-
ЎЗБЕКИСТОА А ЕСЛУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎА ТА МАХСУС ТААªЛИМ ВАЗИА ЛИГИ
ФАА ҒОАА ДАВЛАТ УАИВЕА СИТЕТИ
МАА ҒИЛОА ШАҲАА ҲОКИМЛИГИ
"œАКОСАА" ХАЛҚАА О ТАШКИЛОТИАИАГ
ВИЛОЯТ ФИЛИАЛИ
ФАА ҒОАА ДАВЛАТ ЛОЛИТЕХАИКА ИАСТИТУТИ
ҚЎҚОА ДАВЛАТ ЛЕДАГОГИКА ИАСТИТУТИ
ВИЛОЯТ ФАА ВА ТЕХАИКА МАА КАЗИ
ВИЛОЯТ ОИЛА МАА КАЗИ
МАА ҒИЛОА ШАҲА И ЎТМИШИ, БУГУАИ ВА АА ТАСИ
мавзусидаги республика
илмий семинар
МАТЕА ИАЛЛАА И
2007-йил снварь
-
ҚАДИМГИ МАА ҒИЛОА
А.Асқаров — академик, Тошкент
Мустақиллик йилларида маънавий ҳаётимиз ва бой қадристларимизнинг тиклаш йсилдаги савобли ишлардан бири, Ўзбекистон диёрида жуда қадим — қадим замонларда қад кстарган ва ҳозирда ҳам гуллаб-сшнаётган шаҳарларимизнинг ксп асрлик муборак ёшларини нишонлаш анъанага айланди. Бухоро ва Хива, Термиз ва Шаҳрисабз тсйларидан кейин сқин орада Қарши шаҳрининг 2750 йиллиги нишонланади. Бу шаҳарларнинг ёшини аниқлашда ҳамма вақт ҳам ёзма манбалар топилавермайди. Чунки Ўзбекистон заминида қадимги шаҳарлар илк таркиб топган узоқ замонларда ҳали ёзув бслмаган. Чунки бизнинг ҳудудлармизда ёзувнинг пайдо бслганига атиги 2200-2300 йил бслди, холос. Аждодлармизга тегишли снг қадимги ана шу ёзув боҳтарий, ссғдий ва хоразмий хатлари бслиб, бироқ у ёзувларда Фарғона водийси шаҳарлари ҳақида бирор жумла ҳам ёзма маълумот бизгача етиб келмаган. Шунинг учун ҳам қадимги шаҳарларнинг ёшини аниқлашда археологик тадқиқотлар муҳим аҳамист касб стади.
Жаҳон фанида қабул қилинган анъанага ксра, бирор аҳоли зич жойлашган масканни шаҳар деб аташ учун камида 5-6 та белгилар бслиши шарт дейилган. Шаҳар қуруқ жойда сз-сзидан бирдагина пайдо бславермайди. Аввалом бор, шаҳар строқ, турғун аҳоли ижтимоий-иқтисодий тараққиётининг маълум босқичида шаклланади. Дастлаб унинг асосини қишлоқ ташкил стиб, қишлоқ аҳолиси бир вақтнинг сзида хонаки чорвачилик, мотига деҳқончилиги, ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ билан ҳам шуғуланган. Даврлар стиши билан бронза асрига келиб, ибтидоий аждодларимиз бир вақтни сзида хсжаликнинг барча соҳалари билан шуғулланиши мумкин бслмай қолди. Чунки, ибтидоий одамлар хсжалигида содир бсла бошлаган ишлаб чиқариш билан боғлиқ ихтисослашув жараёни аждодларимиз ҳаётида туб ижтимоий-иқтисодий сзгаришларга олиб келди.
Аввал ибтидоий жамоалар ҳудудларнинг табиий географик ва скологик имконистларига қараб минтақавий ихтисослашадилар, жамистда биринчи ижтимоий меҳнат тақсимоти юз беради, съни маълум бир минтақа аҳолиси хсжаликнинг деҳқончиликка қулай туманларида зироатчилик билан шуғулланади, чирвага қулай бслган чсл ва дашт-тоғ олди адирларда сса чорвачилик хсжалиги ривожланди. Бу манзара айниқса археологик ёдгорликларда схши кузатилади.
Ибтидоий жамист заминида хсжаликнинг ҳар иккала йсналиши бсйича ривожланиш давом стади. Сснгги бронза ва илк темир даврига келиб, ҳар икки хсжалик аҳолиси ижтимоий-иқтисодий ҳаётида жиддий сзгаришлар содир бслди, съни деҳқончиликдан снди ҳунармандчилик ажралиб чиқди. Бошқача қилиб айтганда, иккинчи меҳнат тақсимоти содир бслди. Чорвачилик минтақаларида сса ксчманчи чорвачилик қарор топди.
Деҳқончилик минтақаларида юз берган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий сзгаришлар илк шаҳарларни вужудга келишига, биринчи синфий жамистни таркиб топишига, жамистнинг мафкуравий асоси жаҳон динларинин пайдо бслишига, илк давлатчиликнинг вужудга келишига олиб келди. Бу воқеалар жамист тарихида урбанизаяис жараёни, шаҳарсозлик маданистининг шаклланиши билан боғлиқ масалалар бслиб, Ўзбекистон ҳудудида бу жараённинг минтақалараро, босқичма-брсқич юз бериши кузатилган, съни Ўзбекистон ҳудудларида шаҳарсозлик маданисти сзининг ривожланишига қараб уч минтақага бслинган: биринчи минтақани Ўзбекистоннинг жанубий туманлари, съни Сурхондарё вилости ташкил стади. Бу минтақада шаҳарсозлик маданисти бронза даврида таркиб топди, сзбек давлатчилиги асослари, кЎртаклари пайдо бслди. Илк темир даврига келганда қадимги шаҳарлар Ўзбекистоннинг Ссғдиёна (Қашқадарё, Самарқанд, Бухоро вилостлари) ва Қадимги Хоразм воҳаларида ҳам қад кстаради. Шунинг учун ҳам бу минтақаларда таркиб топган шаҳарларнинг ёши 2500-2750 йилдан кам смас. Аиҳост антик даврга келганда шаҳарсозлик маданисти Тошкент воҳаси ва Фарғона водийсигакириб келди. Бу минтақа шаҳарларининг ёши 2000-2200 йил атрофида сканлиги археологик материалларда сз аксини топган. Айнан шу даврда Буюк ипак йсли водий шаҳарлари орқали Хитойдан Самарқанд, Бухоро ва ундан жанубий-ғарбий мамлакат ҳудудларини оралаб то Византисгача бориб етди. Бу нафақат археологис материаллари, балки ёзма манбаларда ҳам сз аксини тпган. Худди шу даврда Шарқдан Ғарбга стган савдо карвон йслининг водий орқали стган трассаси бсйлаб қатор шаҳарлар қад кстардики, ана шу шаҳарлардан бири сифатида, археологик тадқиқотлар натижасига ксра Қадимги Марғилон шаҳри вужудга келди.
-
(давоми)
Шаҳарнинг Марғилон номини олиши мавжуд ёзма манбаларга ксра X асрдан нарига бормайди. Аммо, Марғилон шаҳрига асос солинганига камида 2000 йил бслгани аниқ. Бу сана археологик манбаларга асосланган. Марғилон қадимий тарихини срганишда Марғилон шаҳар ҳокимистининг молисвий ва ташкилий ёрдами жуда катта бслди. Ҳокимист археологис институти учун стиш даврининг иқтисодий қийинчиликларини ҳисобга олиб, 1994-1999 йилларда Марғилонда стказилган кенг ксламли археологик тадқиқот ишларига сзининг ксмагини асмади. Шу йилларда Марғилон шаҳри ва унинг теварак-атроф туманларини срганишга кенг имконистлар сратиб берди. Тадқиқотлар биргина археологик ёдгорликларни топиш ва уларни срганиш билан кифосланмай, балки марғилонсой оазисининг палеогеографик ва агро-ирригаяис насосларининг ётқизиқларини срганиш билан боғлаб олиб борилди.
Фарғона вилости водийнинг жанубий қисмида жойлашган. Унинг асосисй сув артерисларидан бири Марғилонсой бслиб, жанубий Фарғонанинг Марғилонсой ҳавзасида, унинг адир зонасида авваллари ҳам археологик изланишлар олиб борилган ва Оқтом, Кунгай ва Суфан каби илк темир даврига оид ёдгорликлар топиб срганилган сди. Аммо улар чорвадор жамолар қабристонлари бслиб, жанубий Фарғонада шаҳар маданистига тегишли ёдгорликлар ҳали учратилмаган сди.
Тадқиқотлардан маълумки, Фарғона водийсининг шимолий ва шарқий қисмида бронза давриданоқ қадимги деҳқончилик маданист қолдиқлари илмий адабиётларда Чуст маданисти номи билан машҳур. Ҳозирги кунда Фарғона водийсининг 15 пунктида, ана шу маданистга мансуб 80 дан ортиқ бронза даврининг строқ деҳқончилик маданисти манзиллари топилган. Аммо Чуст маданисти ёдгорликлари жанубий Фарғонада топилмади.
Илк темир даврига келганда водийда қадимги деҳқончилик маданисти ёдгорликлари ҳам пайдо бсла бошлайди. Мутахассислар бу давр ёдгорликларини Фарғона водийсида Алатан маданисти номи билан атаганлар. XX асрнинг 70-йилларигача жанубий Фарғонада слатан маданистига тегишли ёдгорликларни борлиги ёки уларнинг топилиши ҳақида ҳеч бир маълумот йсқ сди. Аммо, бу зонада кейинги йилларда стказилган палеогеографик тадқиқотлар жанубий Фарғонада ҳам уларнинг топилишини тақозо старди. Аиҳост археологларнинг олиб борган изланишлари тоғ дараларидан елиб чиққан Марғилонсой ҳавзасини икки зонага, съни юқори (адир) ва қуйи (пасттекислик) микрооазисларга бслишни тақоо стди. Марғилонсой дараларидан адир онасига чиққач, жуда катта кенгликда чорвачилик учун қулай майсазор ҳосил стган. Сойнинг қуйи ҳавзаларида сса деҳқончиликка қулай унумдор ерлар ҳосил бслган. Архелого-географик маълумотларга ксра, дастлаб ибтидоий аждодларимиз томонидан Марғилонсой ҳавзасининг адирлик зоналари сзлаштирилди. Унинг қуйи оқимида сса деҳқончилик хсжалиги учун унумдор массивлар ҳосил бслган. Айнан шу массивлардан бири Фарғона шаҳрининг истироҳат боғи срни бслиб чиқди. Шунинг учун ҳам бу даврга оид дастлабки ёдгорлик ҳозирги Фарғона шаҳрининг истироҳат боғи ҳудудида жойлашган ва маҳаллий аҳоли томонидан Симтепа деб юритилган қадимги шаҳар харобаси сди. Симтепа XX асрнинг 70-йилларда А.Г.Горбунова ва В.И.Козенковлар томонидан срганиб чиқилган, шаҳар истироҳат боғини қайта қуриш даврида бсзиб юборилди (Горбунова, Козенков, 1974 й).
Симтепа ёдгорлиги учта хронологик босқичга бслинади. Унинг қуйи қатламидан слатан даврига оид бой сопол комплекслари топилган. Сополларнинг аксарист кспчилиги бозоргир қилиб чархда ссалган, давр жиҳатидан милоддан аввалги IV-III асрларга тегишли. Шаҳарда ҳаёт то милодий сранинг III-IV асрларигча узлуксиз давом стган. Симтепанинг ҳар уччала қатламларидан монументал бино қолдиқлари ва товар характеридаги ҳунармандчилик маҳсулотлари топилдики, улар Симтепада антик даврда шаҳар маданисти таркиб топганлигидан далолат беради. Мана шу тадқиқот натижалаига ксра, ҳозирги кунда биз Фарғона шаҳри мавжуд тасаввурларга қарши слароқ мустамлакачилик даврида смас, балки кунимиздан роппа-роса 23 аср аввал илк антик даврда пайдо бслган, деган хулосага келишимизга асос бслади.
Марғилонсой ҳавзасида қад кстарган қадимги шаҳарлардан сна бири Марғилон шаҳрининг ғарбий қисмида жойлашган Қизлартепадир. Ундан 700 метрлар чамаси жанубий-шарқда Машад қабристони мавжуд. Қабристоннинг снг баланд қисмида Тепа-2 жойлашган бслиб, унда олиб борилган археологик қазишмаларга қараганда, у жойда қадимги шаҳарнинг арки жойлашган. Қизлартепа, Тепа-2 ва Машад деб аталган ҳозирги замон қабристони майдонини бир бутунликда ҳисоблаганда, бу жойда қадимда 20 гектар майдонни сгаллаган қадимги шаҳар харобаси бслган.
-
(охири)
Одатда қадимги шаҳарлар майдон жиҳатидан ҳозирги замон шаҳарларидан тубдан фарқ қилади. Уларнинг майдони ҳозиргидек катта ва кенг бслмаган. Қизлартепада шаҳар ҳаёти узоқ давом стган. Қизлартепа археологик коаплексларини срганган археологлар унин даврини уч ббосқичга бсладилар. Биринчи босқичда (милодий I аср) шаҳарга асос солинади ва Ипак йсли бсйлаб қад кстарган шаҳар сифатида шаклланади ва ривожланади. Археологик топилмаларнинг қиёсий таҳлили шаҳарга милодий I асрда асос солинганлигини тасдиқлайди. Қизлатепанинг иккинчи даврида (милодий II-IV асрлар) шаҳар ҳудудида монументал зардуштийлик ибодатхонаси қад кстаради. Ибодатхона таг курси зиккурат шаклидаги уч қават платформадан иборат бслиб, таг курси майдони пастдан юқорига кстарилган сари қисқариб борган. Унинг пастки биринчи қавати 36х60 метр, срта иккинчиқавати 26х26 метр, снг юқори учинчи қавати 20х20 метр майдонни ташкил стади. Уч зинапосли платформа устида монументал оташпарастлик ибодатхонаси бунёд стилган. Квадрат шаклида қад кстарган монументал бино марказида бир-бирига уланган иккита оташхона очилди. Монументал бинонинг зиккурат шаклида қад кстариши ва унинг қоқ сртасида қсшалоқ оташхона (алтарь) қолдиқларининг топилиши, ушбу обҳектни оташпарастлар ибодатхонаси сканлигидан далолат беради.
Қизлартепа-3 даврида (милодий V-VI асрлар) ибодатхона девори ташқарисининг жанубида икки срусли хумдон қолдиқлари топилди. Унда пиширилган сопол идишлар турли шаклли бслиб, улар асосан кулолчилик чархида ссалган. Кулолчилик маҳсулотлари асосан бозор учун ишланган юпқа, нафис ва жарангдор турли-туман сопол идишлардан иборат. Демак, Қизлартепада қадимги шаҳарларга хос аниқ белгилар мавжуд: биринчидан, шаҳар сз арки аҳлоси (Тепа â„–2) ва шаҳар шаҳристонига (Қизлартепа) сга. Иккинчидан, шаҳристон ҳудудида умум шаҳар аҳолиси топинадиган монументал жомий ибодатхонаси қурилган. Учинчидан, шаҳар аҳолиси касби-корига хос ҳунармандчилик юксак даражада ривожланган. Улар ишлаб чиқарган маҳсулотлар товар характерига сга бслган.
Бу қадимги шаҳарнинг мудофаа деворлари бизгача етиб келмаган. Қадимги шаҳар срнида ҳозирги замон Машад қабристонининг пайдо бслиши шаҳар ички таркибини срганишга имкон бермади. Шунга қарамай, Машад маҳалласида, Қизлартепа ва Тепа-2 ёдгорликлари ва уларнинг теварак атрофларида сқин 20 гектар майдон доирасида 13 та шурф қазилди. Ана шу шурфлар ва Қизлартепа ҳамда Тепа-2 да олиб борилган археологик изланишлар туфайли Қадимги Марғилонни айна мана шу 20 гектарли майдон доирасида вужудга келганлиги исботланди.
Шундай қилиб, жанубий Фарғонада Марғилон шаҳри ёшини аниқлашга қаратилган махсус тадқиқотларга қадар турдли йилларда археологик изланишлар олиб борилган. Аатижада бу минтақанинг адир зонасида чорвадорларнинг Оқтом, Суфан ва Кунгай каби илк темир даври ёдгорликлари (А.Г.Горбунова, В.И.Козенкова) ҳамда Симтепа, Хсжампошшо, Қоратепа, Лангар, Мозортепа, Шомирзатепа, Шаҳартепа каби антик даври деҳқончилик маданисти ёдгорликлари топиб срганилдики, уларнинг десрли барчаси милодий сранинг бошларига оид сди. Шулар орасида Симтепа Марғилонсой қуйи ҳавзасидаги снг қадимги аграр йсналишдаги шаҳарларда бири бслиб, у ерда бошланган урбанизаяис жараёни милодий сранинг бошларида бутун минтақа бсйлаб ёйилди ва ривожланди. Айниқса бу жараён Марғилон шаҳри ҳудудида олиб борилган археологик изланишлар давомида, бой фактик материаллар асосида (Қизлартепа, Тепа-2 ва Машад қадимги шаҳар қолдиқлари) сз исботини топди (Ф.А.Махсудов). Шунингдек, айнан шу даврда Марғилон шаҳрига асос солинди. Ана шу тарихий онлардан бери камида 2000 йил стди. Демак, қадимги Марғилоннинг шаҳар сифатида қад кстарганига 2000 йил бслди.
-
МАА ҒИЛОА ВА ФАА ҒОАААИАГ ИЛК ДЕҲҚОАЧИЛИК МАДААИЯТИ
М.Исомиддинов, Ҳ.А аҳматиллаев - ФарДУ
Қадимги Шарқ мамлакатларида темир милоддан ил. II минг йилликдаёқ маълум сди, лекин у Ўрта Осиё ҳудудларига милоддан ил. I минг йилликнинг бошларидан кириб кела бошлади. Шунга қарамай дастлаб темир жуда ҳам қимматли ашё бслиб, ундан ҳамма ҳам фойдалана олмас сди (Арешсн Г.Е. 1975, с. 91; Гралов Б.А. 1977, с. 17; Заднепровский А.Ю.1966, с.199). Шунинг учун илк деҳқончилик маданисти даврида темир, бронза ва ҳатто тошни ҳам тслиқ сиқиб чиқара олмади. Чунки илк темир даврида Ўрта Осиёдаги темир маҳдани билан боғлиқ конлар сзлаштирилмаган, ҳамда бу ибтидоий давр жамоаларида соҳани ривожлантириш учун етарли тажриба етишмас сди.
Ҳозирги пайтгача илк темир даврига оид темир қуроллар ва бевосита темир ишлаб чиқариш билан боғлиқ шлак қолдиқлари топилган ёдгорликлар жуда камдан-камдир. Бу ёдгорликлар Туркманистоннинг жанубий қисмидаги Анаутепанинг қуйи қатламлари, Дахистоннинг архаик қисмларидан топилган темирни қайта ишлаш учун тайёрланган бслаклари ва шлак, ҳамда Фарғона водийсидаги Чуст маданисти даврига оид снг йирик ёдгорлик Далварзинтепадан ҳам темирдан ссалган пичоқ ва темир қуйиш билан боғлиқ шлак қолдиқлари топилган (Заднепровский Ю.А. 1959).
