб буюмларни, жумладан, қутичалар, китоблар учун муқовалар, хонтахта, курсилар, лавхаларни безатишда фойдаланилади. Марғилон ёғоч сймакорлигининг  снг ноёб ва  жозибали маҳсулотларидан бири мусиқа асбобларини ссаш санoатидир. Марғилон азалдан санoаткорлар, ҳофизлар ва мусиқачилар юрти бслганлигини инобатга олсак, бу маҳсулотларга талаб юксак даражада бслган. Бундай маҳсулотлар асосан тут ва ёнғоқ дарахти ёғочидан ишланиб,  тайёр  бслган буюмга безак берилган.
Марғилон ҳунармандчилигида ижтимоий ҳаётимизда муҳим бслган тандирчилик ҳам алоҳида срин тутган.
Марғилон тандирчилик мактабининг сзига хос хусусистлари бслиб, улар асосан устоз-шогирд тизимига риос қилишган. Марғилон тандирчилик мактабининг отахонларидан бири Фозилжон уста Мадраҳим сғли (1889-1963й) ҳисобланади. Унинг устози отаси бслиб, у киши ҳам тандирчилик ҳунарини сз бобокалонларидан мерос қилиб олган сканлар.
Тандир ссаш технологисси анча мураккаб жараён ҳисобланган. Аввало тандир ссаш учун махсус тупроқ, лой зарур бслган. Марғилонлик  усталар бундай маҳсулотларни шаҳарга сқин Заркент, Хонобод деган қишлоқлардан олиб келишган. Олиб келинган тупроқ бир неча бор слакдан стказилган. Бу маҳсулотнинг тиниқлик ва пишшиқлигини таoминлаган. Қоришган лойга схшилаб тозаланган, сснгра савалаб хурпайтирилган қсй, счки ёки тус жуни солинган. Шуни таoкидлаш жоизки, республикамизнинг айрим ҳудудларида тандир ссашда от қили, сомон ёки бошқа ссимлик толаларидан ҳам  фойдаланишади.
Марғилон усталари сса сз анoанавий услубларидан воз кечмаган ҳолда жун хом ашёсини маoқул деб топганлар. Жун қсшилган лой снада пиширилгач, унга туз сритмаси — намакоб  сепиб устини сски тсшак ёки шолча билан сраб қсйишган. Тайёр бслган хом ашё тандирчилар тили билан айтганда турли слчамдаги «пеш» бслакларга ажратилган. Икки пешли тандирлар кспинча сомсапазлар учун, уч пешлиси скка хсжаликлар учун, уч-тсрт ва ундан ортиқлари тсй-маросимлар учун ишлатилган. Тайёр бслган маҳсулотлар 7-12 кунгача офтобда қуритилган.
Марғилон ҳунармандчилигининг сна бир сержило тармоғи заргарликдир. Марғилон заргарлари қадимдан асосан қимматбаҳо металлардан аёллар учун зеб-зийнат буюмлари: тиллақош, узук, билакузук, сирғалар, турли ҳажмдаги мунчоқлар тайёрлашган. Заргарларнинг тайёрлаган  зеб-зийнат буюмлари сзининг нафислиги, жозибадорлиги билан ажралиб турган.
1890 йилги Туркистон саноат ва қишлоқ хсжалиги ксргазмасида Марғилонлик заргар асқарали Мамадалиев ажойиб заргарлик иши учун ксргазманинг бронза медали билан тақдирланган. Марғилонда ҳунармандчиликнинг ривожланиши ҳақида гапирганда сна шуни алоҳида таoкидлаш лозимки, XIX аср  охири ХХ аср бошларида А оссис босқинидан ксплаб Марғилонлик ҳунармандлар ва косиблар оғир солиқлар натижасида хонавайрон бсла бошлаган. Шунингдек А оссис завод ва  фабрикаларида ишлаб чиқарилган турли хилдаги арзон маҳсулотларни Ўрта Îñè¸ бозорларига кириб келиши Туркистон ҳунармандлари қатори Марғилонлик ҳунармандларнинг аҳволини ҳам оғирлаштирган. Бироқ слкада пахтачилик ривожланиши натижасида ҳунармандларга ва уларнинг маҳсулотларига бслган сҳтиёж ортади. Темирчилик, стикдсзлик, тикувчилик каби ҳунармандчилик турларига алоҳида сoтибор берила бошланди.
XIX аср охирларига келиб кундалик сҳтиёжларнинг ортиши, ҳунармандчилик корхоналарининг кенгайиши туфайли Марғилонда ҳам  дастлабки марказлашган ҳунармандчилик мануфактуралари вужудга келган. Марғилонда  асосан ипакчилик тармоғи ривож топгани боис дастлабки мануфактуралар шу соҳада ташкил топди.