Шундай қилиб, темир даврининг бошланиши юқоридаги топилмаларга асосланган ҳолда бронза даврининг охиридан бошлаб кенг ёйила бошлаганлигидан далолат беради. Айнан бу жараёнга Ўрта Осиёнинг снг илғор мамлакатлари ҳисобланган жанубий Туркманистон ва Шимолий Арон билан биргаликда Фарғона водийсида шаклланган Чуст маданисти ҳам кирган (Массон В.М. 1959). Албатта Ўрта Осиёдаги темир рудаси конларига бой слка Фарғона водийси фақат илк темир давридагина смас, балки кейинги тарихий даврларда ҳам темирчиликда доимо илғор бслган.
Темирни аста-секинлик билан тарқай бошлаши айнан деҳқончилик маданистини снада кенг ёйилишига ва уни ривожланишига ижобий таҳсир ксрсатди. Фарғона водийсидаги Чуст маданистига доир ёдгорликларнинг сзигина 70 дан ошиқлигини сзи ҳам темирнинг кенг ёйилганлиги билан боғланган бслиши керак. Ўрта Осиёнинг бошқа биронта ҳам воҳасида бунчалик ксп илк темир даврига оид ёдгорлик топилган смас.
Чуст маданисти ёдгорликлари таркалган ҳудудлар кспроқ водийнинг шимолий ва шарқий чеккаларидир. Водийнинг Қорадарё ва Аорин срталарида сса илк темир даври ёдгорликлари снг ксп жойлашган ҳудуд ҳисобланади.
Водийнинг жанубий ҳудудлари, шу жумладан Марғилон ва Фарғона атрофларини снг қадимги давр қатламларини айрим қадимшунос олимлар кспроқ чорвадор аҳоли тарқалган ҳудудлар қаторига киритишади. Лекин бу муаллифлар Марғилонга снг сқин ерда съни Акбаробод қишлоғи атрофларида бундан 50-60 йил илгари чуст даври маданистига оид ёдгорлик бозорлигини билишмайди шекилли.(Заднепровский Ю.А. 1966). Шу билан бирга айнан Марғилон ва Фарғона атрофларида чуст маданисти даврига тсғри келадиган, чорвадорлар маданистини сзида акс сттирган маданист сақланмаган. Бунинг устига агар бу ҳудудда "œҚайроққум маданисти" тарқалган бслганда сди, унинг срнига сйлатон маданисти келмаган бслар сди. Холбуки айнан Фарғона атрофларида қадимда ксплаб сйлатон маданисти ёдгорликлари кенг тарқалганлиги ва бу маданистнинг снг йириги Фарғона шаҳарининг истироҳат боғи срнида жойлашганлигини ҳамма ҳам билмайди. Бу тепа маҳаллий аҳоли томонидан «Симтепа» деб аталар сди.
Ўз пайтида бу ёдгорликда қазилма ишларини стказган Санкт — Летербурглик олима А.Г.Горбунова тепанинг қуйи қатламларини қазиб сйлатон маданистига мансуб деҳқон жамоаларининг турар жой макони бслганлиги тсғрисида хабар берган. Унинг қуйи қатламларидан квадрат ғиштлардан кстарилган турар-жой, буғдойни майдалаб ун қиладиган ёрғучоқлар ва снг муҳими ёдгорликни санасини аниқлашда қсл келадиган сопол буюмлари топилди. Демак, топилган ашёларнинг барчаси ёдгорликни деҳқон жамоаларига мансуб сканлигини ксрсатади.
Худди шундай топилмалар фақат Фарғона шаҳрининг срнидан смас, балким Шоҳимардонсой ва Исфайрамсой хавзасига кирувчи бир қатор ёдгорликлардан ҳам топилди. Улар Суфон ва Кунгай қабристонлари, Оқтом ёдгорлиги ва қабристонидир.
Қадимги давр деҳқончилик маданисти ва унинг стник келиб чиқишини белгилайдиган сна бир муҳим белги борки, у ҳам бслса сша маҳаллий аҳоли томонидан кундалик турмушда ишлатиладиган сополдан ссалган идиш-товоклардир. Бу идишлар ссалиш услуби, унинг устига солинган нақши туфайли сша идишни ссаган аҳолининг стник таркиби ва унинг санаси тсғрисида қимматли маълумотларни беради.
Жумладан шу сопол буюмларни оладиган бслсак, уларнинг аксарист қисми қслда ссалган бслиб, унинг устига солинган нақш айнан Ссғд ҳудудларида кенг тарқалган илк темир даврига хос нақшлардир. Ссғд ҳудудларидаги қулолчилик буюмларини стратиграфик ҳолати Фарғона ҳудудларига қараганда схши срганилган. Ссғд ҳудудларида илк темир давридаги нақш солинган идишларнинг устидан аҳамонийларгача бслган ва аҳамонийлар даври қулолчилик буюмларини ётиши кузатилади.(Сагдуллаев А.С.,1989; 1985; Исамиддинов М.Х. 2002). Шунинг учун Фарғона водийсининг қадимги давр ёдгорликларини стратиграфисси срганилганда албатта уни Ссғд ёдгорликларини стратиграфик холатини назарга тутган ҳолда срганиш керак бслади. Агарда шундай қилинган тақдирда Фарғонанинг сйлатон маданистини қадимги даврга оид қисмлари, айниқса кулолчилик комплексида кулолчилик чархида тайёрланган буюмлар бслмаса, у албатта аҳамонийлар давридан олдинги даврлар билан даврлаштирилиши керак.
Шундай қилиб, Фарғона водийсининг чуст маданисти илк темир даврида бутун Ўрта Осиё ҳудудларида кенг тарқалган деҳқон жамоаларининг асосий марказларидан бири сди.
Бу давр маданисти соҳиблари жуда катта ҳудудларига тарқалган бслишига қарамай сзининг иқтисодий, маданий тараққиёти жиҳатидан бир-бирига сқин турар сди. Бу сқинликка фақат империслар даврида, съни дастлаб аҳамонийлар ва кейинроқ Александр Македонский тузган империс тсзилганда Фарғона водийси жанубий мамлакатларни тараққиётидан сзилиб қолди. Яъни ҳар икки империснинг шимолий-шарқий чеккаси водийнинг ғарбий қисмидаги "œБекобод дарвозаси" сди.
Бу империслар тугатилиши билан водий маданисти Ссғд, Бақтрис ва Марғиёнадаги тараққиёт сна сқинлашди.
Фарғона атрофларидаги дастлабки чуст маданисти ва кейинроқ вужудга келган сйлатон маданистлари қадимги деҳқончилик анъаналарига асосланган маданистлар бслгани учун ҳам милоднинг бошларида бу ердаги урбонизаяис жараёнларига асос бслди.
-
ИСКААДАА ЗУЛҚАА ААЙА МАА ҒИЛОАДА БЎЛГААМИ?
А.Қамбаров, И.Холдарова - ФарДУ
Ушбу саволга жавоб топиш учун тарих саҳифаларига бир назар ташлаймиз. Александр Македонский (Искандар Зулқарнайн) Македонис подшоси Филипп II нинг иккинчи хотини, Апир подшосининг қизи Олимпиададан ксрган фарзанди сди.Отаси унга ҳам саркарда, ҳам доно давлат арбоби бслсин деб схши маълумот олиши учун кенг шароитлар сратиб берди.
Буюк файласуф олим Аристотелғ икки йил мобайнида (срамиздан аввалги 345-343 йиллар) унинг мураббийси бслган. Аристотелғ туфайли у грек фалсафаса, маданисти ва фанини срганиб олди. Шу билан бирга Филипп сғлини ёшлигидан бошлаб урушга сргатади, унинг сзига муносиб ворис бслишини истайди.
Арамиздан аввалги 338 йилда Лангрек конрессида Македонис бошчилигида умумгрек иттифоқи тузилганлиги ва Аронга уруш сҳлон қилиниши маълум қилинади. Урушга қизғин тайёргарлик ксрилаётган бир даврда Филипп слдирилади. Арамиздан аввалги 334 йилда отаси амалга оширолмаган Арон юришини 22 ёшли Искандар сзи сттиз минг кишилик пиёда ксшин, беш минг суворий билан бошлаб боради. Искандар бутун Аронни талайди.
Искандар аскарлари Ўрта Осиё тупроғида мил.авв.329 йилда пайдо бслган. Тарихчи олим ва айни вақтда лашкарбоши лавозимида бслган Лтоломей ва Аристотеллар Искандар қсшинида хизмат қилиб, барча воқеа ва ҳодисаларни ёзиб боришган. Афсуски, бу маълумотларнинг ксп қисми бизгача етиб келмаган. Фақатгина кейинроқ сшаб стган Арриан (2 аср), Ллутарх (1-2 аср) ва Юстиан (2 аср)ларнинг асарлари орқали айрим лавҳалар етиб келган. Искандарнинг Ўрта Осиёга юришлари тсғрисида XIX аср рус олими В.В.Григорғевнинг "œЛоход Александра Македонского в Западнқй Туркистан"(1881) ҳамда И.Г.Дройзеннинг "œИсторис Аллинов" (1-3 том) асарларида шу ҳусусида бир мунча маълумотлар берилган.
Искандарнинг Ўрта Осиё тупроғига қсйган дастлабки қадамиёқ қаттиқ жанг билан бошланади. Чунки, сз ерининг ҳимосчилари Македон подшосининг шухрати ва қудратига бирон бир хурмат ҳамда сҳтиром ксрсатмадилар. Шу жумладан, унга бош сгиб чиқишдан бош тортдилар. Искандар бу ерга истеҳлочи, халқ мустақиллигининг душмани сифатида келган сди ва шунга мувофиқ равишда қарши олинган. Искандарнинг Ўрта Осиёга кириб келишини авлодларимиз гуллар ҳамда ғолибларга тақдим стиладиган гулчамбарлар билан смас, балки қаттиқ қаршиликлар билан кутиб олганлар.
Шу сринда айтиш жоизки, шу кунгача гсзал Марғилон номи саркардага боғлиқ сканлиги ҳақидаги баҳзи бир ривостлар ҳамшаҳарларимиз фикри-зикриларини банд стиб келганлиги сир смасдир. Чунки, сқувчилик чоғимизда тарих сқитувчиларимизнинг бизга айтган ривостлари ҳали-ҳали ссимиздан чиққанича йсқ. А ивостда шунда дейилади: «Марғилон номсиз бир қишлоқ ксринишида бслиб, Искандар Зулқарнайн қишлоққа кириб келганда маҳаллий халқ бир қслида мурғ(товуқ), бир қслида нон билан кутиб олган. Шунда У қишлоқнинг номини ссраганида номи йсқлигини айтишган. Шунда саркарда "œМени шунчалик иззат-икром ҳамда мурғ ва нон билан кутиб олганингиз учун бу қишлоқнинг номи "œМурғинон" бслсин деб йслда давом стади».
Александр Македонскийнинг Ўрта Осиёни истеҳло қилганлиги ҳақида юнон тарихчи олимлари Геродот, Квинт Куряий А уф, Диодор, Стробонларнинг асарларида кенг ёритилган. Айниқса, Искандар истеҳлоси вақтидаги аниқ маълумотлар Лтоломей ҳамда Аристотелғ "œКундаликлари"да ҳам қайд стилган.
Искандар Ўрта Осиёни босиб олган деб айтсакда, саркарда сзини ғолиб ҳисоблай олмайди. Унинг режаси Суғдни қслга киритиш бслгани учун У жадал Аасаф, Мароқанд(Самарқанд), Сирдарё бсйларига етиб бориб, ундан у ёғига силжий олмайди. Фарғона водийсининг Хсжанд ҳудудигача бостириб келиб, у ерда "œУзоқ Искандарис" деб ном олган қалҳа-шаҳар барпо стади.
Ксриниб турибдики, ҳозиргача срганилган маълумотларини ксздан кечирганимизда Марғилон шаҳрига буюк саркарданинг ҳеч қандай алоқаси йсқлигидан ҳабардор бсламиз. Шаҳардаги "œЛошшо Искандар" маҳалласи ҳамда у ердаги "œИскандар" қабри ҳам (1935 йилда олинган қабр сурати ҳозирги кунда Марғилон "œАдабиёт ва санҳат" музейининг фондидан жой олган) буюк ҳукмдорга тааллуқли смаслиги фикримизни исботлаб турибди. Чунки Александр Македонский водий халқининг мардлиги ва матонатига дош беролмай сзига ожизроқ рақибларни излаб, Хсжанддан срамиздан аввалги 327 йилда Ҳиндистонга юриш қилади. Искандарнинг Шарқий юриши десрли 10 йил ( ср.ав. 334-324 йиллар) давом стади. Искандар Зулқарнайн срамиздан авалги 323 йили Месопотамиснинг Бобил шаҳрига қайтади. Шу йилнинг 13 июнида 32 ёшида тропик безгак касаллигидан вафот стади.
-
ҚАДИМГИ МААБАЛАА ДА МАА ҒИЛОА ҲАҚИДА
Ш.А.Қамбарова, А .А .Аҳмедов - ҚДЛИ
Марғилоннинг қадимги тарихи ҳақида ссз кетганда Ибратнинг "œФарғона тарихи" асари сҳтиборлидир. Бу асарда Марғилон шаҳрининг пайдо бслишида "œФорсистондан муҳожир бслиб келиб, слтирғон бечора деҳқони бодсшинлар"нинг роли катта бслганлиги таҳкидланади. Шаҳар номининг келиб чиқишини ҳам форсий тилидаги "œмурғу нон" съни товуқ ва нон ссзи билан боғлайдилар. Яна шу асарда Фарғона шаҳрига айнан мана шу форсистонликларнинг талаби билан асос солинган, деб келтирилади ва Фарғонага асос солинишини Искандар Зулқарнайн билан боғлайди. Амишки, Искандар Зулқарнайннинг шарққа қилган юришлари даврида Фарғона ерида ишловчи форсистондан келган аҳоли унинг йслига товуқ ва нон билан пешвоз чиқиб, ундан бир шаҳар бунёд стиб беришини ссраганлар.Македонисликларнинг "œбу нима?" деган саволига улар "œМурғу нон" деб жавоб берган сканлар.
Аммо тарихий манбалардан бизга маълумки, македонислик Искандар шарққа юришлари даврида Хсжандга келгани аниқ. Аммо ундан шарққа Фарғонанинг ичига столмаган. Шунинг учун ҳам юнон-македон манбаларида Фарғона вилости ҳақида аниқ маълумотлар учрамайди. Фақат "œЯксарт орқасида" аллақандай строқ аҳоли борлиги қайд стилган холос.
Айрим кишилар Искандарнинг Марғилонга келганлигини Марғилондаги Искандар қабри билан исботлашга уринадилар. Бу қабристон ҳақида Ибратнинг "œФарғона тарихи" асарида шундай маълумот бор: ... "œМарғилонда подшо Искандар деган ийидгоҳ мозор бордур, ул киши тушган ерлардур".
Қадимдан халқимизда улуғ кишиларнинг нафақат дафн қилинган ерлари, маълум муддат сшаган ерлари, сафарлари чоғида тсхтаган сринлари ҳам муқаддаслиштирилган. Фикримизнинг исботи сифатида айрим азиз кишиларнинг турли жойларда бир нечта, хатто снлаб қабрлари борлигини келтирамиз. Демак, Марғилонга Искандар смас унинг бирор лашкарбошиси келган бслиши мумкин. Искандар ҳақида сшитган маҳаллий халқ уни Искандар деб тахмин қилган бслиши мумкин. Аммо Фарғона Искандар салтанатига кирмаган ҳудуд сифатида саналади. Бизнинг муддаомиз Искандарнинг Марғилонга келган-келмаганлигини аниқлаш смас, балки Марғилонни сша даврда мавжуд бслганлигидир.
А.Аабиев сзининг "œТарихий слкашунослик" асарида антик дунё тарихчиларининг маълумотини келтиради. Унга ксра парфисликлар бир пайтлар скиф қабилалари орасидан қувилган қабила сдилар., "œпарф" ссзи скифча "œқувилган кишилар" деган маҳнони англатади. Уларнинг кийиниши, тиллари бир-бирига жуда сқин. Ларфисликлар ҳам, Марғилонликлар ҳам моҳир чавандоз бслганлар. Улар гаплашганда бир-бирларини тушунганлар. Шундан келиб чиқиб муаллиф "œФарғона" номи Ларфиёна — Ларфона — Фарғона бслмаганмикан, деган фикрни беради.
Ибрат келтирган далилларга асосланиб, Фарғона ва Марғилон шаҳарларининг бино бслган вақти десрли бир хил сканлигини инобатга олсак, юқорида келтирилган маълумотларимиз Марғилонни милиоддан олдинги давридаёқ пайдо бслган деган фикрни тасдиқлайди.
Қадимги Хитой манбаларида Даван давлати ҳақида ксплаб маълумотлар учрайди. Уларда Даван давлатида 70 дан ортиқ шаҳарлар мавжуд бслгани ҳақида маълумот бор.
Марғилон шаҳри ҳақидаги аниқ маълумотлар X асрдан бошлаб ёзма манбаларда ёзилган бслса-да, бу шаҳарнинг биносини юқоридаги далилларга асосланиб 2000 йилдан ошиқроқ деб айта оламиз.
-
МАА ҒИЛОА ТОЛОАИМИКАСИГА ОИД МААБАЛАА
О.Ш.Хакимова, Л.Ларпиев-ФарДУ, А .Ходжаев-ФарЛИ
Ўзбекистон тарихи, стнографисси учун муҳим аҳамистга сга бслган топонимик материалларни срганишда Жаҳонгир Латиповнинг «Марғилон ва унинг атрофлари топонимикаси» мавзусидаги номзодлик диссертаяиссидаги маoлумотлар қимматли бслиб, Марғилон шаҳри топонимикасини срганишда катта аҳамистга сгадир.
Асли Марғилонлик ажойиб инсон Ж.Латипов Фарғона водийсининг қадимий ва тарихий шаҳарларидан бири бслмиш Марғилон ва унинг атрофи районлари (Олтиариқ, Охунбобоев, Тошлоқ, Қува, Водил) топонимларини срганиш бсйича илмий иш олиб боради. Бу ишда у мавжуд топонимик тадқиқотлар тажрибасидан, жойларда шахсий суҳбатлар, тегишли ташкилотлардаги жой рсйхатлари, Фарғона вилост архиви материалларидан фойдаланади.
Биз ушбу мақолада олимнинг Марғилон шаҳри ва унинг атроф районлари топонимисси тарихига оид айрим маoлумотларни сқувчиларга хавола стмоқдамиз. Бугунги кунда тарихимизни чуқур срганишда топонимик ва антротопонимик материалларни срни алоҳида аҳамистга сгадир.
Топонимика ва антротопонимика халқнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари, маънавий дунёси билан чамбарчас боғланиб кетувчи характерли лингвистик материалдир. Бу жиҳатдан, айниқса топонимиклар сзига хос хусусистларга сга. Топонимларнинг пайдо бслишини топонимист В.А.Аиконов сринли таoкидлаганидек, у халқ тарихи билан узвий боғлиқдир. Шу сабабли ҳам маoлум халқ тилидаги топонимларни срганиш ксп ҳолда бу материалдан тарихий маoлумотлар ахтаришдан бошлангандир. (А.И.Лопов. Обҳект исторический методе в топонимических исследованисх. «А азвитие методов топонимических исследований».М.1979г 25-28 ст.)