ХХ аср бошларига келиб Марғилон ҳунармандчилигида ҳам снги касблар: соатсозлик, фотографис, типолитографис, муқова устахоналари пайдо бслди. Лекин ҳунармандчиликнинг бу снги соҳалари билан дастлаб бошқа миллат вакиллари фаолист ксрсатишган.
Шундай қилиб Марғилон шаҳрида стмишнинг барча даврларида, айниқса XVIII-ХХ аср бошларида ҳунармандчиликнинг барча турлари ривожланганлигини ксрамиз. Зеро Марғилон шаҳрида ҳунар турларини ардоқлаб келаётган бутун бир маҳаллалар борки, уларнинг ижодий  фаолистлари мустақиллик йилларида сратиб берилаётган шарт-шароитлар туфайли снада ривож топмоқдадир.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 19:45:18
ҒОЛИБ  МАА ҒИЛОАИЙ  ИЖОДИГА  БИА   ААЗАА 

Т.А сзибоев -  ФарДУ


   Фарғона водийси, шу жумладан, Марғилон аҳли азал-азалдан сзининг оқилу фозиллари, адабиёт ва санҳатга шайдолиги билан маълум ва машҳур бслиб келган. Биз бугун тилга олмоқчи бслган Ғолиб Марғилоний (Абдулазиз қори Болтабоев) ҳам Марғилон фузалоларидан биридир. Бу  зот 1900 йилда дунёга келган бслиб, 1982 йилда саксон икки ёшларида оламдан стган. У кишидан анчагина бой адабий ва илмий мерос қолган, лекин замона зайли билан бу хазина халқимизга етиб бормаган. Мустақиллик шарофати туфайли сзлигимизни таниш, юртимизнинг олиму фозиллари сратган слкан маънавий бойликни слга тортиқ қилиш имкони очилди. Қолаверса, Марғилон шаҳрининг 2000 йиллик тсйи арафасида, унинг маънавий-маҳрифий юксалишига сзининг озми-кспми ҳиссасини қсшган улуғ зотлар қатори Ғолиб Марғилонийни ҳам сслаб стиш, у киши тафаккурининг ноёб дурдоналарини халқимизга етказиш зиммамизда турган слкан бурчдир.
   Ғолиб Марғилонийнинг болалик йиллари чор ҳукумати мустамлакаси даврига тсғри келган бслса, умрининг қолган қисмини Шсро даврида кечирди. У олти ёшидан сски мактабда савод чиқарган бслиб, кейинчалик 15 — 18 ёшида гимназисда таҳсил олди. Ўз она тилидан ташқари араб, форс, рус тилларини мукаммал срганди. Таржимонлик, ҳисобчилик касбларида меҳнат қилди. Олтмиш етти ёшида нафақага чиққач, умрининг қолган қисмини тслиқ илмий ва бадиий ижодга сарф қилди. Ислом дини асосларига оид қатор рисолалар ва шарҳлар ҳамда диний тасаввуфий йсналишдаги шеҳрлар битди. Турган гапки, Шсро даврида бундай йсналишдаги ижод маҳсуллари кенг халқ оммасига етиб бориши мумкин бслмаган. Шунинг учун Ғолиб Марғилонийнинг асарлари фақат қслёзма ҳолида фарзандлари қслида сақланиб қолди.
   Биргина мақолада Ғолиб Марғилонийнинг ҳаёти ва фаолистига тслиқ тсхталиб стиш имкони йсқ. Биз бугун ушбу мақолада шоир  қаламига мансуб шеҳрлардан айримларининг бадиий хусусистлари ҳақида фикр юритмоқчимиз.
   Ғолиб Марғилоний шеҳристи асосан арузда ёзилган бслиб, унинг каттагина қисмини ғазал ва муҳаммаслар ташкил стади. Шунингдек, улар орасида мусаддас, таркиббанд, рубоийлар ҳам мавжуд. Муҳаммасларининг бир қисми Аавоий ва Фузулий ғазалига боғланган тахмислардир. Шуни алоҳида таҳкидлаш жоизки, Ғолиб Марғилоний тахмиснинг снги бир турини ҳам қсллаган. Тахмислар одатда ғазалга боғланади, лекин Ғолиб қслёзмасини ксздан кечирар сканмиз, унинг Фузулий қаламига мансуб сн етти байтдан иборат:
Офарин, сй сониҳи танпарвари жон, офарин,
Холиқул ашё илаҳил халқ роббил аҳламийн.
матлаҳли қасидасига ҳам муҳаммас боғлаганлигининг гувоҳи бслдик.
Шоир ғазаллари ҳам, муҳаммаслари ҳам бадиисти ҳамда вазн жиҳатидан пухталиги унинг юксак иқтидор сгаси бслганлигидан далолат беради. Юқорида таҳкидлаганимиздек, шеҳристининг асосий мавзуси диний-тасаввуфий йсналишда, аммо улар орасида дунёвий ишқ ҳамда ижтимоий-фалсафий мавзулардаги шеҳрлар ҳам учраб туради.