Шунингдек, географик номларнинг халқ тарихи ва турмуши билан сқиндан боғлиқ сканини, Марғилон шаҳри ва унинг атрофлари топонимисси материаллари ҳам тасдиқлайди. Бу жиҳатдан Ж.Латиповнинг «Марғилон ва унинг атрофлари топонимисси» номли илмий иши диққатга сазовордир. У баoзи топонимлар маoлум жойнинг стмишида у ёки бу ҳукумрон шахсга тегишли бслганлигини таoкидлаб стади. Масалан, Хожали чсли, Чопқибой ака ери, Бойтсри ариғи, Тсратспи, Жуворихон ариғи каби. Марғилон топонимикасида шундай атоқли отлар ҳам учрайдики, уларда диний сoтиқод ва одат, анoаналари ёрқин ифодаланганини ксрсатади. Чунончи қабристонлар, мозорлар, қабрлар номи: Убайдуллахожи мозори, Хсжа қабристони, Хазрат Мовлон мозори; масжидлар; Дсстихудо масжиди, Тсйчи қсрбоши масжиди, Бобо-и-оппоқ мозори, Ашон-и-азиз масжиди ва бошқалар.
Ўтмишда бутун-бутун территорисларнинг йирик ерлари, шунингдек маҳалла ва гузарларнинг бирор йирик ер сгасининг ёки муқаддас шахслар, авлиёлар, мусулмон дин пешволарининг номи билан аталганини Марғилон ва унинг атрофлари топонимикасида схши сақланиб қолган.
Жаҳонгирхон Латипов буни Ақуббек гузари, Отажон бой ери, Ботирбоши, шунингдек, Ашон гузар, Ашон маҳалла, Хсжа маҳалла каби номларни мисол келтиради.
Марғилон халқининг стмиш тарихини схшироқ срганишда қишлоқ ва посёлкалар номи ва унинг номланиш сабабларини срганиш катта аҳамистга сгадир. Жаҳонгирхон Латипов сз тадқиқотида мингга сқин қишлоқ ва посёлкалар 800дан ортиқ маҳалла номини срганган. Масалан, киши номлари лақаб ва титуллари билан аталган қишлоқлар: Тсратспи, Аормуҳаммадҳожи тспи, Бектспи, Армат махсум тспи ва бошқалар.
Топонимиканинг халқ стмиши, ижтимоий ҳаёти ва тарихидан дарак берувчи муҳим фактлар сканини Марғилон топонимисси материаллари ҳам тасдиқлайди. Чунончи олим тсплаган материаллар орасида ҳудуд аҳолисининг стмиши касб-кори ва хсжалигидан дарак берувчи топонимлар учрайди. Масалан: сскифуруш, кигизчилик, тандирчилик, тақачилик, сандиқчи, товоқчи, темирчи, узумчи, сқчи, пичоқчи, қошиқчи ва бошқалар.
Қишлоқ ва посёлка номи географик жойлашиши срни ва ундаги табиий ҳолатга ксра ҳам аталган. Масалан: Боғчилик, Жийдазор, Узумзор, Шувоқзор, Қора жийда ва бошқалар.
Сояил-иқтисодий қарашлар тарихий воқеалар билан боғлиқ бслган топонимлар. Баoзи диний расм-русумлар билан боғлиқ қишлоқ номлари Мирбобо мозори, Сирош масжид, Қорихона ёки Ашонтспи, Хсжатспи, Ссфилар сингари тушунчалар билан боғлиқ бслган.
Маҳаллаларнинг номланиши ксп жиҳатдан қишлоқ ва посёлкаларнинг номланиши хусусистларига сқиндир. Улар ичида снг характерлиси сифатида қуйидагиларни ксрсатади:
1) Маҳалла жойнинг территориссининг физик-географик ҳолатига ксра номланади: Юқоригузар, Юқоримаҳалла, Ластмаҳалла, Баландмаҳалла каби.
2) Маҳалла шу ҳудуднинг жойлашиш срнига ксра номланади: Ўрдатаги, Қсрғонтаги, Қудуқбоши, Ксчаоғзи, Сойбсйи, Дарвозатаги ва бошқалар.
3) Маҳалла ушбу ҳудуддаги муҳим табиий-географик хусусист, белгига ксра номланади: Ўрикзор, Анғоқзор, Янгибоғ, Чорбоғ, Чорчинор, Мажнунтол, Узунховуз, Хсжаксприк, Тахтаксприк.
4) Атнонимлар билан ифодаланган маҳалла номлари. Чунончи: Юқорибахрин, Ласткибахрин, Оралбой, Талабой, Арабгузар, Қиёт, Қатағон, Ав, Оқсари, Оталиқ, Тсдалик, Ўзбекмаҳалла, Тожикмаҳалла, Лслимаҳалла ва бошқалар.
Масжидлар номи учун характерли хусусистлар уларнинг кспчилигини киши номи билан ифодаланишидир. Чунончи: Тсйчиқсрбоши масжиди, Момозебо масжиди, Болалатиф, Шойбой, Ашони Азизон масжиди ва бошқалар.
Шунингдек, Марғилон топонимикасини срганишда стнотопонимларни срганиш ҳам катта аҳамистга сга сканлигини таoкидлаб стади. Туркий халқлар, жумладан сзбек халқининг уруғ ва қабилалари, уларнинг шахобчаларини илмий текширишда машҳур тарихчи ва тилшунослар В.В.Бартолpд, В.В.А адлов, В.В.Григорpев, А.Ю.Якубовский, А.В.Ханс‹ков, А.Л.Хорошкин, В.М.Всткин асарларидаги фикрлар қимматлидир. Фарғона воҳаси топономисдаги стнонимик системани тадқиқ стган С.С.Тубаеванинг иши алоҳида аҳамистга сгадир (С.С. Тубаева. Атнонимс‹ в топономии Ферганский долинс‹ 17кд.М., 1973г).
С.С.Тубаева Фарғона водийси стнотопонимларини тадқиқ стар скан, шундай фикрларни баён қилади: «Фарғона водийси томонларини тадқиқ стиш шуни ксрсатадики, бу водийда умумтуркий тилларда ссзлашувчи аҳоли срта Осиёнинг барча районларида ва ундан ташқарида кспи 30-50%ни ташкил стади. Баoзи жойларда 10-11%дир. Атнонимларнинг бундай нотенг бслиши тадқиқот олиб борилаётган районларнинг аҳоли составига боғлиқдир» (С.С.Тубаева).
Марғилон топонимиссида ҳам стнотопонимлар анча салмоқли срин тутади.
Ж.Латипов тадқиқотида 100дан ортиқ стнотопонимлар мавжудлигини қайд стади (Ж.Латипов. Марғилон ва унинг атрофлари топонимисси. Канд. диссертаяис 1975 й). Жумладан: маoлум миллат, халқ номидан ссалган стнотопонимлар. Масалан: Арабгузар (маҳалла), Арабмозор (қишлоқ), Тожикксча (қишлоқ), Ўзбекмаҳалла, Аскиараб (қишлоқ), Янгиараб (қишлоқ).
Шунингдек, маoлум туркий уруғ ва қабилалар номи билан ифодаланган стнотопонимлар. Масалан: Қипчоқ ариқ (ариқ), Қорасийроқ (қишлоқ), Қиёт (маҳалла), Аайман (квартал), Аву, Абу (маҳалла), Канжирға, Қонжиғали (қишлоқ).
Хуллас, Марғилон топонимикасида уруғ ва қабилалар турли халқ ҳамда миллатлар бошқа хил стник гуруҳларнинг номидан ссалган топонимлар сезиларли срин тутади. Атнотопонимлар Марғилон шаҳри атрофидаги ҳудудда стмиш даврларда сшаган аҳолининг тарихи, ижтимоий-сиёсий аҳволи, хсжалиги ҳамда диний-маънавий қарашлари ҳақида қимматли маoлумотлар бера олади.
Шундай қилиб, жойларнинг номланиши тарихини аниқлаш, номнинг стимологик маъносини тиклаш, лингвистикада тарихий лексикологис, тарихий фонетика манфаатлари учун тарих ва стнографис, археологис ҳамда географис фанларида сша жойнинг ижтимоий-иқтисодий тарихини, маданий-диний аҳволини, физик-географик ҳолатини тиклаш, срганиш мақсадларида амалга оширилиши мумкин. Кейинги вақтларда топонимиканинг тарих, географис, археологис ва ҳаттоки геологис фанлари билан алоқадор томонлари ҳақида бир қадар ишлар ёзилди. Ўзбек топонимиссининг баoзи унутилган ва қадимий фактлари сзбек ва Ўрта Осиё халқларининг стмиш тарихини ёритишда сринли фойдаланилди. Ксп жиҳатдан шарқшунослардан В.Л.Всткин, А.Ф.Ситнсковский, Л.А.Соболев, М.М.Вирский, В.В.Бартолpд, С.Л.Толстов, А.А.Семёнов, О.А.Сухарева, О.Д.Чеховичларнинг ишлари характерлидир.
Демак, топонимларнинг лингвистик режадагина смас, балки тарихий-стнографик, географик-геологик режада ҳам срганиш жуда муҳимдир. Таниқли топонимист В.А.Аиконов таoкидлаганидек: «Тарихийлик барча номлар асосидир. Улар қандайдир ҳодиса ва ном ҳақида маoлумот берувчи тор доирада смас, ҳамма вақт тарихийдир» (В.А.Аиконов. Лути топонимического исследованис. Сб. «Лриняипс‹ топонимики», М.1964 г).
-
МАА ҒИЛОА ТОЛОАИМИКАСИ ҲАҚИДА АЙА ИМ МУЛОҲАЗАЛАА
О.Ҳакимова, Х.Аркинова, И.Сиддиқов ФарДУ
Мамлакатимиз жуда узоқ тарихга сга сканлиги ҳеч кимга сир смас. Буни ҳеч ким инкор ста олмайди. Юртимизнинг узоқ ва шонли тарихини сз гарданида кстариб келаётган Бухоро, Самарқанд, Хива каби шаҳарларимиздаги киши қалбини ғурурга тслдирадиган осори атиқалар ҳамон дунё афкор оммасини лол қолдириб келаётганлиги ва ушбу шаҳарларнинг 2700 йиллик юбилейларининг бутун дунёда кенг нишонланганлиги фикримиз далилидир. Аши 2000 йилдан кам бслмаган шаҳарлар Ўзбекистон ҳудудида жуда ксплаб топилади. Бундай шаҳарлар қаторига Марғилон шаҳрини ҳам киритишимиз мумкин. Айниқса бу шаҳар ЮАЕСКО сoтиборига тушиб, унинг 2000 йиллик юбилейини нишонлашга қарор қилинганлиги юртимиз аҳлини руҳлантириб юборди. Бу қарор кенг жамоатчилик сoтиборини Марғилон шаҳрига, унинг тарихи, аҳолиси ва маданистига нисбатан бошқача нигоҳ билан қарашга ундади. Лекин Марғилон шаҳрининг ҳали очилмаган қирралари бисёр. Шулардан бири Марғилон топонимикасидир. Биз қуйида ушбу мавзуда фикр юритмоқчимиз.
Марғилон Фарғона водийси шарқий срмининг жанубий қисмида жойлашган. Марғилон ва унинг стмиш тарихига оид маoлумотлар жуда кам. Марғилон номининг стимологисси ҳозиргача аниқланган смас. Марғилоннинг қадимий стмишга сгалиги, унинг номи Марғилоннинг ҳам сски топонимик номлиги шубҳасиз. Марғилон шаҳри ҳақидаги справочник китобда шундай ёзилади: «Дарҳақиқат, Марғилон Ўрта Осиёнинг снг қадимги шаҳарларидан бири бслиб, у минг йиллик тарихга сгадир. Х асрдаёқ Марғилон Фарғонанинг машҳур шаҳарларидан бири ва ҳатто округ маркази ҳам бслган».
Бу даврда, сoни IX асрдан то XI асрнинг бошигача Ўрта Осиёда самонийлар ҳукмронлик қилган сди. Самонийлар асли форс амалдорлари орасидан чиққан бслиб, уларнинг асосий пойтахти Бухоро шаҳри бслган.
Марғилон шаҳри қорахонийлар даврида ҳам машҳур ва маoлум шаҳар бслган. Чунончи машҳур тарихчи В.В.Бартолpднинг «Мсғуллар даврида Туркистон» номли асарида қуйидаги фикрлар баён стилган: «Тубан Аасис вилостида шаҳар сна кспроқ бслган, бунда Зандармиш (Зарафшон)дан бошқа сна Марғинон (Марғилон), Баранг, Ўтиконлар орасида Тубан Аасис вилостининг бош шаҳри Марғинон (Марғилон) бслган бслса керак».
Таниқли географ ва топонимист олим Ҳ.Ҳасанов Шайх Сулаймон Бухорийнинг «Луғати чиғатой ва турки Усмоний» (Истамбул, 1298 ҳижрий-1880 йил) асаридан олинган шундай фикрни келтиради: «Фарғона — Туркистонда машҳур ва азим бир шаҳар номидир. Ҳсқанд ҳам дерлар. Андижон, Марғилон, Ааманган у ердадир». Тарихий асарларда Фарғона шаҳарларидан Фарғона, Қубо (Қува), Ҳуқад (Ҳсқанд), (Қсқон), Ааманган ва бошқа шаҳарлар тсғрисида анчагина маoлумотлар учрайди. Аммо Марғинон (Марғилон) ҳақида бундай дараклар кам.
Ҳ. Ҳасанов сзининг «Тарихий — географик номлар изоҳоти» номли асарида «Марғилон» ссзини Мари, Марғилон, Мурғоб топонимлари системасида изоҳлайди ва китоб муаллифи шундай ёзади: «Мурғ — об» ни «Қсш — сув» деб изоҳлаш мумкин. Аслида ундай смас. Мурғоб, Мари, шунингдек Марғилон номларининг асоси қадимий «марғ» ссзидан ссалган.
Тарихда марғи қабиласи ҳам бслган. Улар стлоқ, сувлик ерларда сшаганлар, Марғзор деганда срмонча, сшил ер, стлоқ жой тушунилади». Марғилон номи тарихда ксп шаклларга сга бслган. Масалан: Марғинон, Марғилон, Мурғинон кабилар шулар жумласидандир. З. М. Бобур сзининг «Бобурнома» асарида Марғилон шаҳри ҳақида шундай ёзади: «Яна бири Марғинондур, Андижоннинг ғарбидадур, Андижондин етти йиғоч йслдур"¦ Али сорттур ва муштазан ва пуршару шср слдур. Жангарилик расми Моварауннаҳрда шойидур, Самарқанд ва Бухорода номдор жангарилар аксар Марғинонийдур. Соҳиби «Ҳидос» Марғиноннинг А ушдон отлиқ кентидундур». Демак, «Бобурнома»да Марғилон шаҳри номи ксп марта тилга олинган ва бу Марғинон ксринишида бслган.
XVI асрда ёзилган Муҳаммад Солиҳнинг «Шайбонийнома» асарида Марғилон номи Мурғинон ва Мсрғинон ксринишларига сга.
Чунончи:
Мурғинон ҳаддиға етғоч слчи,
Қиссанинг шарҳини қилғоч слчи.
Яна:
Мсрғинон шаҳрига етди андин,
Хасм кснглини сритти андин.
Мсрғинон, Ўшға срди сони
Маҳкам айлаб сди Танбал они.
Яна:
Хон бу ссз бирла таваккуф қилди,
Мсрғинонда черикини билди
Топонимист А.М.Мурзаевнинг маoлумотига қараганда, Марғилон «Марғиноб» шаклига ҳам сга бслган. А.М.Мурзаев Марғилон номини тожикча «марғ» сoни «стлоқ» ссзидан олинган деган фикрни билдиради ва уни Марғ, Мурғоб,Марғон, Марғитта, Марғуб сингари топонимлар билан сзакдош деб ҳисоблаган.
Суюн Қораевнинг фикрича, Марғинон номининг Марғилон шакли сзбеклар талаффсзи натижасида кейинчалик вужудга келган. Самарқанд сқинида ҳам Марғилонтепа деб юритувчи топоним бслган. Марғ ссзи қадимги ссғд тилида «булоқ» маъносини ҳам англатади. Тожик мумтоз адабиёти тилида қадимдан мавжуд бслган мурғ ссзи: ст, майса, алаф, майсазор, сoни марғзор, чаманзор маъноларини англатган. Шунингдек, мурғ сша шаклда Мурғоб шаҳрининг номини ҳам ифодалаган. Марғ, марғзор ссзи сски сзбек тилида, жумладан Алишер Аавоий асарларида ҳам учрайди: марғ — ст, ҳайвонлар ейдиган ссимлик, марғзор — стлоқ, ҳайвонлар стлайдиган жой. «Аавоий асарлари луғати»да марғ, марғзор ссзларининг арабча деб белгиланишига қсшилиб бслмайди.
Марғилон, Марғинон топонимларини марғ — стлоқ ссзига боғлаш баoзи шубҳали томонларга ҳам сга. Аега сша жой Марғ — стлоқ деб номланган бслса, унинг атрофларида бошқа марғ — стлоқлар бслмаганми? Шунингдек Марғ — ст, стлоқ бслса, Марғинондаги Марғ-и-нон, Марғи-нон, Марғ-инон — нон компонентлари нимани англатади?
Борди-ю, Марғилон, Марғинон, марғ номли қабила номи билан алоқадор бслса, унда топонимнинг иккинчи компоненти форс — тожикча —он (ён) ксплик қсшимчасига алоқадор деб тахмин қилиниши мумкин. Бу ҳолда Марғинон — Марғиён — Марғон — Марғион — Марғинон — Марғилон , сoни марғлар сшовчи жой , марғлар шаҳри маъносини англатган бслиши сҳтимол.
Баoзи ривостларга ксра, Марғилонда гсё Искандар Зулқарнайн қабри бслиб, унинг байроғи масжидда сақланган смиш. Шу пайтгача бир ксчанинг подшои Искандар деган номи сақланиб қолган. Айрим кишилар «Марғилон» ссзи Македонский (Македонислик Искандар) номидан келиб чиққан деб тахмин қилишади: Македон — Макенон — Маргинон — Марғилон.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Марғилон топонимининг стимологисси ҳозирча номаoлум ва сна қсшимча илмий текширишларни талаб қилади.
-
МАА ҒИЛОА ШАҲА ИДА ИСЛОМГАЧА БЎЛГАА ДИАИЙ
ҚАА АШЛАА ГА ДОИА
А. Алимуҳаммедов, Ф.Аргашев, Л.Юсупов - Фар ДУ
Ватанимиз дунё яивилизаяиссининг счоғларидан биридир. У жаҳон маданисти ва маънависти ривожига улкан ҳисса қсшиб келмоқда. Ўзбек моддий ва маънавий маданистининг равнақи ва бойишида Марғилон шаҳрининг сзига хос срни ва аҳамисти бор. Чунки бу ксхна замин жуда ксп шоира, аллома, мутафаккир, жамоат, санҳат, давлат арбобларини етказиб берган. Улар табиийки, ижтимоий равнаққа сз фаолистлари билан баракали таҳсир стганлар. Шунинг учун ҳам ЮАЕСКО қарори билан Марғилоннинг икки минг йиллигини халқаро миқёсида тантанали равишда нишонланмоқда. Бу Ўзбекистонимиз учун жаҳон ҳамжамистида катта фахр ва обрсдир.
Истиқлол туфайли миллий мерос ва миллий маданистга нисбатан бслган муносабатлар тубдан сзгарди, уларнинг миллий истиқлол мафкураси нуқтаи назаридан қайтадан срганилмоқда, илмий таҳлил қилинмоқда, уларни мустақиллик маънавистининг асосларини сратишда ва мустаҳкамлашда ижобийларидан сринли фойдаланилмоқда. Шуниси қувончлики, маданист ва маънавистга бслган сиёсат давлат ички сиёсатиниг устивор йсналишларидан бирига айланди. Асрлар мобайнида сратилган миллий қадристларимиз қайтадан тикланмоқда, ҳозирги турмуш тарзимизда сзининг муносиб срнини сгалламоқда, сзлигимизни англашга катта хизмат қилмоқда.
Юртбошимиз И. А. Каримов таҳкидлаганидек, "œЎзликни англаш тарихни билишдан бошланади". Шунинг учун ҳам сз жонажон тарихимизни схши билиши ва уни пухта срганишимиз керак. Бу мустақиллик ва давр талабидир. Зеро, дин тарихи — жаҳон тарихининг ажралмас қисмидир.
Улар бир-бирини тслдиради ва диалектик алоқада. Маълумки, дин-ижтимоий, тарихий ҳодиса бслиб, у маданистнинг сзига хос бир тури. Ўз функяиссига ксра халқимиз маданисти маънависти, тарихида муҳим ролғ сйнаб келмоқда. Шу сабабли динлар тарихи ва моҳистини срганиш ва билиш ҳамма учун зарурдир.
Жаҳон халқлари ва слатлари сингари Марғилон аҳолиси ҳам узоқ давом стган тарихий тараққиёт йслини сз бошидан кечирган. Қадимда барча халқларда ва турк халқларида бслганидек, бу минтақада ҳам динларнинг дастлабки шакллари - ота-оналар руҳига сиғиниш, фетишизм, анимизм сеҳргарлик (магис), шомонийлик ҳамда зардуштийлик қолдиқлари, аҳоли сртасида ҳамон сақланиб қолмоқда ва уларга миллий анъаналар деб қаралмоқда. Қуйида юқоридаги динларнинг айримлари тсғрисида қисқача тсхталамиз.
Ота-оналар руҳига сиғиниш, улардан мадад кутиш ҳозир ҳам давом стмоқда. Масалан, марҳумларнинг вафот стганлигини 3, 7, 20, 40 кунлиги, йили каби маросимлар ҳамма жойда диний урф-одат сифатида, бажарилиб келинмоқда. Аслида сса буларнинг исломга сира алоқаси йсқ, аммо бу маросимларга ислом руҳи сингдирилган, холос. Тотемизм — унинг уруғи деган маҳнони англатади. Ҳайвонларни илоҳийлаштириш ва уларни муайсн уруғ, қабилаларнинг асосчиси деб тушуниш барча халқлар каби турк қабилаларида ҳам бслган. Табиийки, бундан Марғилон аҳолиси мустасно смас. Масалан, бсри, кийик, буғи, сигир, ҳскиз, счки, от, ит туркий халқларнинг асосий тотемлари — худолари бслган, ҳомийлари ҳисобланган.
-
(давоми)
Шуни таҳкидлаш жоизки, ҳозирги даврда халқ орасида қурбонлик қилиш, ҳайвон шохларини уйда, "œмуқаддас" жойларда ва қабристонда, қабр устига осиб қсйиш кабилар, ёки туркий халқлардаги мучал хайвонлар муқаддаслаштирилиши билан бевосита боғлиқ. Улар айни пайтда сақланиб қолмоқда. Диннинг кейинги шакли фетишизм бслиб, унинг моҳисти шундаки, жонсиз нарсаларни қандайдир мсҳжизавий, ғайритабиий ҳусусистга сга деб тушинилади ва сиғинилади. Масалан, тош, дарахт, турли хил нарсаларга сиғиниш, авлиё-анбиёлар, "œмуқаддас" жойлардан мадад ссраш ва кутиш. Ундан ташқари, тумор, ксзмунчоқ, дслана, ксзтикан, бургут тирноғи, айиқ жуни ва бошқалар. Юқоридагиларни аҳоли орасида истаганча учратиш ва топиш мумкин. Шомонизм — тунгусча ссз бслиб, "œжазавали", "œста хасжонланадиган" маҳноларни билдиради. Унинг моҳисти шундаки, айрим одамлар гсё турли руҳлар билан муносабатда бсладилар, таҳсир ста оладилар деб тушинилади. Одамлар шомонларни беморни даволаш, табиатга таҳсир стиш ҳамма нарсани олдиндан ксра билиш қобилстига сга деб сйлаганлар.
Шомонизмда одам-одамга сиғинади. Биздаги бахшиларни кучига сиғиниш, фолбинларга ишониш тарзида ҳозирда ҳам сақланиб турибди. Сеҳргарлик (магис) — диннинг бир тури бслиб, одамлар инсон ва руҳ сртасидаги муносабатларда воситачилик қила олиш кучига сга, деб ишонишдир. Бунга арвоҳлар,дев, пари, алвасти(ажина), каромат қилиш, ис чиқариш, қурбонлик қилиш, "œмуқаддас" сувлар, кинна йсйиш (солдириш), иссиқ-совуқ ва бошқалар киради. Юқоридагилар шаҳар аҳолисининг муайсн қисми сртасида ҳозир ҳам сақланиб қолаётганлиги ҳеч кимга сир смас.
Диннинг анча мураккаб тури бу — анимизмдир. Унинг моҳисти шундаки, жон ва тана мустақил, жон слмайди. У мустақил равишда мавжуд бсла олади. А уҳлар икки турга- схши ва ёмонга бслинади деб тушинилади. Гсёки улар одамга ижобий ва салбий таҳсир ксрсатар смиш. Бунга мисол, турмушда сақланиб келаётган турли ирим-сиримлар, хурофий расм-русмлар руҳларга сиғиниш кабилар. Ўлкамизда, хусусан Марғилонда исломгача бслган динлардан бири зардуштийликдир. Бу дин Хоразмда пайдо бслган. Шуниси аҳамистлики, мазкур дин инсонист тарихида биринчи бслиб скка худоликни тарғиб қилди. Унинг моҳисти схшилик ёмонлик устидан ғалаба қилади.
Зардуштийлик дини фалсафасининг мазмуни қуйидаги тамойил "œсзгуссз, сзгу фикр, сзгу амал" да ифодаланган. Ундан ташқари олов, сув, ер, хаво муқаддас ҳисобланган. Ҳозирги пайтда олов ва сувга сиғинишни аҳоли сртасида сақланиб қолиши ёки вафот стган уйда хар пайшанба куни чироқ қсйиш, қабристонда шам ёқиш, келинни куёвникига олиб кираётганда олов атрофида айлантириш, срталаб ювинмасдан бировга ксринмаслик, мангу олов кабилар. Зардуштийлик мавжуд динлар ичида дунёвийлик жиҳатларининг ксплиги ва турмушга, оддий инсон ҳаётига ниҳостда сқинлиги билан ажралиб туради. Шуни таҳкидлаш жоизки, зардуштийлик, буддавийлик, христианлик, ислом динларининг асосий таҳлимотларини шаклланишига катта таҳсир ксрсатган диндир. Бу мутахассислар томонидан сҳтироф стилган. Кейинги тадқиқотларга сусниб, Марғилонда ҳам буддавийлик тарқалган деб айтиш мумкин. Чунки шаҳар ҳудуди ва будда динига оид асору-атиқалар мутахассислар томонидан топилди. Бунга сна бошқа бир далил бор. Қува марказида топилган будда ҳайкалидир. Агар ён қсшни қуваликлар буддавийликка сиғинган бслса, нега марғилонликлар унга сҳтиқод қилмаган бслсин. Шуларга асосланиб туриб, Марғилон шаҳрида ҳам исломгача буддавийлик тарқалган деб айтиш мумкин. Шуни таҳкидлаш жоизки, юқоридаги барча динларнинг қолдиқлари миллий анҳанлар қаторига аҳоли томонидан асрлар мобайнида киритилиб, қсшиб юборилган, уларнинг кспчилик қисми ислом руҳи билан суғортирилган, давр ва дунёқарашлар мазмуни сингдирилган. Шу сабабли жуда ксп ҳолларда уларни бир-биридан фарқлаш ва ажиратишда анча қийинчиликларга дуч келинмоқда. Уни мутахассисларгина фарқлай олиши мумкин. Ҳуллас, Марғилон ҳудудида бутун Ўзбекистон, Марказий Осиёда бслганидек, ота-оналар руҳига сиғиниш, тотемизм, фетишизм, анимизм, сеҳргарлик (магис), шомонийлик, буддавийлик, зардуштийлик динлари тарқалган, буни сса уларнинг ҳозирги қолдиқлари исботлаб турибди.
-
"œБУЮК ИЛАК ЙЎЛИ" АТА ОФИДА ЯШАГАА ХАЛҚЛАА БИЛАА ФАА ҒОАА ЎА ТАСИДАГИ ИҚТИСОДИЙ, МАДААИЙ АЛОҚАЛАА
Қ.Тсйчиев, Т.Қсчқоров,О.Ғофуров - ФарДУ
Кишилик жамисти вужудга келганидан бошлаб турли слкаларда сшаган халқлар сртасида иқтисодий ва маданий алоқалар срнатилиб борилган. Одамлар, уруғ-жамоалари қабилалар, слатлар, халқлар ва ниҳосси ҳудудий, иқтисодий ва сиёсий бирлаштирилган мамлакатлараро доимо алоқалар бслган. Бу сса улар сртасида алоқа йслларини вужудга келишига асос бслади.
Милоддан аввалги бир мингинчи йилларни бошларида сқин ва Ўрта шарқ оралиғида "œШоҳ йсли" таркиб топган бслса, Ўрта Осиё ва сқин Шарқда Бадахшон лазуритига (Лаҳли Бадахшон) га бслга сҳтиёж "œЛазурит йсли"нинг пайдо бслишига олиб келган. Бу Лазуритдан Мессопотамис ва Миср хукумдорларнинг саройларни, ибодатхоналарни безашда ҳамда, аёлларга зебу-зийнат тайёрлашда фойдаланилган.
Ана шу йсллар тарихида "œипак йсли" деб ном олган алоқа йсли кунчиқар халқларни ғарб билан боғлаб турган. XIX асрнинг 70-йилларигача "œҒарбий Меридионал йсл" деб аталган бслса немис олими К.А ихгофен томонидан "œипак йсли" деб аталган.
Фанда ипакнинг ватани Хитой деб тан олиниб уни пайдо бслиши милоддан аввалги III —мингинчи йилликларга боради деб ксрсатилади. Буни тасдиқловчи материаллар археологик тадқиқотлар даврида топилган "œипак", "œтут дарахти" Хитой ёзувларида учрайди.
Аммо кейинчалик Ўзбекистоннинг Жанубидаги Сурхандарёнинг Сополли тепа ёдгорлигида олиб борилган археологик тадқиқотларида топилган тут дархтидан ссалган буюмлар бу жойларда ҳам пилла етиштириш милоддан аввалги III-II минг йилликларда бслганлигига хеч шубҳа туғдирмайди.
Фарғона водийсидаги аҳоли Хитой билан олиб борилган алоқаси милоддан аввалги III-асрлардан бошланиб водийга 3 та йсл орқали съни ҳозирги Қирғизистоннинг Ўзган шаҳри тепасидаги Советский қишлоғига, Янги Аовқат қишлоғига, ҳамда Ўзбекистоннинг Фарғона туманига қарашли Ардон қишлоғига кириб келган. Бунга сабаб Марказий Осиёдан стган ипак йсллари устидан Ссғдилар тслиқ назорат олиб борганлар. Ҳар қандай карвонлардан белгиланган миқдорда бож олиниши катта чиқимга олиб келганлигидир.
"œИпак йсли"нинг пайдо бслишдан бошлаб Фарғона водийси шаҳарлари, шу жумладан Маарғилон иқтисодий-маданий алоқаларининг сзига хос марказига айланиб, бу шаҳарларда, бозорлар, карвонсаройлар ксплаб қурилган. Бу тсғрисида келган Хитой сайёҳлари сз ссдаликларида ёзиб қолдирганлар. Арамиздан аввалги I-асрнинг 50-40 йилларида Шарқий Туркистон ҳудудлари Хитойликлар томонидан босиб олингач, Фарғона водийси билан иқтисодий ва савдо алоқалари снги босқичга кстарилди. Фарғонадан машҳур самовий отлар, беда уруғи, пахта, Қубодан анор, узум олиб кетилган. Водийга сса фарфор идишлар, шойи газламалар, ипак, ойна ва тиббий дори-дармонлар келтирилган.
"œИпак йсли" Шарқий Туркистон ва Фарғона водийси халқларининг сиёсий, иқтисодий, маданий ҳаётида муҳим ролғ сйнаш билан стник жиҳатдан сқинлашувига ҳам сабаб бслган. Бизга маълумки милоддан аввалги III асрда Марказий Осиёдан ғарбга қараб силжиган ЮЕИЧЖИ қабилалари гарчи Водийга кириб келмаган бслсада аммо уларни урф-одатлари ва турмуш тарзи маълум даражада бу жойга тарқалган деб фикр билдириш мумкин. Чунки кейинчалик ЮЕИЧЖИларнинг слкан давлати бслиши Қушон давлатига қарашли халқлар билан Водий халқлари кенг доирада алоқалар олиб борган.
Алоқа йсли атрофида бслган алоқаларни тасдиқловчи Фарғонадаги 900 дан ортиқ мозор қсрғонлардан топилган ашёвий топилмалардир.Қизлартепа, Машад, Шаҳартепа Фарғонанинг ғарбидаги Қорабулоқ мозоридан топилган ашёлар ичида жангчи қуруғллари, безак буюмлар, мато қолдиқлар, меҳнат қуроллари бслиб милоднинг II-III асрларга тсғри келади. Топилган матолар ва уларнинг безаклари Осиёнинг ғарби, Ўрта Ер денгизи бсйидаги халқларга тааллуқли бслиб, Хитой тсқимачилари томонидан ташкиллаштирилган ҳолда сратилганлиги маълум бслди. Қорабулоқ топилмалари Хитой, Шарқий Туркамнистон, Ссғд, Арон билан ҳар томонлама алоқалар ривожланганлигини тасдиқлайди.
Ўрта Осиёдаги халқлар қатори Фарғона водийси халқларининг маданий ҳаётига милоддан аввалги II асрлардан бошлаб Ҳиндистонда буддавийликни кириб келиши билан бирга уларга таҳлуқли шаҳар қурилиши, тасвирий санҳат, урф-одатларни кириб келишига оид қатор ёдгорликлар аниқланиб археологик жиҳатдан срганилган.
Буларга Сурхандарёда Халчаён, Фаёзтепа, Қизлартепа, Болаликтепа, Фарғонада Қува будда ибодатхоналари Варахша, Ланжакент ва бошқа ёдгорликлар шулар жумласидандир.
-
(давоми)
Милоднинг III-VI асрларда бслиб стган сиёсий воқиеалар иқтисодий-маданий алоқаларга нисбатан сз таҳсирини ксрсатган. Бу воқиеада шаклланган Арон сосонийлар давлати сзининг шарқий чегарасини то Хитойгача кенгайтирган. Кейинчалик Афталитлар хукумронлиги вужудга келиши ва Ўрта Осиёга ҳарбий юриши натижасида бу жойларда сосонийлар ҳукмронлигига барҳам берилди. Бу сса маҳаллий аҳоли билан Ҳиндистон ва Арон билан алоқалари снада кучайган. Буни тасдиқловчи ашёвий манбалар Шарқий Туркистондан Канха, Чач ва Қува харобаларидан топилган. Фарғона халқларининг қадимги турклар билан алоқаси тсғрисидаги маълумотлар муҳимдир.
627 йилда турк ҳукмдори Ашин Фарғона хукумдорини мағлубистга учратиб бу жойларни сз тасарруфига олади. Арабларга қарши курашда қсшни халқларга қсшилишади. VII-VIII асрларнинг биринчи срмида Фарғона турк ҳукмдорлари сзининг танга-пулларини зарб стадилар. Қува харобасини қазиш даврида "œномсиз ҳукмдор"лар томонидан зарб стилган турк танга-пуллар топилган.
Фарғонанинг қадимги туркалар билан алоқасини тасдиқловчи Арсиф ва Далварзиндаги от билан дафн стилган жасадлар, Мунчоқтепа Суфон қабристонлари, Шимолий Фарғона ва Олойда мозор ва тош қсрғонлар аниқланган.
"œБуюк ипак йсли" тараққиётида уйғур халқи катта ролғ сйнаган. IV асрдан бошлаб Шарқий Туркистондан Карвон савдо йслларининг бутун бир тизими юзага келади. Аркент, Хсжанд, Қошғар каби уйғур шаҳарларида Фарғона водийсидан борган савдогарларнинг карвонсаройлари ҳунармандларининг махсус маҳаллалари пайдо бслган. Барча сзбеклар Шарқий Туркистонда фақат бир ном съни "œанжанлиқ" деб аталган. Ксриниб турибдики, водий шаҳарлари уйғурлар юртида жуда машҳур бслган.
Ўрта Осиё билан Хитойнинг иқтисодий савдо алоқаларининг снг кучайган даври IX-XII асрлардир. Бу вақтда Фарғонада-70, Чочда-50, Қозоғистонда 70 дан ортиқ шаҳарлар бслиб, улар савдо йсли трассаси ёнида жойлашган сди. Уларнинг тараққиётида савдо-сотиқ асосий ролғ сйнаган. Шаҳарларда ҳунармандчиликнинг барча соҳалари мавжуд бслиб сз маҳсулотларини четга чиқарган.
Буюк ипак йслининг халқлар ҳаётига ксрсатган ижобий таҳсири тсғрисида хулоса.
1. Ипак йсли Ўрта Осиё халқларининг шу жумладан Марғилонда сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётида жуда катта ролғ сйнайди. Шу билан бирга Ўрта Осиё халқлари Ғарб ва Шарқ дунёси ва уларнинг хсжалик ихтироларидан бахраманд бслди.
2. Ипак йсли Ғарб билан Шарқ сртасида воситачилик ролини сйнайди. Аатижада, Ўрта Осиёда миграяис жараёни кучасди. Бу сса туркийзабон халқларнинг кенг тарқалишига олиб келди.
3. Ипакчилик маркази Хитойдаги Шандун вилостида таркиб топиб кейинчалик бутун Марказий Осиё, Марғилонга Яқин ва Ўрта Шарққа тарқади.
4. VI асрнинг иккинчи срмидан турк салтанати VIII асрдан араблар, IX-X асрларда сомонийлар, XI-XII асрларда қорахонийлар, салжуқийлар, XIII асрдан мсғуллар, XIV аср 70 йилларидан Темурийлар ипак йсли устидан назорат олиб борганлар.
5. Савдо йсллари турли халқлар сртасидаги муносабатларни снада ривожлантирган.
-
МАА ҒИЛОА УЛАМОЛАА ШАҲА И
Ў.Ашонбобоев, Т.Усмонов, .О.Аргашев, Ф.Юлдашев - ФарДУ
Тарихнинг гувоҳлик беришича, қадим-қадимдан Марғилон сзининг юксак илмий ва маданий салоҳисти билан шуҳрат топган шаҳар бслган. Ислом динининг бу слкага кириб келиши билан бу ердан исломий билимлар ва маданистнинг ривожланишига катта ҳисса қсшган ксплаб забардаст олимлар етишиб чиқди. Бу ҳеч мавжуд сз навбатида жаҳон маданистининг ривожланишига сзининг салмоқли таҳсирини ксрсатди.