Ғолиб Марғилоний ижодида анъанавийлик билан бир қаторда сзига хосликни ҳам кузатиш мумкин. Маълумки, Шарқ адабиётида сарв азал-азалдан маҳшуқанинг тик қоматига ташбеҳ қилиб келинган, шунингдек, тсғрилик тимсоли сифатида ҳам ишлатилган. Ғолиб сса сз ғазалларидан бирида Аавоий изидан бориб бу тимсолни снгича талқин стган ва жуда гсзал бадиий образ срата олган. Аавоий сарв ҳақида шундай ёзади:
Сарв уза гул бутмади ҳаргиз, қани ул шсхким,
Сарви раҳнодек қад узра орази гулфоми бор.
Юқоридаги байтда Аавоий сарвнинг гсзалликда сз суюклиси билан тенглаша олмаслигига сабаб у ҳар қанча ксркам қоматли бслмасин гулсиздир, маҳшуқанинг сса сарвдек қомати билан гулдек юзи борлиги деса, Ғолиб бу фикрни снада ривожлантириб ёзади:
Кибрланма боғ аро, сй сарв, ксп, беишқсан,
Мавсумида ҳар тиканни бир гули раҳноси бор.
А­ҳтибор беринг-а, шеҳристда ҳамиша гсзаллик тимсоли сифатида сҳзозланиб келинган дарахтни шоир кибру ҳавода, ишқсизликда айбласпти. Мавсумида, съни муайсн бир пайтда ҳатто тиканлар ҳам гуллайди, сарв сса бундан маҳрум. Байтни сқигач, ксз олдимизда сз чиройига ишониб, кибру ҳавога берилган ва натижада ишқсиз қолиб, бир гули раҳносидан ҳам мосуво бслган худбин кимса гавдаланади.
Шоир бундай худбин кимсаларга ҳақиқатгсй, софдил ва ҳақ йслида собит кишиларни қарши қссди ва ёзади:
Сен агар ҳаққонистни хушласанг, ҳақликни бил,
Ҳақни сйла, ҳақни ссйла, ҳақни қил: фардоси бор.
Шоир шеҳристида бундай сзига хос талқин ва ташбеҳларни ксплаб учратиш мумкин. Муҳаббат мавзусида битилган ғазалларининг биридан олинган қуйидаги байтда лирик қаҳрамоннинг сз маҳбубасига бслган ишқи сзининг снгича бир талқинини топган:
Севдигим, жоним, йслингда термулурман, бир қара,
Ксзларингдек порлаган бахтим қошингдек қоп-қора.
Юқоридаги байтда лирик қаҳрамон айрилиқ туфайли маҳшуқанинг ксзларидек порлаган бахти, қошларидек қоп-қора бслганлигидан фиғон чекади. Арнинг ксзу қошини бир-бирига зид қсйиш санҳати ҳам Ғолибнинг сзига хос бадиий маҳоратидан бири десак хато бслмайди.  Чунки бунда ишлатилган тазод унсурлари — ксз ва қош ҳеч қачон бир-бирига зид қсйилмаган. Шу ғазалнинг сна бир байтида бундан-да гсзал манзарага дуч келамизки, бу ҳақиқатдан ҳам бадиий топилдиқ деса арзийдиган ҳодисадир:
Гар  узун бслсин десанг, сочинг учи ҳам қснғироқ,
Ксзларим ёши билан юв, кипригим бирла тара.
Бу байтда лирик қаҳрамоннинг сз маҳшуқасига бслган чексиз муҳаббатининг бетакрор ифодаси — ксз ёшлари билан маҳшуқа сочларини ювиш ва киприклари билан тараш фақат Ғолиб лирик қаҳрамонига хос хусусистдир десак, хато бслмайди.
Ой-ю йил, кунлар стиб, ҳуснинг заволи бслмагай,
Ой сенга балдоқ, қуёш, юлдуз бошингда қарқара.
А­нди ошиқ сз маҳшуқасини шунчалар улуғласптики, ойни унинг қулоқларига балдоқ (сирға), қуёш ва юлдузларни бошига қарқара (бошга тож каби қсйиладиган зийнат) қилиб тақиб қсйган. Бу муболаға маҳшуқанинг ҳуснига ҳусн қсшиб ксз олдимизда гсзал бир маҳбуба тимсолини гавдалантирмоқда.