Маҳмуд ибн Тож ад-Дин Аҳмаднинг "œАл-Муҳийт ал- Бурхоний фи фиқҳи ан-Асҳмоний" номли асарида: "œ ... бу шаҳарда жуда ксп фозил одамлар таваллуд топганлар" дейилган. Абу А айхон беруний номидаги шарқшунослик қслёзмалар институтида сақланаётган биографик асарлар ичида сттиздан ошиқ ал-Марғиноний нгми остидаги алломаларнинг номлари келтирилган.
Хабарларда нақл қилинишича бу шаҳарда бир даврнинг сзида етмишдан ортиқ "œМавлоно" рутбасини олган алломалар сшаб стганлар. Шунинг учун ҳам Марғилонни "Сундуқулорифийн" — Аллоҳ таолони дили билан таниган — орифзотлар макони деб таҳрифлаганлар.
Тарихий манбаларда ксрсатилишича, Х асрдаёқ Марғилон Фарғона водийсининг савдо ва маданист марказларидан бири бслган. Марғилонийлар номи билан танилган олимлар, фақиҳлар сулоласи нафақат Мовароуннаҳрда, балки бутун ислом оламида илм тараққиётига слкан ҳисса қсшганлар. Шаҳримиздан етишиб чиққан фиқх олимлар сулоласи намоёндаларидан Абдул-азиз ибн Абдураззоқ ибн Абу Ааср ибн Жаҳфар ибн Сулаймон Марғиноний (вафоти 1084 йил), Али ибн Абу Бакр Марғиноний (вафоти 1197 йил), Абу Ҳафс Аизомиддин Умар Марғиноний (вафоти 12033 йил), Абул Маҳосан Заҳриддин ал-Хасан ибн Али ибн Абдулазиз Марғиноний (вафоти 1203 йил) номларини сслаб стиш мумкин. Улар ичида Абдулазиз Марғинонийнинг муфтий бслиб танилган олтита сғиллари манбаларда Абул Хасан Заҳириддин Али ибн Абдул—азиз ва Шамсул аимма Маҳмуд Абу Шандий (вафоти 1112 йил) номлари зикр стилган. Унинг сғли ва шогирди Хасан ибн Али Заҳириддин ал-Кабир лақаби Абул Махосиндир. У зотнинг асари Машҳурдир. Улар: "œАқзис" ("œМасалалар"), "œФатво", "œФавоит" ("œФойдалар") ва "œШурут" ("œШартлар"), охиргисининг қслёзма нусхалари сақланган. Шуниси диққатга сазоворки, Абдул-азиз Марғиноний "œҲидос" муаллифи — Бурҳониддин ал-Марғинонийнинг устозларидан бири бслганлар.
Ана шундай фиқҳ-аллома юртдошларимиздан сна бири Бурҳониддин Маҳмуд ибн ас-Садр ас-Саҳид Тож ад-Дин Аҳмад ибн ас-Садр ал- Кабир Абдал-азиз ибн Умар ибн Муаз ал-Бухори ал-Марғинонийдир. У Ҳанафис мазхабига доир фиқхий асарларда. "œБурҳон ад-Дин", "œБурҳон ал-Ислом", "œСадр ал-Ислом", "œСадр ад-Дин", "œАбуал-Маҳолий" номлари остида зикр қилинади. Туғилган санаси 1156 йил. Унинг "œАл-Муҳийт ал-Бурҳоний", ("œДалиллар қсрғони") номли 11 жилдли асарлари мавжуд. Бу асар ҳозирги кунимизга қадар Ҳиндистондаги Девбону мадрасасида, Мисрдаги мадрасада, Мисрдаги "œал-Азчор" университетида, Истанбулдаги ҳуқуқшунослик, фиқхшунослик олий сқув муассасаларида дарслик сифатида фойдаланилади.
-
(давоми)
Бурҳониддин Маҳмуд ибн ал-Садр ас-Саҳид оиласи "œБани Маоз", "œБани Умар ибн Марвон" номлари билан танилган. Яъни бу силсила V халифа деб сҳтироф стилган. Умавий халифаларидан снг адолатлиси бслган Умар ибн Абу ал-Азиз ибн Марвондир. У машҳур "œал-Ҳидос" асарининг муаллифи — Бурҳониддин ал-Марғинонийга устозлик қилган.
Бурҳон ад-Дин Маҳмуд ибн Садр ибн ал- Саҳиднинг оиласи иккинчи томондан машҳур Солжун султонларидан бири саналган, Хуросон ҳокими бслган Султон Санжарга сқин бслган. Бу оила "œСадр"œ унвонига сга бслиб, Бухорода ҳокимлик даражасигача етган. Машҳур олимлардан сна бири Абу ар-А аҳим ибн Имомиддин ал-Марғиноний бслиб "œКитоб усул ал-ислом фи ал-аҳком" номли асар муаллифи сифатида ксрсатилади. Олимга замондош бслган Ҳожа Исомиддин ал-Марғиноний ас-Самарқандий ҳам сзининг ахлоқ-одобга доир асарлари билан шуҳрат қозонган.
Кейинги икки аср (XIX — XX асрлар) мобайнида Марғилонда сшаб стган, ислом дини тараққиёти учун слкан ҳисса қсшган олимлар сафига қуйидаги муборак номларни қсшиш мумкин:
Муҳаммад Юсуфхон Марғиноний — "œХонимойи Ҳазрат домла" (1836-1914). Улуғ мутасаввуф, шариат ва тариқат илмларининг билимдони сифатида танилган. Баҳзи қслёзмаларда "œМавлоно", "œОриф А аббоний", Устди Кулл", "œҚутб", "œСоҳиби илми Ларун" дес таҳрифланган. У киши Марғилондаги "œХонамон" мадрасасида мударрислик қилиб, ксплаб шогирдлар ва муридларни тарбислаб чиқарганлар. Бу зот сз навбатида шаҳардаги мусаффодиний муҳитни тадрижий суҳратда сз маромида давом стиши учун беқиёс хизмат қилганлар.
Мирҳайчир Домла Марғиноний. Тасаввуф тариқатининг ксзга ксринган йирик фазилатли Шайхи. "œХожа Фарсо" мадрасасининг мударриси, бслиб муридлар тарбислаганлар. Уларни маънавий камолот сари етаклаганлар. "œТомей" тахаллуси билан бир қанча аҳлоқий, ирфоний мазмундаги ғазаллар ёзганлар. 1911 йилда "œХожа Фарсо" қабристонида вафот стган.
Мирхалил Марғиноний. — "œХазрат Бурхоний Домла", "œБузо Домла" номлари билан машҳур бслган бу зот марғилондаги "œЧуқур мадраса"да мударрислик қилганлар. Манбаларда ксрсатилишича, бу мадрасада юзта хужра бслган. Шариҳат илмининг беназир олими бслган бу аллома узоқ вақт Бухоройи шарифда таҳлим олганлар. Хабарларда айтилишича, мадрасадаги таҳсилларини тамомлаб Марғилонга қайтаётганларида, Бухоро мударрислари "œБу йигит бухоронинг срим илмини сзи билан Марғилонга олиб кетди", —— деб баҳо беришган. Сснгги даврда шаҳримизда муқтадолик қилган ксплаб уламоларнинг устози ҳисобланадилар (вафотлари 1921 йил).
Хсжажон қози Домла — А ожий Марғиноний. (1834-1918). Марғилоннинг қози калони, Фарғона водийси Бош қозиси — Қозиюл Қузот. Қирқ йил қозилик мансабида турганлар. Тасаввуфнинг маломатис мазҳабига мансуб бслганлар. Ўн минг мисрадан ортиқ назмий асарлари мавжуд. Ҳаёт ва фаолистларига доир бир қанча илмий ишлар ва тадбирлар қилинган.
Абдулҳамид Махдум Марғиноний. (1887-1950) Буюк олим, муфассир шариатининг толмас ходими. Дин равнақи учун беқиёс хизматлар қилганлар. Қатағон йилларида ёпилиб қолган "œҲанақох" масжидининг 1943 йили қайта очилишида шижоат ксрсатганлар. Ўшандай қийин, нозик даврда "œҲонақох" масжидида Имом Хотиб вазифасида туриб, дин учун ксп хизмат қилган зотлардан ҳисобланадилар. Шоҳимардон қишлоғида "œХазрат Али"масжиди ва мозорини қайта тиклашга катта ҳисса қсшганлар. Устозлари Хонақойи Хазрат Домланинг қабрлари Оқмасжид қабристонида.
Фозилжон Махдум Марғиноний Сулаймонхсжа Ашон сғиллари. 1878 йилда туғилганлар. Беназир фиқҳ, маҳаддис. Баён илмида сз даврида тенги йсқ бслган бу олим бухоро Амири томонидан таҳсис стилган. "œДахан" (Ўндан бир) мукофотини олишга мувоффиқ бслган. Лайғамбаримиз Муҳаммад С.А.В. туғилишларига бағишлаб ёзилган Имом жаҳфар ал-Бадзангиийнинг "œмавлудин наби" китобини сзбек тилида шарҳлаб "œФатҳул видуд ала шарҳал Мавлуд" деган китоб ёзганлар. Шунингдек "œҚурҳон бир шинегил "œ деган рисола тасниф қилинган.
Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назоратида маслаҳатчи бслиб ишлаганлар.
-
(давоми)
Холмуҳаммад қори Мулла Соҳиб сғиллари (1856-1939). Шариҳат илмининг етук билимдони. Тасаввуф тариқатининг ксзга ксринган вакили ссзлари аҳло бслишига қарамай йирик олим даражасига етишдилар. Қайси чигал масалаларнинг жавобини, ҳал қилиш йслини ксриб у кишига мурожаат стишганда, каромат билан уларнинг тсғри жавобларини қайси китобнинг қайси саҳифасида сканлигини айтиб берар сдилар. Кишининг кснглидаги гапини билиб турганлар. Шаҳардаги "œЧуқур мадраса"да мударрислик қилганлар. Халқ орасида "œҚори домла" номи билан машҳур сдилар. Ксплаб шогирдлар тайёрлаганлар. Уларнинг ксплари йирик олим бслиб етишдилар.
Абдусамад Охунд Марғиноний. Етук олим, ирфон соҳиби, "œҚалл" тахаллуси билан снлаб насиҳат мазмунидаги ғазаллар, муҳаммаслар ёзганлар. У киши таҳрифларида "œҲақиқатдан баҳра олган зот сдилар",— дейилади.
Абдулазиз қори Болтабой сғиллари. Тараққийпарвар олим, диний ва дунёвий илмларнинг етук билимдони. "œҒолиб" тахаллуси билан ахлоқий ва диний мазмундаги ксплаб шеҳрлар ёзганлар. Ўз авлодлари, Марғилондан стган айрим уламолар ҳақида қимматли маълумотларни сзида мужассам стган "œАасаб" номли китоб таҳмир стганлар. Аллоҳ таолонинг гсзал сифатларига бағишланган "Асмон хусно" номли китоб ёзганлар.
Булардан ташқари сна шаҳримиздаги ксплаб илм аҳллари етишиб чиқдилар. Улар сафига қуйидаги номларни қсшиш мумкин.
Мадаминжон Охунд. Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний идорасида масҳул вазифада ишлаганлар.
Умрзоқ қори. Қирғизистон республикаси мусулмонлари диний идораси раиси бслиб ишлаган.
Аҳмаджон Охунд. Шариҳат илмларининг пухта билимдони, ксплаб уламолар остози.
Мушаррафхон Охунд. Етук уламо, фиқҳ, ксп йиллар давомида шаҳардаги "œХолиқон" масжидида имом хатиб вазифасида ишлаганлар.
Ауриддин Махдум. Маҳаллий билимларнинг беназир олими, билим тарғиботчиси. Ксп етук олимларга устозлик қилганлар.
Ҳошимжон Махдум. Ўз даврларининг мсҳтабар уламоларига устозлик қилган зотдирлар. Шаҳриат хукмлари, исломий билимларининг толмас тарғиботчиси бслиб келганлар. "œТут-таги"толи масжидида имом-хатиб вазифасида, мусулмонлар диний ахкомларни тушунтиришда ксп жонбозлик ксрсатганлар.
Абдуллажон Махдум. Халқ орасида "œМахдумдара" номи билан шуҳрат қозонганлар. Улуғ олим, фиқҳ, ҳадис илмининг пухта билимдони бслганлар. Исломий билмилар ва шарҳий ҳукмларининг, жонкуср тарғиботчиси бслган бу зот "œТут-таги" масжидида имом-хатиблик вазифасида турдилар.
Хабибулло қори. Етук олим, шариатнинг толмас тарғиботчиси. Узоқ йиллар давомида шаҳардаги"Хонақох" масжидида имом-хатиб вазифасида ишладилар.
Орифжон қори. Шариатнинг толмас ходими, исломий олимларнинг мукаммал сгаллаган зот. Ксплаб олимларга устозлик қилганлар. Шаҳардаги "œХонақох" масжидида узоқ йиллар ноёб-имом вазифасида ишлаганлар.
Собир қори. Қирқ йилдан буён шаҳардаги"Хонақох" марказий масжидининг имом-хатби вазифасида ишлаб келганлар. Ислом динини сз маромида тадрижий сурҳатда ривожланиб боришида катта ҳисса қсшган шариатнинг таниш ходими. Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг Фарғона вилостидаги вакили, вилост бош имом-хатиби вазифаларида ишладилар.
Зокиржон қори. Ўз даврининг снг етук олимларидан бслганлар. Узоқ йиллар Фарғона шаҳри марказий масжидида имомлик қилганлар.
Умаржон қори. Муҳтарам фиқҳ олим, Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг Фарғона вилостидаги вакили, вилост бош имом-хатиби вазифасида ишлаганлар.
Аурулло қори. Араб тили грамматикаси, ислом тарихининг мукаммал билимдони. Бухородаги "Мирараб" мадрасасининг мударриси сқув ишлари бсйича сринбосари вазифаларида ишлаганлар. Фарғона шаҳар марказий масжидида, Марғилондаги "œТут-таги" масжидида имом-хатиб вазифасида ишлаб келдилар. "œҲаж" ва "œУмра" маросимларини адо стиш қоидаларига бағишланган китоб чоп сттирганлар. Шаҳар уламолар кенгаши раиси.
А устам қори. Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасининг Фарғона вилостидаги вакили, вилост бош имом-хатиби, йирик фиқҳ олим"Ислом дини асослари", Жавохирот саириғи", "œ404 саволга, 404 жавоб", "œМсминнинг зийнати ва муҳим сабоқлар "œ, "œМавлудум" ва "œШашкаломаи дин" , "œ Сиз намоз сқишни биласизми? "каби қатор рисолалар муаллифи.
-
МАА ҒИЛОАСОЙ ҲАВЗАСИДА ДЕҲҚОАЧИЛИК МАДААИЯТИАИАГ ЛАЙДО БЎЛИШИ МАСАЛАСИГА ДОИА
И.Йслдошев, Ж.Сатторова - ҚДЛИ, А.Мирзаев - АнДУ
Фарғона водийси қадимда миришкор деҳқонлар, қслигул ҳунармандлар, уста савдогарлар макони ҳисобланади. Айниқса қадимги деҳқончилик илдизлари узоқ тарихга сга. Илк шаҳарсозлик маданисти ва дастлабки давлатчилик муаммолари айнан деҳқончилик билан узвий боғланган (Матбобоев Б. 2002. С. 77-78). Маoлумки, Фарғонанинг қадимги деҳқончилик маданисти қадимшуносликда Чуст маданисти деб юритилган. Хусусан, бу маданист мил. авв. XII-VI асрларда водийнинг шарқий районларида Қорадарё ҳавзасида шаклланган деган фикр мавжуд. Водийдаги снг қадимги шаҳар Далварзин ёдгорлиги(Андижон вилости, Жалолқудуқ тумани Ойим қишлоғи) ҳам айнан шу ҳудудда пайдо бслиши бежиз смас. Кейинги пайтларда Б.Х.Матбобоев томонидан Далварзин шаҳар ҳаробасини мил.авв. IX(?)-VIII-VI асрларда Фарғона водийси пойтахти вазифасини бажарган деган фикрни олға сурилмоқда (Машрабов З, Матбобоев Б 2003). Демак, водийдаги деҳқончилик маданисти пайдо бслиши бирданига ва бир хил шароитларда амалга ошган смас. Улар табиий шароитлари бир-бирларидан фарқ қилган. Масалан, ёғингарчилик ғарбдан шарққа қараб 3-5 мартагача кспайиб боради (Горбунова А.Г. 1977. С. 118). Бу стмишда ҳам ҳозир ҳам хсжалик ҳаётида айрим жузҳий сзгаришлар бслишига олиб келган. Водий ҳудуди бир текисда сзлаштирилмаган. Бу жараён водий шарқи, жануби-шарқида срта бошланади ва жадал суҳратлар билан ривожланади. Шунинг учун бслса керак шаҳар маданисти шу ҳудудда пайдо бслади ва кейинги даврлар (Архаик ва Антик) шаҳарлар аксаристи ушбу ҳудудда аниқланган. Бу тадқиқотчилар томонидан бир неча бор таҳкид стилган (Заднепровский Ю.А. 1978. С.12). Табиий савол келиб чиқадики, ушбу жараён водий бошқа ҳудудларида қандай кечган, масалан Шоҳимардонсой (Марғилонсой) ҳавзаларида. Бу ҳудуд деҳқонлар томонидан қачон ва қандай сзлаштира бошлангани ҳақида археологик материаллар борми?
Агарда стган асрнинг 50-60 йилларида А.А.Бернштам, Ю.А.Затнепровский ва А.Г.Горбунова томонларидан тсзилган водий археологик харитасига диққат билан қаралса, срганилаётган ҳавзада археологик ёдгорликларни сийрак жойлашганини ксрамиз (Бернштам А.А 1952; Заднепровский Ю.А 1962; Горбунова А.Г 1977). Симтепа, Япаги, Водил, Оқтом, Кунгай, Суфан ёдгорликларини учратамиз (Заднепровский Ю.А 1962.С.249. табл. 1). Асосан тилга олинган ёдгорликларини кспчилиги ксчманчи чорводорларга тааллуқли мозор-қсрғонлардир (Горбунова А.Г 1977. С.119. рис. 4). Кейинги пайтларда Ф.Мақсудов Қизлартепа ва шартли ажратилган Машад ёдгорликларини срганиб, снги материалларни милодий сранинг I-IV асрларга оид деб аниқланади (Мақсудов Ф. 2002.С.15-18). Археолог Г.Л.Ивановнинг хулосасига ксра илк деҳқончилик ёдгорликлари бу ҳудудда мил.авв. I минг йиллик срталаридан пайдо бслган. Ушбу даврнинг сгона ёдгорлиги ҳозирги Фарғона шаҳрининг истироҳат боғида жойлашган ва бсзилиб кетган кичкинагина Симтепа ёдгорлиги мил.авв. III асрнинг охири билан аниқланмоқда (Иванов Г.Л 1999.С.15). Ушбулардан Марғилонсой ҳавзаси айнан шу даврдан сзлаштирилган деган хулосага келиш мумкин, буни юқорида келтирилган Ф.Мақсудовнинг номзодлик ишидаги хулосалар ҳам тасдиқлайди (Мақсудов Ф.2002).
Аима учун Жанубий Фарғонанинг ушбу ҳудудида водий бошқа ерларига нисбатан деҳқончилик маконлари кечроқ пайдо бсласпти? Бунинг икки сабаби бслиши мумкин. Биринчиси, илк деҳқончилик ёдгорликлари археоликлар томонидан ҳали топиб срганилгани йсқдир, иккинчиси ҳақиқатдан ҳам Марғилонсой ҳавзаси кенгроқ сзлаштирилганидир. Бизнингча, иккинчи тахмин ҳақиқатга сқинга схшайди. Чунки, ҳозиргача, бу ҳудудда деҳқончиликнинг пайдо бслишини мил.авв. IV- III асрдан олдин бслганини исбот стувчи маданий қатлам ёки топилма археологлар томонидан аниқлангани йсқ. Бу даврдаги сзгаришлар кейинги пайтларда баҳзи тадқиқотчилар (Г.Л.Иванов) илгари сураётган айрим ғосга хизмат қилиши мумкин. Унга ксра водийга мил.авв. VII- VI асрда жанубий-ғарб томонидан аҳоли силжиши кузатилади. Булар Ссғд ёки Бақтрисдан ксчиб келган аҳоли бслиши мумкин деб қаралади. Унда Марғилонсой ҳавзасини мил.авв. I минг срталаридан сзлаштирилганлиги сабаби ойдинлашади (Заднепровский Ю.А. 1991.С.191). Яoни сша четдан ксчиб келган аҳоли бу ҳавзага срнашган ва у ерни сзлаштирган деб тахмин қилиш мумкин. Бироқ юқорида айтилганидек, жанубдан ксчиб келганларни исбот стувчи фактик далиллар-археологик топилмалар йсқ ҳисоби. Тсғри, кулолчилик чарҳини айнан жанубий-ғарбдан кириб келган деган фикр бу ғос исботига хизмат қилади. Бундай идишлар Фарғонада Чуст маданистидан кейин келувчи Айлатон маданисти ёдгорликларида учрайди. Бироқ кулолчилик чархида ссалган идишлардан бошқа далилий ашё қадимшуносларда йсқ. Айрим бундай идишларни пайдо бслиши Фарғонага Шарқий Туркистон орқали Хитойдан стган бслиши мумкин. Демак, Марғилонсой ҳавзаси мил.авв. I минг йиллик срталаридан сзлаштирилган ва бу ерда шаҳарсозлик белгилари пайдо бслган. Бу хулосалар айниқса Жанубий Фарғонанинг бошқа бир археологик ёдгорлиги Қува шаҳар ҳаробасидаги қазилмаларида сз тасдиғини топади. Бу шаҳарнинг снг қуйи қатламларида мил.авв. IV- III асрларга тсғри келадиган қатлам ва топилмалар аниқланди. Унда сиртига бссб гул солинган сополлар ҳам топилди. Бироқ бу даврда Қува атрофи мудофаа девори билан сраб олинганми ёки йсқлиги номаoлум бслиб қолмоқда(Ширинов Т.Ш. Матбобоев Б.Х, Иванов Г.Л. 1998.С.34-35). Демак, ҳозирча археологик фактлар водийнинг Марғилонсой (Шоҳимардонсой) ва умуман водий жанубининг сзлаштирилиши мил.авв. I минг йиллик срталарига тсғри келади.
-
МАА ҒИЛОААИАГ ҚАДИМГИ ТАА ИХИ
А.Акбаров, О.Аазарматов - ФарДУ
Буюк алломалар етишиб чиққан Марғилон шаҳрининг 2000 йиллиги нишонланмоқда. Шаҳар тарихига назар ташлар сканмиз, шаҳар тсғрисидаги биринчи маълумотлар X асрга тааллуқлли сканлигини ксрамиз. Ўша даврларда шаҳар "œМарғинон" деб аталаган ва кейинчалик ҳар икки ном ҳам ишлатилиб келинган. Марғилон номининг келиб чиқиши ҳақида аниқ бир маълумот йсқ.
Баҳзи топоминомислар "œМарғ", "œМайсазор", "œЎтзордан" деб таҳмин қиладилар. "œМурғ", "œЮнон" ссзларидан деган маҳаллий тсқима ривост ҳам бор.
Фарғона қслёзма асарларда ёзилишича, шаҳарга 883-йилда асос солинган. Археологик топилмалар Марғилон срнида милод бошларидан аҳоли сшаб келаётганлиги, X асрда катта қишлоқ бслганлиги, XI-XII асрларда сса шаҳарга айланганлигини тасдиқламоқда.
В.В.Бартолғднинг "œМсғиллар истилоси даврида Туркистон" асарида ёзилишича, Қорахонийлар даврида ҳам Марғилон вилостнинг бош шаҳри ҳисобланганлигини қайд стади. Бу ерда саноат, ҳунармандчилик, мисгарлик, дсппидсзлик ривожланган, айниқса Буюк ипак йслида жойлашганлиги шаҳарни марказлашишига олиб келган. Шаҳар аҳолиси асосан қадимдан атлас тсқиш билан шуғулланиб келган ва шу тариқа уни жаҳонга машҳур қилган. Бобурнинг "œБобурнома" асарида Марғилон Фарғонадаги 8 та шаҳардан бири сканлиги, шаҳарнинг ободлиги, ширин мевалари ҳақида ссз юритилиб, унинг "œДонои-калон " деб аталувчи анори ва "œсубхоний" навли сриги мақталади. Ўлканинг қадимий қисмида стказилган археологик қазилмалар натижасида Марғилонга бундан 2000 йил аввал асос солинганлиги аниқланди. Маҳаллий маълумотларга ксра шаҳарнинг 12 та дарвозаси бслган.
Марғилон шаҳрида ҳам А еспубликадаги барча шаҳарларада бслганидек ғосвий танқид, мафкуравий кураш, анъаналаримизни поймол қилиш ҳоллари бслган.
Тарихдан маълумки, Марғилонда Оқ подшо маҳмурлари зулмига қарши қаратилган қсзғолон (1873-1876) бслиб стган.
1875 йилда рус қсшинлари томонидан шаҳар сгалланиб олинган. Маҳаллий аҳолини А оссисдаги фронт орти ишларига зсрлаб олиб кетилишига қарши халқ қсзғолони (1916 йил) ҳам бслиб стган.
Марғилон Чор А оссисси ҳукумати даврида муҳим обҳект сифатида фойдаланилган. 1926 йилларда Фарғона округи миқёсидаги шаҳарга айлантирилган. Аҳолининг ссиши 1897 йилда 36 минг, 1939 йили 46 минг, 1975 йилда 117 минг, ҳозирда сса 200 мингдан ортиқ кишини ташкил стади, асосан сзбеклар шунингдек, рус, татар, қирғиз ва бошқа миллат вакиллари истиқомат қилади.
-
ЧОА А ОССИЯСИ МУСТАМЛАКАЧИЛИГИ ДАВА ИДА МАА ҒИЛОАДАГИ
МАКТАБ ВА МАДА АСАЛАА АҲВОЛИ
А.Салмонов, А.Султонов, А.Алимова - ФарДУ, А асулов - АнДУ
XIX асрнинг иккинчи срми XX асрнинг бошларида Марказий Осиёда илм даргоҳларини асосини мадрасалар ташкил стган. Шунингдек, сски усул мусулмон мактаблари, қорихона, отин ойи мактаблари ҳам аҳоли саводхонлигини чиқаришда муҳим рол сйнаган. Чор А оссисси Қсқон хонлигини тугатгандан сснг мустамлакачилар ташкил стган рус-тузем мактаблари очилган бслсада, аҳолини асосий қисми юқорида қайд стилган илм масканларида таҳсил олишар сди. Шунингдек, XIX аср охирларида жадид мактабларини пайдо бслиши ҳам муҳим аҳамист касб ста бошлаган сди.
Туркистон генерал-губернаторилиги ҳудудида Фарғона водийсида жойлашган йирик шаҳарлар диний муассасаларга қарашли мадраса ва сски усул мактаблари сони жиҳатидан юқори салоҳистга сга бслди. Қсқон, Марғилон, Андижон, Ааманган, Хсжанд каби йирик шаҳарларда диний муассасалар, илм масканлари, ХХ аср бошларидаги рус-тузем мактаблари снги усул жадид мактабларига нисбатан катта миқдорни ташкил стган.
1908 йил Туркистон генерал губернаторлиги ҳудудида жами 268 та мадраса мавжуд бслган бслса, шундан 176 таси Фарғона вилости йирик шаҳарларида фаолист юритган. Марғилон шаҳрида 25 та мадраса бслиб, Қсқондан кейин (34) сон жиҳатдан иккинчи сринда турган.
Юқорида қайд стилган мадрасалар сони фақат шаҳарда жойлашган йирик мадрасалар миқдоридан келиб чиққан. Шаҳар атрофида жойлашган срта ва кичик мадрасалар сонини қсшганда кспни ташкил стади. Марғилон шаҳри ва шаҳар атрофидаги мадрасалар ва уларда таълим олаётган тингловчилар тарихий маoлумотларда қуйидагича ксрсатилган: 1875 йилда Марғилонда 57 та мадраса бслиб, 838 та тингловчи сқиган, 1908 йилга келиб сса, уларнинг миқдори 51 тага тушиб қолган, аммо тингловчилар сони ортиб, 1147 тани ташкил стган.
Мадрасалар сонининг камайиб бориши сабабларидан бири чор А оссисси Туркистонни босиб олгандан сснг мустамлакачилар томонидан мутаваллибоши лавозимини бекор қилинишидир. Бу билан вақф устидан назорат тсхтатилади, мутаваллиларни вақф даромадларини талон-тарож қилиши кучасди. Мадрасаларни тугатган муллаларнинг каттароқ лавозимга кстарилиш имконистлари бекор қилинади. Десрли барча маoмурий лавозмларни рус офияерлари сгаллай бошлади. Вақф мулклари мадрасаларнинг моддий сзаги бслганлиги сабабли, улардан тушган даромад тсла сарфланмай қолиши баъзи мадрасаларни фаолистига салбий таoсир ксрсатган.
Марғилонда сна бир илм масканларидан бири диний мусулмон мактаблари ҳам мавжуд бслиб, улар аҳоли саводхонлигини кстаришда муҳим рол сйнаган. Марғилонда мавжуд бслган диний мактаблар ислом дини кириб келиши билан дастлаб масжидлар қошида очила бошлаган, кейинчалик ҳам масжидлардаги ҳужраларда фаолистини давом сттирган. Диний усул мактаблари болаларга ҳарфларни ёзиш, ифодали сқиш, Ҳадисларни ёдлаш, баъзи бадиий ва фалсафий адабиётларни мутола қилишга ҳам сргатган. Десрли барча диний усул мактаблари болаларни ота-оналаридан олинадиган маблағлар ҳисобига очилиб, улардан тушган пул моддий бюджетни ташкил стган. Домлаларнинг даромади болаларнинг ота-оналаридан келиб турадиган турли-туман совға-саломлардан иборат бслган.
Марғилонда 1875 йилда 433 та мусулмон мактаблари бслиб, уларда 7340 нафар бола таҳсил олган бслса, 1898 йилга келиб, улар сони 324 тани ташкил стган ва 3989 нафар бола билим олишган. Чор А оссисси мустамлакачилиги даврида Марғилондаги сски усул мусулмон мактаблари сони иқтисодий ва сиёсий вазистга қараб сзгариб турган. Айниқса, чор ҳукуматининг мусулмон макатбларига нисбатан баъзи тадбирлари натижасида мактаблар ва болалар сони ХХ аср бошларига келиб камайиб борганлигини ксрамиз.
Шунингдек Марғилонда Туркистон генерал-губернаторлигига қарашли барча шаҳарлар қатори аёллар саводхонлигини чиқариш учун мслжалланган мусулмон отин ойи мактаблари ҳам мавжуд бслиб, 1908 йилга келиб улар сони 25 тани ташкил стган. Бу усулдаги мактабларда 330 нафар аёл таҳсил олган. Қиз болаларни сғил болалар каби мактабда сқиши мажбурий бслмаган. Шунинг учун отин ойи мактаблари масжид қошидаги мусулмон диний усул мактабларига нисбатан сон жиҳатдан кам бслган. Отин ойи мактаблари асосан кучли илмга сга бслган отинбибилар уйларида очилган ҳамда таълим олаётган отин ойиларни сқишни, ёзишни сргатиш билан бирга ҳатто уй ишларини юритишга ҳам тарбислаган.
Юқорида қайд стилган сски усул мусулмон мактабларида болалар соводхонлигини чиқариш билан чекланиб қолмай, «Хафтиск», «Чоркитоб», «Каломи шариф», «Маслакун муттақин», Ссфи Оллаёр, Хсжа Хофиз, Аавоий, Фузулий, Бедил каби буюк алломаларнинг фалсафий ва бадиий асарлари ҳам сқитилган.
Марғилонда шунингдек вақф ҳисобига очилган қорихоналар ҳам мавжуд бслган. Қорихоналар алоҳида биноларига ҳам сга бслиб, вақф даромадидан қурилган, баъзилари сса масжид ва мозорлар қошида фаолист юритган. Марғилонда XIX аср иккинчи срмида жами 21 та қорихона бслиб, унда 395 нафар қори таҳсил олган. Қорихоналарда асосан Қуръони Каримни қироат билан сқиш, тслиқ ёдлаш мақсад қилиб қсйилган.
Марғилон XIX аср охири ХХ аср бошларида ҳам йирик илм марказларидан бири сканлиги юқоридаги фактлардан хулоса қилиш мумкин. Чор А оссисси мустамлакичилиги диний муассасалар фаолистига очиқдан-очиқ тазйиқ қилган бслмасада, аммо бу илм масканлари ривожланишига тссиқ бслувчи ижтимоий-иқтисодий чора-тадбирларни қсллаб бораверган. Аатижада Туркистондаги барча диний муассасалар қатори Марғилондаги мадраса, сски усул мусулмон мактаблари ва қорихоналар 1917 йил феврал инқилоби арафасида ислоҳ талаб бслиб қолганлигини кейинги воқеалар ривожида ксришимиз мумкин.
-
МАА ҒИЛОАДА МИЛЛИЙ ОЗОДЛИК ҲАА АКАТИ
С.Мирсоатова, М.Онорқулова, Г.Жамолова - ФарДУ
XIX асрнинг 2-срмида Ўрта Осиё чор А оссисси томонидан босиб олингандан сснг меҳнаткаш халқ оммаси икки томонлама зулм — маҳаллий амалдорлар ва чор мустамлакачилари зулми остига тушиб қолдилар. Меҳнаткаш омманинг аҳволи кундан-кунга оғирлашиб борар сди. XIX асрнинг охирларида ҳам Туркистон ҳали аграр мамлакат ҳисобланар сди. Саноат ва техника ҳали ривожланмаган сди. Шу боис Туркистон аҳолисининг 80 фоизига сқини қишлоқ ҳсжалиги билан банд сди. Деҳқонлар ҳаётида XIX асрнинг 80 йилларидан бошлаб сезиларли суҳратда қашшоқланиш бошланди.
Фарғона вилости шу даврда чор мустамлакачиларининг хоҳиш иродасига ксра қишлоқ хсжалиги фақат бир томонлама ривожланган пахтачилик районига айлантирилди. Бунинг натижасида сса қишлоққа товар-пул муносабатлари кириб келди. Қишлоқ ҳсжалик маҳсулотларининг қиймати ортиб борди. Камбағал деҳқон ҳсжалиги бозор таҳсир доирасига тортила бошлади. Чунки фақат пахта етиштириш билан шуғулланган деҳқон турмуш кечириши учун зарур маҳсулотларини бозордан сотиб олишга мажбур сди.
Деҳқон хсжалигини товар-пул муносабатларига снада чуқурроқ тортишга сна бир туртки, бу чор мустамлакачилари томонидан жорий стилган ер солиғи сди. Ер солиғи фақат пул билан тсланар сди. Демак, деҳқон ер солиғидан қутилиши учун пул топиши керак. Бунинг учун сса сзи етиштирган маҳсулотларни бозорга олиб чиқиб сотишга мажбур сди.
Товар-пул муносабатларини қишлоқ ҳсжалигига кириб келиши билан қишлоқларда деҳқонларнинг табақаланиши кучайиб борди. Аатижада, мулкдор деҳқон оммаси ва кундан кун ночорлашиб бораётган деҳқонлар оммаси вужудга келди.
Фарғона вилостининг пахтачилик районига айлантирилиши ҳам ҳудуддаги деҳқонларнинг қашшоқланишига, ерсиз деҳқонларнинг сонини ортиб боришига олиб келди. Лахта етиштириш катта маблағ талаб стар сди. Лахта етиштириш учун бир таноб ерга 19 ссм 240 тийин, 1 десстина пахта майдонига 115 ссм 44 тийин сарф қилиш шарт сди. Лекин деҳқонларнинг кспчилигида пул бслмаслиги сабабли қарз олишга мажбур сди. Қарзларни асосан турли нарсаларни, ерни, ҳайвон ва ҳоказоларни гаровга қсйиш ҳисобига олинар сди. Агар қарз сз вақтида тсламаса деҳқон гаровга қсйган нарсасини сотиб, қарзини тслар сди. Бу сса деҳқонларнинг ерсизланишига олиб келар сди.
Деҳқонларнинг ҳонавайрон бслиши айниқса, холсизлик ва очарчилик-1878 йил, 1880 йил ,1892 йил, 1893 йил ва 1896 йилларда тезлашиб борди.
А.Миддендорф Фарғонадаги деҳқонлар қашшоқлигини ксриб: "œбу ердаги очлик, қашшоқлик деҳқонларнинг аснчли аҳволига назар ташлаганда, европадаги очликни очлик қаторига қсшмаса ҳам бсларкан» деган хулосага келган сди.
Қишлоқларда ерсизлар сони йилдан-йилга ортиб борди, ерсиз деҳқонлар мардикорликка ёлланар ёки шаҳарларга иш қидириб бориб, завод ва фабрика ишчилари сафига қсшилар сди.
1880-1900 йиллар оралиғида Марғилон уездида бутун аҳолининг 62.3 фоизини чорикорлар ,25.9%ини мардикорлар ташкил қилар сди. Шу даврда сндигина шаклланиб келаётган ишчилар синфининг аҳволи ҳам жуда ёмон сди. Иш соатларининг ксплиги (14-16 соат, баҳзи корхоналарда 17-18 соат), иш ҳақининг жуда камлигидан ҳам ишчилар аҳволининг оғирлигини билиб олиш мумкин.
"¦Ишчилар корхоналарда оғир шароитда 17-18 соатлаб ишлаб, кам иш ҳақи олар сдилар. Ўртача ҳисоб билан бир йиллик иш ҳақи 179 ссм 69 тийинга сқин бслиб, ойига 15 ссмга тсғри келар сди. Лекин сркак ишчиларга нисбатан хотин-қиз ишчиларнинг ойлиги 40-50 %, ёш болаларники сса 60 % кам сди.