Ўйлаймизки, Ғолиб Марғилоний ижодини срганиш, унинг илмий-маҳрифий ва бадиий меросини халққа етказиш маънавистимиз хазинасини сна бир дурри ноёб билан тслдириш бслади.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 19:49:00
МАА ҒИЛОАДА  А УС-ТУЗЕМ  ВА  ЯАГИ УСУЛ  МАКТАБЛАА И
                              
С.Мирсоатова, Қ.Лслатов, Х.Бурхонов -  ФарДУ   


         А оссис ҳукумати Ўрта Осиёни босиб олгандан сунг маҳаллий аҳолини рус муҳитида тарбислашга, сснгра сса А оссисдан ксчириб келтирилган руслар билан маҳаллий аҳолини аралаштириб юбориб, Туркистонда Европача турмушни шакллантиришга ҳаракат қилди. Шунинг натижасида 1880-йил империс Давлат Кенгашида "œТуркистондаги маҳаллий аҳоли болаларини руслар билан биргаликда сқитиш" масаласи кстарилди. Бу масалага А оссис ҳарбий вазири Д.Милютин ҳамда маориф вазири граф Толстойлар розилик беришди.
      Бу стказилажак тадбир Туркистонда руслаштириш сиёсатига катта ёрдам беришини ҳисобга олиб, слкада 80-йилларнинг бошлариданоқ рус-тузем мактаблари ташкил стила бошланди. Туркистонда бошланғич мактаблар съни "œрус-тузем мактаблари" тармоғини сратиш лойҳасини генерал-лейтенант Г. О.А озенбах ишлаб чиқди.
      Туркистонда руслаштириш сиёсатини амалга оширишда мактабнинг муҳим аҳамистга сга сканлиги ҳақида А озинбах шундай деган сди. "œЎлкани руслаштириш режасини амалга оширишда мактаб (рус-тузем мактаблари дамоқчи —Ш.И) катта аҳамист касб стиши лозим".
 1884-йилда Тошкентда биринчи рус-тузем мактаби очилди. XlX асрнинг охирларига келиб Туркистонда рус-тузем мактаблари юздан ортиб кетди. Бундай мактаблар Туркистоннинг ксплаб шаҳарларида, волостларда ва катта кичик қишлоқларда ташкил стила бошланди. А ус-тузем мактабларида сқув куни икки қисимдан иборат бслиб, куннинг биринчи срмида рус сқитувчиси сқувчилар билан сқиш, ёзиш, ҳисоб-китоб дарсларини олиб борган, иккинчи срмида сса сқувчилар билан сзбек домласи машғ   улотлар олиб борган.
      1886-йилда Туркистон слкасида 14та рус-тузем мактаблари мавжут бслган. Шу мактаблардан 5 таси  Фарғона области шаҳарларида очилган. Марғилон шаҳрида ҳам шу йили рус-тузем мактаби очилган. Бу мактабда асосан маҳаллий миллат болалари таҳлим олишган.
    А ус муаллимлари рус-тузем мактаблари учун сзига хос бслган сқиш плани ва программасини тсзиб, шу асосда таҳлим-тарбис ишларини олиб бордилар. Янги мактаб (рус-тузем мактаби) муаллимларининг бир қисми слкани срганишлари натижасида тсплаган материаллари асосида сқиш китоблари ёза бошладилар. Масалан: сқитувчи Остроумов А.В. "œТуркистон слкасининг географисси" номли китоб ёзади. Бу китоб тезда сзбек, қозоқ, қирғиз тилларига таржима қилиниб слка мактабларида дарслик сифатида сқитила бошланди. Ўқитувчи Г.С.Ячник слкада биринчи бслиб "œАзбукадан сснг биринчи китоб" номли маҳаллий аҳоли болалари учун рус тилини срганиш қслланмасини ёзиб чикарди... 1884-йилда шарқшунос В.Л Ааливкин сзбек-рус ва рус-сзбек луғатини ёзиб, уни Қозон шаҳрида босмадан чиқарди.
    Ўлкада рус-тузем мактабларини нуфузини ошириш ва "œБуюк А оссис давлатининг" улуғворлиги ва қудратини ксрсатиш мақсадида рус-тузем мактаби сқувчиларидан А оссис шаҳарларига саёҳатлар уюштирилди. Ана шундай саёҳатлардан биринчиси 1899-йил ёзида ташкил стилди. Бу саёҳатда 18 та ерли миллат вакиллари рус-тузем мактаблари сқувчилари иштирок стиб, икки ҳафта мобайнида А оссиснинг турли шаҳарларини диққатга сазовор жойларини томоша қилдилар. Саёҳатчилар орасида Марғилон рус-тузем мактаби сқувчилари ҳам бслган. Шундай саёҳатлар 1900 ва 1902-йилларда ҳам ташкил стилган. 1902-йилда уюштирилган саёҳатда қатнашган 20 сқувчидан 11 таси Фарғона областининг Марғилон, Андижон ва Ўш шаҳарларидан сди.
    А услаштириш сиёсатининг слкада кенгроқ ёйиш мақсадида рус-тузем мактаблари қошида махсус курслар ташкил стила бошланди. Бу курсларда катта ёшдаги маҳаллий миллат вакилларига рус тили сргатила бошланди.
    1897-йилда Марғилон шаҳридаги рус-тузем мактабида ҳам катта ёшдаги маҳаллий миллат учун курс очилди. Ушбу курсда шу йили 37 киши сқиган.
       Ўлкада ташкил стилган рус-тузем мактаблари руслар томонидан мунтазам тарзда текширилиб турилган. 1912 йилда Туркистондаги рус-тузем мактаблари ишини Қозондаги сқитувчилар семинариссининг директори Боброников текшириб ксради. 1913 йилда Марғилон шаҳрида битта рус-тузем мактаби мавжуд бслиб, ушбу мактабда 53 та сқувчи таҳлим олган.
    А ус мактаблари билан бир қаторда Туркистонда XlX-асрнинг 90-йилларидан бошлаб "œЯнги усул" мактаблари ташкил стила бошланди. Шуни алохида қайд стиш жоизки, сзбек маҳрифатчилигининг ривожида жадидлар алоҳида срин сгаллайди. Улар слкада сски мактабларни ислоҳ қилиш, маиший турмушни схшилаш ва бошқа муҳим ташаббуслар билан XlX-аср оҳирларидаёқ чиқа бошлаганлар. Бундай снгиликлар асосан сқитиш усулига тааллуқли бслсада, асил моҳисти билан маҳаллий аҳолини маданист турмуш соҳасидаги узгаришларга муҳтож сканини ифодалайдиган муҳим тадбирлар сди. Туркистондаги жадидчилик оқимининг ксзга ксринган раҳбарларидан бири М.Беҳбудий шундай деган сди: "œБизлар ҳозирги маданист асосида мактаблар, устахоналарни ва бошка сски турмуш билан боғлиқ соҳаларни ислох килишимиз зарур".
    Беҳбудийнинг фикрича, маориф соҳасидаги ислоҳ феодал маиший турмушни тубдан сзгартириб, маҳаллий буржуазисни ссишига имконист беради. Ўша даврнинг  маҳаллий буржуазис вакиллари сзларини снгилик тарафдорлари сифатида ксрсатиб жадидларни қсллаб-қувватлаганлар.
    Янги усул мактабларининг асосчиси Исмоил Гаспиренский (1851-1914 й.й) бслиб, биринчи марта 1884 йилда Боғчасаройда  снги усул мактаби ташкил стади. 40 кун ичида мактабдаги 12 та болани саводини чиқаради... Аки сски мактабда беш йилда оладиган таҳсилни икки йилда сргатишга муваффақ бслади. Сснг сқувчилар учун "œХужа-Сибен" (болалар муаллими) биринчи дарслигини тузади. Дарслик 4 қисмдан иборат бслган. Биринчи қисмида "œАлифбе" га 27 дарс ажратилган; қолган қисмларида турли хил фойдали маълумотлар ва ҳикослар берилган. Улар орасида "œИкки улуғ шоир" сарлавҳаси остида Аавоий ва Лушкин ҳақида маълумотлар берилган.
    И.Гаспиренскийнинг фикрича, снги усул мактабларида қуйидагиларга риос қилиниши зарур ҳисобланади.
1.   Синфда болалар сони 30 тадан ошмасин.
2.   Болаларни фақат икки даҳфа - ёз ва қиш ойларида қабул қилиш мумкин.
3.   Ҳар қабул нечта бслишидан қатҳий назар бир синф бслсин.
4.   Ҳар бир муаллимда ксп билан 3-4синф бслсин.
5.   Агар мактаб 3 синфдан иборат бслса дарслар кетма-кет, маълум уйғунликда қсйилмоғи лозим.
6.   7-8 ёшдаги бола 7-8 соат узлуксиз сқий олмайди. Унинг учун 5 соат кифос. Ҳар дарсдан сснг 10 дақиқа танаффус лозим.
7.   Жума ва байрам кунлари дам олинади.
8.   Ўн ой сқишдан сснг ёзнинг иссиқ кунларида таҳтил бслиши мақсадга мувофиқ.
9.   Дарс зериктирмаслиги лозим. Беш соатда беш турли фандан дарс бермоқ лозим. Беш соатда ёлғиз бир дарс билан учрашмоқ зеҳинни бузар.
10.   Шогирдларни урмис,сукмис (уришга, сскмоққа) хожат йсқдир.
11.   Ҳар ҳафта охирида ҳафталик скун қилиб, дарсларда схши иштирок стган сқувчиларни тақдирламоқ лозим.
12.   Мактаб деразалари кенг ва катта, хонанинг ичи йирик бслиши мақсадга мувофиқдир. Совуқ хонада дарс стиш, сқувчиларга илм сргатиш смас балки бегуноҳ жазолашдир.
                Янги усул мактаблари сз олдига қуйидаги вазифаларни қсйган.
1.   Аш авлодга ҳозирги замонда керак бсладиган билимларни бериш.
2.   А­ски усул таҳлимига ёпишиб олмасдан, замонавий таҳлим усулларини қсллаш.