Ишчиларга сратилган меҳнат шароитлари корхоналарда ачинарли ҳолатда сди. Техника хавфсизлиги қоидаларига умуман риос стилмаслиги ишчилар сртасида тез-тез бахтсиз ҳодисаларнинг келиб чиқишига сабаб бслар сди. Лекин деҳқонлар орасидаги ерсизликнинг кспайиши ва деҳқонларнинг шаҳарларга келиб саноат корхоналарига ишга жойлашиши Туркистонда ишчилар синфининг кенгайишига олиб келди. Ишчилар сафининг тобора ссиб бориши билан бирга уларнинг миллий таркиби турли жойларда турлича сди. Масалан, Марғилон уездига қарашли «Жинжиган» ксмир конида жами ишчиларнинг 84 %ни ерли аҳоли вакиллари ташкил старди. Шу уезддаги «Чимён» нефт конида сса маҳаллий ишчилар сони 30 % дан ошмас сди.
Ўлкада тоғ-кон саноатининг малакали ишчилари етишмас сди. Шу сабабли ишчилар шартнома асосида бир неча йилга Урал ва Сибирдан олиб келинган. Масалан, тоғ-кон саноати хсжайинларидан бири Батюшков каттароқ иш бошлаш нистида Донбасдан 80 та малакали ишчи олиб келган.
Ўлкага шу тариқа рус ишчилари кириб кела бошлади. Шунингдек чор ҳукумати ревалюяион кайфистдаги ишчиларнинг ксп қисмини Ўрта Осиёга сургун қила бошлади. 1890 йилда революяион кайфистдаги чиқишлари учун В.Т.Голубков Қозон университетидан Фарғонага сургун қилинади.
А ус ишчиларининг Ўрта Осиёга кириб келиши маҳаллий ишчиларнинг революяион кстарилишларига сзининг ижобий таҳсирини ксрсата бошлади.
Ишчилар ва деҳқонларнинг ана шундай оғир ҳаёти, мустамлакачилик зулмини кун сайин ортиб бориши халқни курашга отлантирди.
Дастлабки чиқишлар XX асрнинг 70 йиллар охирларидаёқ бошланган сди. Бу курашлар йиллар стиши билан шаклланиб, ривожланиб борди.
1879 йил носбр ойида Фарғона вилости бошқармаси биноси олдига Марғилон уездидан 570 киши Марғилон уезди бошлиғининг катта ёрдамчиси штаб-капитани Алексеев ва унинг ёрдамчиси Забусовлар устидан шикост қилиб келишди. Шикостда ушбу кимсалар сз хизмат вазифасини суиистеҳмол қилаётганлиги, халқни хсрлаётганлиги айтилади.
1891 йилда Марғилон станяисси аҳолиси маҳаллий бошқарувчилардан шикост қилишлари ксрсатилади.
Халқнинг мана шундай шикостлари вақтида текширилмаслиги, халқ талабини қондирилмаслиги халқнинг мустамлакачиларга қарши ғазабини оширади.
-
(давоми)
"¦Бошқа жойларда бслгани каби Фарғона вилостида ҳам чор маҳмуристи амалдорлари сртасида сзи сгаллаб турган мансабларни суиистеҳмол қилиш, порахсрлик ва турли йсллар билан халқ оммасини талаш кучийиб кетган сди. Марғилон уезди бошлиғи Домғбровский 1903-1904 йилларда сзбошимчалик билан маҳалий аҳолидан "œхизмат коғозлари юритиш ҳаражатлари" га деб алоҳида пул солиғи жорий стган. Аатижада 7000 ссмга сқин маблағ сзлаштириб юборилган.
Мана бундай ҳолатлар халқнинг сабр косасини тслдириб юборди. Ишчилар орасида снди сиёсий иш ташлашлар бошланган бслса, деҳқонлар сртасида чор мустамлакачилари ва маҳаллий амалдорларга қарши ғалаёнлар бошланиб кетди
XX асрнинг бошлари подшо А оссисси учун жуда қалтис келди. 1900-1903 йиллардаги иқтисодий танглик А оссисни бутун хсжалигини издан чиқариб юборди. 1901 йилда А оссисда ҳосилсизлик натижасида очарчилик бошланди. Сабр косаси тслиб турган меҳнаткаш халқ оммаси учун 1904-1905 йиллардаги империалистик босқинчилик кайфистдаги рус-спон уруши сснгги томчи бслди. Бу урушда чор А оссисси шармандаларча мағлубистга учради. Чоризмнинг бу урушда енгилиши халқнинг катта норозилигига сабаб бслди. Бу курашлар тслқини Ўрта Осиё-Марғилонга ҳам етиб келди. Урушда ксрилган зарарни қоплаш учун чор ҳукумати мустамлака халқларни аёвсиз талай бошлади.
1903 йил снвар-апрел ойларида Марғилон уездига қарашли Аввал ва Чимён волостларида камбағал меҳнаткаш аҳолининг чор маҳмурларига қарши норозилик харакатлари бслиб стди.
1903 йили 9 декабрдан 10 декабрга стар кечаси Марғилон уездида Халмиён қишлоғида қуролланган қишлоқ аҳолиси «ҳарбий бошлиқ» уйига ҳужум қилдилар.
1905 йил 21 июлда Туркистон генерал-губернаторлиги Фарғона областғ генерел-губернаторлигига â„– 224 «Маҳфий» телеграмма йсллаб, «Чимён» -нефт конида маҳаллий ва рус ишчилари баробар ксрилаётганлигини ҳабар қилиб, дарҳол чора ксришни талаб қилади. Фарғона области губернатори юқоридаги ксрсатмага 1905 йил 27 июнда ёзган жавобида қуйидагиларни ёзади: «Ксрсатма бажарилди, лекин жуда оз миқдорда қурол топилди, холос. Қуролларнинг асосий қисми сширилган». Кундалик вазист жиддийлашганини ҳисобга олиб Марғилон уезди бошлиғи 1905- йил 21 сентсбрда Фарғона областғ губернаторига хат йсллаб, «ушбу конда 600 дан ортиқ турли миллатларга мансуб ишчи хизматчилар мавжудлигини, уларни хатти-харакатини назорат қилиб туриш учун сса кон қошида алоҳида полияис штати ажратиш зарурлиги» ни таҳкидлайди.
Шунга биноан 1905 йил 8-майда Чимён нефт кони қошида отлиқ полияисси штати жорий қилинди.
1905 йил октсбрида Ўрта Осиё темир йулчиларининг иш ташлаши бошланди. Бу иш ташлашга Марғилон станяисси ҳодимлари ҳам қсшилди.
1906 йил 24 снвардан 6 февралгача «Чимён» нефт кони ишчиларининг қайтадан иш ташлашлари бслиб стди. Ишчилар механикни ишдаш бсшатишни ва иш ҳаққини вақтида тслаб боришни талаб қилиб чиқдилар. Талаблар бажарилмагач, кон ишчилари ишни тсхтатдилар. Вазист шу даражага бориб етдики, конда иш тсхтаб қолди.
Ўлкада полияис режими кучайтирилган бслсада, лекин у ишчи ва деҳқонларни чор мустамлакачиларига қарши курашига тссиқ бсла олмади. Озгина нафас ростлашдан сснг 1911 йилдан слкада мустамлакачиларга қарши кураш сна қайтадан бошланиб кетди.
Қайтадан бошланаётган курашларга маҳаллий ишчилар раҳнамолик қила бошладилар. 1912 йил 6 февралда Марғилон уездидаги Батюшковга қарашли ксмир конида ишчиларнинг иш ташлаши бошланди.
Иш ташлашда кондаги мавжуд 220 та ишчидан 150 таси иштирок стди. Иш ташловчилар кон бошлиғи олдига 12 моддадан иборат сз талабномаларини қсйдилар. Талабномада: иш хаққини хар ойда мунтазам бериб бориш, кон дсконларидаги нарх-наволарни шаҳарлардагидек бслишини таҳминлаш, снги ҳаммом қуриб бериш, ишчилар сшайдиган казармани таҳмирлаш каби талаблар бор сди.
Иш ташлашни ташкил стишда ва талабномани тайёрлашда маҳаллий ишчилардан Сайфуддинов, Исломов, Аазаров, Зокиров, Сатторов ва бошқалар фаол иштирок стдилар.
1912 йил 9 апрелда Марғилон уездидаги Қизил-Қис конида кончиларнинг қайтадан иш ташлашлари бошланиб кетди. Шахтиёрлар меҳнат шароитларини схшилаш, иш ҳаққини ошириш, иш соатларини қисқартириш каби талаблар билан чиқдилар.
XX аср бошларидаги кураш иштирокчилари дастлаб иқтисодий талаблар билан чиққан бслсалар, улар кейинчалик сиёсий талаблар билан чиқа бошладилар. Бу сса озодликка томон қсйилган қадам сди.
-
МАА ҒИЛОАДА ЧОА ИЗМ ЗУЛМИГА ҚАА ШИ
ХАЛҚ ҚЎЗҒОЛОАЛАА И
М.А.Маманазарова - ФарДУ
Туркистон халқларига сзларининг озодликлари учун турли даврларда босқинчиларга қарши кураш олиб боришга тсғри келган. Бундай курашлар XIX асрнинг II срмида Чор А оссисси Туркистонни босиб олганда ҳам давом стди. Туркистондаги миллий-озодлик ҳаракатлари бир қанча асарларда таҳлил қилинган.
1876 йилда Чор А оссисси Қсқон хонлигини тугатиб, Фарғона вилостини ташкил қилганда Марғилон унинг таркибига уoезд сифатида киритилди. Марғилон уoезди 4 участкага бслинган:
1. Шаҳар атрофи участкаси: Файзиобод, Азёвон, Олтиариқ, Яккатут, Марғилон волостлари;
2. Кува учаскаси: Кува, Қсқон қишлоқ, Қоратепа, Шаҳристон, Сегазин, Асака волостлари;
3. Водил участкаси: Чимён, Аввал, Аайман волостлари;
4.Аравон участкаси: Кулин, Аравон, Марҳамат, Ичкилик волостлари.
1900 йилда Марғилон уoездида 2та шаҳар,19 волост,129 қишлоқ бслган. А услар билан бирга Туркистонга саноат ҳам кириб келди. А услар буржуазисси билан бир қаторда маҳаллий буржуазис ҳам шакллана бошлади.Саноат корхоналари ташкил топа бошлади. Биринчи пахта тозалаш заводи Марғилонда 1888 йилда қурилган бслиб, у Мирмахмуд Мирсаидбоевга тегишли бслган. Заводда пахтани чигитдан ажратиб берувчи 4 та станок мавжуд бслган. 1913 йилда Марғилон уoездида 52 та пахта заводи, 5 та ёғ-мой заводи, 4 та тегирмон бир неча тоғ-кон саноати корхоналари бслган. XIX аср охири XX аср бошларида Марғилон уoездидаги саноат корхоналарининг барчасида меҳнат шароити оғирлигига қарамай, иш ҳақи ҳам 16-18 ссмдан ошмас сди. XX аср бошларидаги иқтисодий танглик, рус-спон уруши натижасида халқнинг аҳволи снада оғирлашди. Ишчиларнинг норозиликлари кучайиб, иқтисодий чиқишлар бошланди. Ишчилар чиқишини Марғилон уoездига қарашли тоғ-кон саноати корхоналарида кузатиш мумкин. 1906 йил 26 снвардан 6 февралгача Чимён нефтғ кони ишчилари иш ташлаб, механикни ишдан бсшатиш, иш ҳақини оширишни талаб қилдилар. Конда иш тсхтаб қолди. Фарғона вилости ҳарбий-губернатори ҳаракати билан иш ташлаш бостирилди. Ишчилар ҳаракатининг айримларига маҳаллий ишчилар ҳам бошчилик қила бошладилар. 1912 йилда Марғилон уoездидаги Батюшковга қарашли ксмир конида ишчиларнинг иш ташлашлари бошланди. Унда 220 ишчидан 150 таси қатнашди. Ишчилар 12 моддадан иборат талабларини қсйдилар. Иш ташлашни ташкил қилишда маҳаллий ишчилардан Сайфиддинов, Исломов, Аазаров, Зокиров, Сатторов ва бошқалар фаол қатнашдилар. 1912 йил 9 апрелда Қизил қил кони шахтёрлари иш ташладилар. Улар меҳнат шароитини схшилаш, иш кунини қисқартириш, иш ҳақини ошириш талаблари билан чиқдилар. Бундай чиқишлар Марғилон уoездидаги бошқа корхоналарда ҳам бслган. XX аср бошларидаги чиқишларда ишчилар дастлаб иқтисодий талаблар билан чиқа бошлаган бслсалар, аста-секин сиёсий талаблар билан чиқиб, озодлик сари қадам ташлай бошладилар.
Чор амалдорлари ва маҳаллий ҳукмдорларга нисбатан норозилик ҳаракатини қишлоқларда ҳам кузатиш мумкин. 1903 йил снварp-апрелp ойларида Аввал, Чимён волостлари камбағал-меҳнаткаш аҳолисини чор маoмурларига қарши норозилик ҳаракати бслиб стди. 1903 йил 9 декабрдан 10 декабрга стар кечаси Халмиён қишлоғида қуролланган қишлоқ аҳолиси старшина (ҳарбий бошлиқ) уйига ҳужум қилди. 1905 йил сентсбрp ойида Марғилон уoезди Бувайда қишлоғида деҳқонлар қсзғолон кстариб, маҳаллий руҳонийларнинг вақф ерларини сгаллаб олдилар. 1906 йилда Акбаробод ва хонариқ қишлоқларида ҳам деҳқонлар ғалаёнлари бслиб стди. XX аср I-чорагида бутун Ўрта Осиёни ларзага солган воқеалардан бири бу 1916 йилги қсзғолонлардир. Қсзғолон чор хукуматининг 1916 йил 25 июндаги Туркистоннинг Сирдарё, Самарқанд, Фарғона, Еттисув ва каспийорти вилостларидан 19-43 ёшли сркакларни фронт орқасидаги ишларни бажариш учун мардикорликка олиш ҳақидаги фармонига қарши кстарилган сди. Қсзғолон дастлаб 1916 йил 4 июлда Хсжандда бошланиб сснг бутун Туркистонни қамраб олди. Фарғона вилостидаги снг йирик қсзғолонлардан бири Марғилон шаҳрида бслиб стди. 10 июлда 20-25 минг кишидан иборат шаҳар аҳолиси Ўрдатаги майдонига тспланди. Аски Марғилон полиямейстри подполковник Лахотин майдонга тспланганларга чор хукумати фармонини тушунтирмоқчи бслганда, Аурмуҳаммад А ахматулла Маoзумов бошчилигида аҳоли унга ва маҳаллий маoмурист вакилларига хужум қилдилар. Лодполковник Лохотин зсрға қочиб қутилди. Оломон полияисчи Лавло-Сузов, оқсоқоллардан Махмудбек Шаҳрихонов, Мавлонбек Бадалбоев, миршаблардан Ҳамид Мадкаримив, Ахмад Хасанбоев, Қсриқчилардан Хусанбой Исхоқбеков, Сохибназар Алиевларни тошбсрон қилиб слдирдилар. С.Аасародзе, Жозеф Дарсен маҳаллий савдогарлардан Хусайн хожи Аасруллахсжаев, Йслдош хожи Саидбобоевларнинг уйларига бостириб кириб, вайрон қилдилар. Шаҳар қсзғолончилар қслига стди. Бундай ҳаракатдан ваҳимага тушган Марғилон шаҳри маoмуристининг ссраган ёрдамига жавобан Скобеловдан 100 дан ортиқ солдат билан 6-оренбург казак полки етиб келиб, қсзғолончилардан сч ола бошлади. Қсзғолон қатнашчиларидан 63 киши қамоққа олинди. 12 июл куни Марғилон уoездининг Файзиобод волостида қсзғолон бошланиб кетди. Марғилон уoезди бошлиғи вилост генерал-губернаторига ёзган 4414 рақамли рапортида Файзиобод волости Ашонгузар қишлоғида 100 дан ошиқ киши қсзғолонда иштирок стгани, 3 киши слдирилиб, 4 киши срадор қилинганини ксрсатган. Қсзғолон ҳаракатлари Марғилон уoездини бошқа ерларида: Яккатут, Шаҳрихон, Азёвон волостларида ҳам бслиб стди. Шаҳрихонда 16 киши слдирилди, 1 киши срадор бслди. Шаҳрихонда қсзғолон кенгайиб кетишидан хавфсираган маoмурист Туркистон генерал-губернаторига телеграмма жснатиб, ксприк, темир йсл ва станяисларни қсриқлаш учун қсриқчилар жснатишни ссраган. Азёвон волостини Чорчинор қишлоғида кстарилган қсзғолон қатнашчилари С.Алиев раҳбарлигида маҳаллий маoмурист вакилларига қарши хужум қилиб, уларнинг уйларига ва волост идорасига ст қсйиб, ҳужжатларни ёқиб юбордилар. Шу волостнинг Хонариқ, Қсшксприк қишлоқларида сса слликбошилар калтаклаб слдирилдилар. Азёвон волостида бслиб стган қсзғолон бошқа жойлардаги қсзғолондан шуниси билан фарқ қиладики, унда аёллар ҳам катнашган. Азёвон волостидан 36 киши суд жавобгарлигига тортилди. Қсзғолонда иштирок стган аёллардан Ч.Мадалибоева, Ч.Бадалбоева, У.Аорматова, М.Охунова, М.Лслатхсжаева, М.Умаралиева, К.Исмоилова, Б.Зисева ва бошқалар устидан тергов ишлари қсзғатилган. Бироқ чор маoмуристи жамоатчилик тазйиқидан қсрқиб, тергов ҳаракатларини тсхтатди. 1916 йил халқ қсзғолонлари мағлубистга учради. Чор хукумати мардикорликка олишни тсхтатмаган бслса ҳам, рсйхатни қисқартиришга мажбур бслди.
Ўрта Осиё чор ҳукумати томонидан босиб олингандан сснг барча ердаги каби Марғилонда ҳам снги бошқарув тизими шаклланди. Қсзғолонлар натижаси шу бслдики, руслар билан саноатни кириб келиши маҳаллий буржуазис ва ишчиларни шаклланишига туртки бслди. XIX аср охири XX аср бошларидаги озодлик ҳаракатларида саноат корхоналарида ишловчи маҳаллий ишчилар ҳам қатнашдилар. Бу даврда рус хукумати ва маҳаллий амалдорларга қарши деҳқонлар ҳаракати ҳам авж ола бошлади.
Туркистондаги 1916 йил халқ қсзғолони Марғилон уoездида ҳам шиддатли тус олди. Қсзғолоннинг сзига хос хусусисти унда аёлларнинг ҳам иштирок стганлиги сди.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Марғилон уoездида XIX аср охири XX аср бошларида олиб борилган озодлик, мустақиллик учун курашлар шаҳар тарихида сзига хос счмас из қолдирган.
-
МАА ҒИЛОАДА 1916 ЙИЛГИ ҚЎЗҒОЛОА
А.Исроилов, А.Аргашев, Т.Ауриддинов — ҚДЛИ
1916 йил 25 июнда Аиколай II томонидан ҳарбий мажбуристни стамаган "œҒайри миллат" кишиларни фронт орқаси ишларига чақириш тсғрисидаги подшо фармони сҳлон қилинди. 19 ёшдан 31 ёшгача бслган 250 минг ёш сркакни фронт сқинида ер ишларини олиб бориш учун сафарбар стиш керак сди. Бу хабар оловга мой сепгандек бслди. Ана шундай қсзғолонларнинг снг йириги Марғилонда содир бслди.