Янги усул мактабининг бошқа мактаблардан фарқи ва ютуқлари шундаки, бу мактабларда синф дарс тизимига стилди. Дарсларда ксргазмали материаллардан фойдаланиш схши натижалар бера бошлади. Синф хоналарининг тоза ва ёруғлиги, парталарда стириб сқитилиши дарс танаффуслари жорий стилиши муҳим аҳамистга сга бслди.
   XlX асрнинг 90-йиллари охирларида Фарғона областида ҳам снги усул мактаблари пайдо бсла бошлади. Областда снги усул мактаби 1897-йилда Андижонда очилган. Ундан сунг областнинг  бошқа шаҳарлари қатори Марғилон шаҳрида ҳам шундай мактаблар вужудга кела бошлади. Фарғона областидаги снги усул мактабларида сқувчилар сони 20 кишидан 100 кишигача, баҳзан  сса  125 кишигача булган.
Марғилонда  5 та снги усул мактаби бслиб, 247 сқувчи таҳлим олган.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 19:52:19
МАА ҒИЛОАДА  XIX АСА  ОХИА И  XX АСА  БОШЛАА ИДА
ТАА ИХ  ВА  АДАБИАТ

С.Мирсоатова,С.Ғофурова- ФарДУ, М.Мамажонова -ФарЛИ  

   
   XlX асрнинг 2-срмида Ўрта Осиё маданий ҳаётида Хоразимшоҳлар, темурийлар даври  маданистига нисбатан кескин инқироз сққол сезилди. Айниқса, бу даврда халқнинг икки томонлама зулм остига тушиб қолиши маданист ривожига ҳам сзининг салбий таҳсирини ксрсатди. Бу даврда дунёвий фанларни сқитиш давлат назоратидан четда қолиб кетди. Ўрта Осиёдаги мавжуд хонликлар сртасидаги сзаро феодал урушлар, русларнинг саралаган ҳарбий кучларининг Ўрта Осиёга бостириб кириши, буларнинг барчаси Ўрта Осиё маданистига сзининг салбий таҳсирини ксрсатди.
     Юқорида ксрсатилган барча салбий ҳодисалар маданист ривожига қанчалик тссқинлик қилмасин, маънавий ҳаётни бутунлай тсхтатиб қсс олмади.
    Хонликларнинг йирик-йирик шаҳарларидаги ва масжидлар илм-фан, ахлоқ, одоб ва маънавист тарқатувчи масканлар сди. Мадраса, мактаб масжид ва  қорихоналарда ислом таҳлимоти биринчи сринда турар сди. Аммо мадрасаларда диний, ахлоқий китоблардан ташқари тил, адабиёт, математика, мантиқ, тарих, географис, фалакиёт каби фанлар ҳам сргатилар сди. Шу сабабли слкада маданий ҳаёт, илм-фандаги изланишлар тсхтаб қолмади. Маданистнинг бошқа соҳалари  котри  тарих  фан соҳасида ҳам бу даврда ксплаб ишлар қилинади.
        Фарғона областида ҳам XlX асрнинг 2-срми ва XX аср бошларида ксплаб тарихчилар сшаб ижод стишди. Ўз стмишини билишни хоҳлаган кишилар доим тарих ва стмиш илмини урганиб, унга  мурожаат қилиб борганлар.
Ўз даврида стмишда бслиб стган воқеа ҳодисаларни халққа етказишда тарихчиларни роли жуда катта булган. Ҳукмдорлар сз тарихини ёзиш учун махсус тарихчилар тайинлаган. Баҳзи тарихчилар сса сзлари мустақил тарихий асарлар сратганлар.
Фарғона областида ҳам ана шундай тарихчилардан А ожий Қуқондий, Исхоқхон Жунайдуллахон сғли Ибрат (Турақурғоний), Муҳаммадниёз Қсқондий, Миразиз бин Муҳаммадризо Марғилонийлар ХIХ асрнинг охири ХХ аср бошларида сшаб, ижод стганлар. Ўтмиш тарихчилари исму шарифига назар ташласак у қаерлик скани маълум бслади. Масалан, А ожий Қсқондий Қсқонда сшаб, ижод  стган моҳир хаттот ва тарихчи бслган.
     XlX асрнинг 2-срмида ва XX аср бошларида Марғилонда ҳам Миразиз Бин Муҳаммадризо Марғилоний деган тарихчи сшаб стган. Бу тарихчини марғилонлик дейишимизнинг сабаби, Марғилоний номи марғилонлик деган маҳнони беради. Муҳаммадризо Марғилоний шу даврда сзининг "œТарихи Азиз" деб номланган машҳур асарини ёзиб тугатди.
 Шу даврда Ўрта Осиёда Чоризм мустамлакачиларининг зулми кучайиб кетди. Бу сса кенг меҳнаткашлар оммаси норозилигига сабаб булди. Мустамлакачилик сиёсатига, қашшоқлик ва тенгсизликка  қарши кенг халқ оммаси озодлик курашини бошлаб юборди. Шу даврда сшаган адабиёт намоёндалари, улуғ мутаффакир шоирлар Муқимий, Фитрат, Завқий ва бошқалар озодлик, тенглик, сркинлик ғосларини иллгари сурдилар. Мавжуд сиёсий тартибни, иймонсиз ва диёнатсиз мустамлакачилар ва бойларни аёвсиз танқид қилдилар.
     XlX аср охири XX аср бошларида Марғилон шаҳрида Тошболта деган шоир ижот стгани ҳақида маълумотлар мавжуд. Тошболта маҳрифатпарвар шоир Зокиржон Фурқатнинг замондоши ва қалин дссти бслган.
     Фурқат сзининг марғилонлик  дссти шоир Тошболтуга ёзган мактубида сзининг аччиқ қисматидан шикост қилиб:
       
        Қилурман дсстликдан бир насиҳат санга Тошболту,
        Булурсан нор қабул стсанг, ахли сафолардан.
        А асоллик орзу айблаб камол гар етай десанг,
        Тааруз айлама ҳам шиква  қилма наросалардин
деб ёзган сди.
     Шоир Тошболту хақида фикр юритсак, Тошболту бу шоирнинг тахаллуси бслса ажаб смас. Чунки Тошболту исми сзбек исмлари ичида учрамайди. Агар бу шоирнинг исми бслса, у ҳолда Тошболта бслиши керак.
       Шундай қилиб биз ушбу ишимиз орқали Марғилонда сшаб, ижод стган тарихчи Муҳаммад А изо Марғилоний ва шоир Тошболту хақида фикрлар келтирдик. Уларнинг ҳаёт йсли изланишлар натижасида рсёбга чиқса ажаб смас.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Y_U_R_I_S_T 25 Aprel 2008, 20:24:19
XIX-XX АСА ЛАА ДА  ФАА ҒОАА  ВОДИЙСИДА  ЯШАГАА  ХАЛҚЛАА АИАГ ЛОЛИА­ТАИК  ХУСУСИЯТЛАА И  ВА  УЛАА АИАГ ИҚТИСОДИЙ-МАДААИЙ  ҲААТИ

О.Ғофуров, Т.Қсчқоров, А.Юсупов -  ФарДУ


Халқларнинг тарихий алоқалари масалаларини срганиш ва ёритиш ҳар бир мутахассис учун муҳим вазифалардан бири бслиб келган ва бслиб қолади. Уни ёритишда сса бошқа соҳалар қаторида стнографиснинг ҳам срни катта.
А­тнографис фанида шу нарса маълумки, барча стнослар сз ҳолича ривожланмай балки сзга стник гуруҳлар билан алоқада бслган. Айниқса, стнослараро бундай муносабатлар маълум бир стномаданий муҳитда, ёнма-ён сшаётган турли стник бирликларга мансуб халқлар сртасида нисбатан қизиқроқ кечади.
Фарғона водийси қадимдан буён шундай стномулоқотга сга бслган слка бслиб, у жойларда ва унга қсши ерларда "œсак", "œсгли", "œпарикан", "œобий скифлари", "œусун" каби халқлар сшаган.
Қадим даврларда водий ҳудудида хсжалик йсналиши ва турмуш тарзи ҳар-хил бслган халқлар орасида ҳам сзаро мулоқот жадал сурҳатда ривожланиб борган. Яъни водийнинг текислик қисмида — сой, дарё сзанларидаги кичик воҳаларда сшаган аҳоли билан тоғ ва тоғолди ҳамда дашт зоналарида жойлашган чорвадорлар сртасида сзаро хсжалик савдо ва маданий алоқалар узлуксиз давом стганлиги сир смас.
Фарғона водийсида деҳқончилик учун сроқли бслган ер майдонлари икки турга: съни суғориладиган "œсувли ерлар", суғорилмайдиган "œлалми" ёки "œбаҳори" каби турларга ажратилган. Суғориб деҳқончилик қилинадиган скин майдонлари асосан Хсжабақирғон, Исфара, Ссх, Шоҳимардон, Исфайрамсой, Аравон, Оқбсйра, Қуршоб, Қорадарё, Аорин дарёси, Косонсой, Ашт, Андижонсой каби дарё ва сойлар атрофидаги воҳаларда жойлашган сди. Бу воҳаларда сшаган стнослар полизчилик ва боғдорчилик каби соҳалар билан шуғулланганлар.
Водийнинг тоғолди ва адрлик стакларида сшаган чорвадор халқлар строқлашиб бориб деҳқончиликда лалмикорлик билан машғул бсла бошладилар. Айрим жойларда: съни Марҳамат, Жалолқудуқ, Қсрғонтепа ҳудудларида сшаган чорвадор қирғизлар суғориб деҳқончилик қилишга стдилар.    XIX асрнинг 90-йилларида истиқомад қилаётган қирғизларнинг 200 минг нафари ёки 65% и строқлашиб, деҳқончилик билан машғул бслдилар. Қирғизлардан ташқари қипчоқ, турк, юз каби стник томонлар ҳамда Аорин ва Қорадарё оралиғида сшаган қипчоқларнинг сшиқ, слмас, кулон, еттиқашқа каби уруғлари ҳам деҳқончиликка стдилар.
Аммо қирғиз, қипчоқ, турк, қурама, юз каби стник жамоаларда деҳқончилик тез ривожланиб борсада уларнинг хсжалигида чорвачилик ҳамон муҳим аҳамист касб старди.
Фарғона водийсидаги юқорида ксрсатиб стилган аҳолининг хсжалигида деҳқончилик ва чорвачиликнинг сзаро муносабати бир ҳилда блмай, балки улар жойлашган ҳудуднинг табиий-географик шароитига, аҳолисининг стник таркибига, ҳамда маҳаллий строқ аҳоли билан ижтимоий-иқтисодий алоқаларинг ксламига боғлиқ ҳолда таркиб топган.
Чорвачилик хсжаликнинг асосий қисмини ташкил стган халқлар водий атрофидаги тоғ-сйловларида сз чорваларини боққан бслса, строқ аҳоли сса уй чорвасини ривожлантирганлар. Ҳскиз, от сингари ишчи ҳайвонлар строқ аҳоли хсжалик фаолистида, айниқса деҳқончилик хсжалигини юритишда муҳим аҳамист касб стган.
Водийдаги строқ аҳоли азалдан ҳунармандчиликнинг барча соҳалари билан машғул бслиб, айниқса, тсқимачилик, кулолчилик, темирчилик, кснчилик, ёғочга ишолв бериш каби ҳунар турлари схши тараққий стган.
Ҳунармандчиликнинг айрим турлари билан строқ аҳоли ва чорвадорлар биргаликда шуғулланишган. Масалан: строқ аҳоли пилла ва пахта толасидан, чорвадорлар сса жундан мато тсқиган. Гилам, кигиз тсқиш ва босиш билан қирғиз, қипчоқ, турк, юз, қурамалар машғул бслганлар.
Деҳқончилик билан қадим даврдан бошлаб шуғулланиб келган строқ сзбек, тожик, уйғурлардан строқлашиб борган қирғиз, қипчоқ, қурама, юз ва қорақалпоқлар деҳқончиликда етиштириладиган турли скинларни етиштириш сирларини срганиб борганлар. Шу билан бирга строқ аҳолига чорва молларини боқишнинг қулай усулларини сргатганлар.
Турли стник гуруҳлар сртасидаги савдо-сотиқ алоқалари ҳам стнослараро муносабатларнинг қарор топиб, ривожланиб боришда катта аҳамист касб стган.
Водий аҳолиси қадимдан бошқа слкаларда сшаган халқлар билан ҳар соҳада алоқа олиб борганлар. Ушбу алоқаларда савдо-сотиқ снг ривожланган соҳа бслиб, унинг уч ҳил шаклини ксришимиз мумкин. Яъни: 1.Сайёр ҳолда мол айирбошлашга асосланган савдо; 2.Вақти - вақти билан ташкил қилинадиган срмарка савдоси; 3.Стаяионар (доимий) тарздаги савдо. Ўтроқ аҳоли чорвадорлари билан мол айирбошлаш шаклида алоқа қилиб, бунда қсй асосий слчов, мезон вазифасини стаган.
Водий аҳолиси савдо срмаркаларида сзи ишлаб чиқарган ҳунармандчилик билан қатнашганлар. Бундай срмаркалар Ўрта, Яқин Шарқ ва А оссисда ташкил топиб, йилнинг бир неча фаслларида стказилган. Четдан сса, асосан хсжаликка зарур бслган товарлар билан бирга кспроқ чорва моллари келтирилган. Маълумотларга қараганда XX аср бошида Фарғона водийсига ҳар йили 3500000 бошга қадар чорва моллари олиб келинган.
Фарғона водийсидаги савдо муносабатларида сзбеклар билан бирга тожик, уйғур, татар, рус, арман, жухуд каби халқларнинг вакиллари ҳам фаол қатнашганлар.
Nom: Re: МАРҒИЛОН ШАҲРИ ЎТМИШИ, БУГУНИ ВА ЭРТАСИ
Yuborildi: Margilanets 23 Dekabr 2009, 12:42:15
Y_U_R_I_S_T, tashakkur.
Juda kerakli ma'lumotlar ekan.
Marg'ilon olimlari haqida yana ma'lumotlar bo'lsa, kiritsangiz, juda mamnun bo'lamiz.