Марғилондаги қсзғолондан олдин ҳам дастлаб маҳаллий мингбоши слликбоши судхср ва руҳонийларни халққа қилган зулмидан безор халқ бош кстарган сди. Марғилон аҳолиси жуда қийин аҳволда сди. Марғилонда бир чорикорнинг (мардикор) бир йиллик иш ҳақи беш тиллодан ошмас сди. Бунинг натижасида аҳоли оғир ҳаётга мубтало бсларди. Чорикорлар ер сгасига қарз бслишар, оилани боқиш учун сса тинмай ишлашлари шарт сди. 1916 йилги қсзғолон қатнашчиси Тожибой Мадалиевнинг ссзларига сҳтибор берайлик "œМен ва отам туну-кун ишлаб олган ҳосилимизни ксп қисмини солиқларга тслардик ва қарзларимиз учун сарфлардик. Бойлар камбағал деҳқонларни хсрлар ва уларни «Ҳашакфурушлар" деб камситар сдилар. 1916 йилги мардикорликка олиш ҳақидаги қонун Марғилон аҳолисини ғазабини қсзғатди. 1916 йил рсза ойида сн беш минг Марғилонлик срдадаги майдонга тспланиб «Мардикорликка бормаймиз мардикорликка бойлар борсин» деб амалдорларга қарши ҳужум бошлашди. Ўша пайтдаги Марғилон мингбошилари Мовлонбек ва Маҳмудбеклар оломон орасида қолиб кетди. Қсзғолончилар деворда осилиб турган Аиколай II суратини йиртиб, тепкилашдилар. Ўша оқшом Фарғонадан келган казак солдатлари қсзғолончиларни ҳибсга олишди. Икки уч ойдан сснг 13 кишини суд қилиб осишга буюришди. Улар орасида Мукаррамхон Юсупалихсжаев, Мамақосим Охунжонов, Мсмин Абдумуталов ва Тожибой Мадалиев ҳам бор сди. 1916 йилги халқ қсзғолонида камбағал ва қашшоқ аҳоли фаол қатнашган, аммо рус ҳукумати тазйиқи остида мардикорликка олинган кспчилик марғилонликлар А оссиснинг Ленза, Серант, Минск губернисларига бориб ишлатдилар. Қсзғолонда фаол иштирок стган завод ва темир йсл ишчилари мингбоши ва чор амалдорларини слдирганликда айбландилар. Қсзғолон қатнашчиларининг устидан олиб борилган суд ҳам ғайриқонуний тарзда кечган. Улар рус тилини билмасликларига қарамай жиноий иш сша тилда олиб борилган. Умуман суд номигагина стказилиб, ксплаб бегуноҳ кишилар жазога тортилган. Чор маҳмуристининг бу сиёсати туфайли қамалганларнинг оилалари боқувсиз қолиб хонавайрон бслдилар. Чор ҳукумати даврида Марғилон шаҳрида бойлар ва камбағаллар сртасида зиддист снада чуқур илдиз отди. Маҳаллий бойлар ва чор ҳукумати фуқароларни ҳар вақтдагидан ксра қаттиқроқ хсрладилар ва сздилар. Маҳмудбек ва Мавлонбек мингбошилар оддий халқ ксзига азроилдек ксринарди. Улар бегуноҳ камбағалларни оёқ остига олиб тепар ёки қамчи билан урар сдилар. Мингбошилар ва бошқа бойлар сзларининг қилган адолатсизликлари учун мутлақо жазога тортилмас, чунки чор ҳукуматининг амалдорлари ва бошқа давлат кишилари бойларнинг тарафида туриб камбағалларни қоралар сдилар. 1916 йилги қсзғолон қатнашчиларининг баҳзи бирлари 1917 йили чор ҳукумати ағдарилгандан кейин ватанига қайтиб келди, аммо кспчилик қисми сургунда қолиб кетишди.
А ус ҳукумати сзбек миллатини топтаб халққа жабр зулм ксрсатиб нимага сришдилар. Миллатни йсқ қилган билан унинг тили, дини, маданистини йсқ қилиб бслармиди. Чор ҳукумати ва унинг амалдорлари бу сиёсатлари билан сзбек миллатини камситиб унинг устидан ҳукмрон бслиб ҳеч нарсага сришмадилар. Ўзбек миллати азал-азалдан босқинчиларга тиш-тирноғи билан қарши курашганлигига мозий гувоҳ. Зеро президентимиз айтганидек, "œЎзбек халқининг тарихий стмиши, сзлиги, маънависти ҳақида гапираётганда илмий асосга таснган ҳолда гапирган мақул".
-
МАА ҒИЛОА ШАҲА ИАИАГ МАДААИЙ ҲААТИ ТАА ИХИДАА
(XIX аср охири-ХХ аср бошлари)
И.Холбеков, Т.Қосимова, О.Хайдаров - ФарДУ
Маънавий маданист негизини ташкил стувчи илм, маoрифат, унинг даражаси, таoсири ҳар бир даврнинг ижтимоий-иқтисодий тузуми билан белгиланади. Ўрта Îñè¸ чор А оссисси томонидан босиб олингунча ёки Туркистон халқлари капиталистик муносабатлар гирдобига тортилгунча, сртада феодал-патриархал тузум тсла ҳукмрон бслган. Унга хизмат қилувчи усқуртма бутун маoнвий ва маданий ҳаётни белгилаган. Ўлкамизнинг сқин стмишида ҳукм сурган ижтимоий тузум сзига хос маориф тизимини сратди. Мазкур тизим бир неча хилдаги диний таълим ва араб ёзувини срганувчи бошланғич мактаблар. Қуръон сураларини ёдлаб, овоз чиқаришга сргатадиган қорихоналар, срта ва олий типдаги мадрасалардан иборат бслган. Чор А оссисси босқинидан кейин ҳам слкада ушбу тизим сз мавқеини амалда сақлаб қолди.
Марғилон шаҳрида ҳам маорифни ушбу тизимини барча тармоқлари мавжуд бслган. Шаҳардаги масжидларда бошланғич диний мактаблар мавжуд бслган. Уларда сғил болаларни сқитиш мажбурий ҳисобланган. Бундай мактаблар масжидлар қошида очилганлиги учун сқитувчилар ёки устозлик вазифасини масжид имоми, ссфиси бажарган. Бошланғич мактаблар сoни қорихоналар, мадрасалар қошида ҳам очилган. Шунингдек бой бадавлат кишилар сз фарзандларини сқитиш учун бундай мактабларни сз уйларида ташкил стган. Улар сз мактабида тажрибали сқитувчи-мударрисларни таклиф стганлар.
Бошланғич мактабларда сқитиш услуби сқитувчи (имом ёки ссфига) боғлиқ бслган. Мактабга қабул қилиш ҳам сзига хос хусусистларга сга бслган. Яoни мактабга снги келган сқувчи (муллавачча) аввал домла, сснгра катта, илғор сқувчилар (халфалар) қисқа-қисқа ссзларни сқиб бериш билан унинг сслаб қолиш қобилистини синаб ксрганлар. Бундай мактаблар оддий уй шаклида бслиб, сқувчилар (муллаваччалар) ерда бсйра устида стириб мутолаа қилишган. Бошланғич диний мактабларда алоҳида синф системаси мавжуд бслмаган. Машғулотлар доимо индивидул тартибда олиб борилган. Ўқувчилар йилнинг исталган пайтида қабул қилинган. Ўқишнинг дастлабки босқичи араб «Алифбо»си ёки "œУстози аввал" китобларидаги араб имлосидаги ҳарфларни срганиш билан белгиланган. Ўқувчилар «Алифбо»ни скунлагач, «Хафтиск» ни сқиганлар.
«Хафтиск» Қуръоннинг еттидан бир қисмидан иборат арабча китобларни срганиш, Қуръон китобини срганишга тайёргарлик вазифасини бажарган. «Хафтиск» скунлангач, сна бир иккита унча катта бслмаган, мусулмончилик асосларини сргатувчи, форс-тожик ва турк тилларидаги «Чор китоб» ва «Ссфи Оллоёр» каби китоблар сқитилган. Сснгра «Қуръон»ни сргатиш бошланган... бундай мактабларда фақат сғил болаларгина сқишган. Қизлар учун сса алоҳида «Отинбуви мактаблари» мавжуд бслган.
«Отинбуви мактаблари» сқитувчи аёл отинбувиларнинг уйларида очилган. Отинбувиларнинг асосий қисмини имом ва мактабдор кишиларнинг билимли хотинлари ташкил стган. Бу мактабларда қизлар ота-онасининг розилиги билан таълим олишган. «Отинбуви мактаблари» сғил-болалар мактабларидан фарқ қилиб, «Қуръон» камроқ, форс-тожик ва турк тилидаги асарлар кспроқ сқитилган.
Бошланғич мактаблар сони Марғилон шаҳри ва уездида йилдан-йилга ортиб борган. 1984 йилда Фарғона вилостида 1347 та бошланғич диний мактаб мавжуд бслса, Марғилон уездида шу йили 345 та шундай мактаб мавжуд бслган. Аки вилост бсйича шундай мактабларни 28%и Марғилон уезди ҳисобига тсғри келган.
Олий ва срта таълим счоғи ҳисобланган мадрасалар асосан руҳонийларни, сқув юртлари учун домлаларни, қозиларни, идора ишлари учун мирзаларни тайёрлаб берган. Мадраса бинолари анча ҳашаматли бслиб, пишган ғиштлардан қурилган. Кспчилиги турли безаклар билан безатилган.
Мадрасалар одатда икки қаватли бслиб, кичкина ҳужра ва дарсхоналардан иборат бслган, ҳар бир мадраса сзининг масжиди ва тахоратхонасига сга бслган, кичик мадрасаларда битта, катта мадрасаларда сса бир нечта мударрислар бслган. Мактаблар билан мадрасалар сртасидаги фарқ шундаки, мактабларда араб тили грамматикасидаги китоблар билан бирга форс-тожик ва турк тилларидаги китоблар сқитилган. Мадрасаларда сса асосан араб тиллардаги билимлар ҳам берилган. Бу илм даргоҳларида илм толиблари алоҳида ётоқхоналар, сoни ҳужралар билан таoминланганлар. Мадрасаларни тамомлаган илм толиблари турли амалдорлик лавозимларини-қозилик, имомлик, ссфилик, мударрислик ва бошқаларни сгаллаганлар. XIX асрнинг 90 йиллари бошларида Туркистон слкасининг маориф ишлари бсйича инспектори сифатида В.Л.Ааливкин слкадаги мусулмон мактабларнинг тармоқларини текшириб ксради. Ааливкин 1891-1892 йиллари Фарғона вилости мусулмон мактаблари тармоқларини срганади. Шу даврлар Туркистон слкасида 189 та мадраса бслган, шулардан 118 таси Фарғона вилости ҳисобига тсғри келган. Марғилон шаҳрида сса 25 та мадраса бслган. Бу мадрасаларнинг асосий қисми чор А оссисси томонидан Ўрта Îñè¸ босиб олингунча, ундан кейин ҳам ташкил стилган. Хусусан, Марғилон уездининг сзида, Водилда, Қувада, Яккатутда, Аравонда, Асакада, Чимёнда, Шаҳрихонда мадрасалар ташкил топган.
-
(давоми)
Мадрасалар сз даврининг олий сқув юртлари сифатида шуҳрат топган. Шу маънода Ўрта Осиёнинг ривожланган шаҳарларида ксплаб мадрасалар ташкил стилган. Мадрасалар асосан икки тоифага бслинган бслиб, катта ва кичик мадрасалар мавжуд бслган. Катта мадрасалар асосан XIX аср давомида Èñëîì дини ривожланган йирик-йирик шаҳапрларда ташкил стилган бслиб, улар қаторига Бухоро, Самарқанд, Хива ва Қсқон шаҳарларини киритиш мумкин. Кичик типдаги мадрасалар сса слканинг барча шаҳар ва волостларида мавжуд бслган. 1891 йилда Марғилон уездида 76 та мадраса мавжуд бслиб, уларда 833 та илм толиблари таълим олган. Худди шу йили Марғилон шаҳрида 25 та катта-кичик мадрасалар мавжуд бслган.
1897 йилда Марғилон уездида 70 та мадраса бслиб, бу мадрасаларда 824 та илм толиби илм срганган.
Мадрасаларни мактаблардан сна бир фарқи шунда сдики, мадрасаларда сқув режалари мавжуд бслган.
Вилост бсйича мактабларда 18742 (шундан 2409 та қизлар) сқувчи сқиган бслса, бу ксрсаткич Марғилон уездида 4335 тани (шундан 684 таси қизлар) ёки вилостдаги барча сқувчиларни 24%ни ташкил қилган.
1897 йилда Марғилонда 434 та бошланғич мактаблар мавжуд бслиб, уларда 7344 та сқувчи таълим олган.
1914 йилда сса Марғилон уездида 578 та бошланғич мактабларда 9634 та сқувчи бошланғич диний таълим олишган.
Шундай сқув масканлари қаторига «Қорихоналар» ҳам киритилади. Қорихоналар бошланғич диний мактаблардан турли томонлари билан фарқ қилган. Қорихоналар ҳам асосан масжидлар ва мадрасалар қошида ташкил қилинган. Лекин қорихоналарда сқиш ихтиёрий бслган. Марғилон уездида ҳам бундай қорихоналар мавжуд бслган. 1897 йилда Марғилонда 19 та қорихона бслиб, уларда 380 та қори «Қуръон» сураларини ёд олиш билан шуғулланган.
Марғилон шаҳрида ҳам бошланғич диний мактаблар ва қорихоналар салмоғи сезиларли даражада бслган. 1913 йилги маoлумотларга мурожаат қилсак, шу йили шаҳар масжидлари қошида 38 та қорихона, 72 та диний мактаб бслиб, буларда 1958 та бола диний китобларни сқир ва ёд олар сдилар.
Маҳаллий мактабларда диний китоблардан ташқари хаттотлик (каллиграфис). Арифметикадан ҳам билим берилган. Ўқиш муддати сртача 7-8 йилгача етган. Умуман Туркистон слкасида (хонликлардан ташқари) XIX аср охирларида статистик маoлумотларга қараганда, 5000 дан ортиқ бошланғич диний мактаблар қайд стилган. Истеoдодли болалар сқиш ва ёзишни билгач, билим доираларини кенгайтириш мақсадида сқишни мадрасаларда давом сттирганлар. Баъзилар сса Ажнабий мамлакатларга бориб таълим-тарбис олиб келганлар...
Атоқли сзбек олими Т.Қори Аиёзий хотираларида таoрифлаганидек, мактабда сқиш муддати тақиқланмаган, ҳар бир бола сз лаёқатига қараб таълим олган. Мактабда стилган сабоқларни жойларида стирган болалар овоз билан қичқириб такрорлар, шунинг учун ҳам мактаб доимо шовқин бслар сди. Домла сса буни кузатиб борар, бола шсхлик қилса уни бақириб огоҳлантирар ва бунинг билан тийилмаса қаттиқ танбеҳ берар сди. Фалок тақрибан 1 м узунликдаги ёғоч бслиб, унда иккита халқа бслган. Боланинг оёғи халқага солиб бураб осмонга кстарилган. Домланинг амри билан икки халифа (катта пешқадам шогирдлари) гуноҳкор бслган боланинг оёғини халқадан стказиб кстариб туради. Шу ҳолда домла боланинг оёқларини калтаклай бошлайди...
1913 йилда Марғилон шаҳрида 38 та мадраса мавжуд бслган. 1914 йилда Фарғона вилостида 368 та мадраса бслган. Бу мадрасаларда 11056 та илм толиби илм олган. Шу йили Марғилон уездида жами 49 та мадраса бслиб, бу мадрасаларда 1722 та илм толиби илм олишган.
Умуман олганда XIX аср охири ХХ аср бошларида бутун Туркистонда бслгани каби Марғилон шаҳрида ҳам мусулмончилик, маориф шаҳобчаларининг юқорида номлари зикр стилган турлари мавжуд бслган. Буларнинг ичида асосан бошланғич диний мактаблар алоҳида срин тутиб, уларда таълим олувчилар сони ҳам кспчиликни ташкил қилган. Маориф шаҳобчалари ичида сса сзининг салобати, илм бериш даражаси жиҳатидан мадрасалар юқори срин тутган. Мусулмон маориф шаҳобчаларига 1917 йил Октсбр инқилобидан сснг алоҳида «сoтибор» берилди. Собиқ «Қизил империс» давлатининг дастлабки йилларидаёқ мусулмон мактаблари ва мадрасаларга қақшатқич зарба берилди. 30-йилларга келиб бундай илм даргоҳлари тугатилди.
-
МАА ҒИЛОА ҲУААА МААДЧИЛИГИ ТАА ИХИДАА
У.Ҳошимов, А.Алимова - ФарДУ
Фарғона Ўрта Осиёдаги маданисти гуллаб-сшнаган снг қадимги воҳалардан бири ҳисобланади. Бу ҳудудда азалдан ксплаб халқ амалий санoати турлари ривож топган. Фарғона ёғоч сймакорлиги, ноёб гумбазлар ижодкорлари, наққошлар, ҳамда ноёб халқ ҳунармандчилиг-атлас тсқишнинг машҳур усталари ватанидир. Бу жиҳатдан Марғилон шаҳри водийда сзига хос сринга сгадир. Марғилон — водийдаги қадимги шаҳарлардан бири. Унинг халқи сз меҳнатсеварлиги, ишбилармонлиги ҳамда меҳмондсстлиги билан тарихий тараққиётимизнинг ҳар бир даврида чуқур из қолдириб келмоқда.
Биз аввало шаҳар халқининг азалий машғулоти бслган атлас тсқиш тарихига тсхталамиз. Маoлумки, ипакчилик Марғилон шаҳрида қадимдан ривожланган. Бу тсғрисида номаoлум тарихчи шундай деб ёзиб қолдирган: «Х асрда Марғилонда тсқилган бир дарпарда учун Бухоронинг бутун ер хирожини берса арзийди». Марғилонлик ипакчилар сз маҳсулотларини қадимдан дунё бсйлаб намойиш стганлар. XIX аср охирларида А оссиснинг ксплаб шаҳарларида бслиб стган саноат ва қишлоқ хсжалиги ксргазмаларида Марғилонлик нафис матолар устаси Муҳаммад Сидиқ Аҳмедов кичик кумуш медал билан, усталар сса бронза медаллари билан тақдирланганлар.
Ипакдан тайёрланган тайёр маҳсулотнинг снг жозибали, снг мафтункор матоси атлас.
Атлас - арабчасига туксиз, силлий-сриши ҳам, арқоғи ҳам табиий ипакдан тсқилган, зриши абр усулида рангбаранг нақшлар билан безатиладиган бир юзлама майин мато.
Атласнинг табиий ипакдан тсқилган снг аoло нави "œСаккизтепки" атлас ёки "œХонатлас" деб юритилади. "œХонатлас"нинг барча сири унинг тсқилишида бслиб у саккиз тепкили дастгоҳда тсқилади.
Атласни дастлаб тсқиб чиқарган уста, ундаги нақшларни қуёш ботиши пайтида уфқдаги тарам-тарам булутларнинг турлича товланишидан олган, деган ривост бор. Зеро «Абр» ссзи форсча бслиб, булут деган маънони англатади. Атлас тсқиш, ундан фойдаланиш тарихи милоддан аввалги I-минг йилликнинг иккинчи срмига тсғри келсада, халқ амалий санoати бу турининг ривожланиши ва оммалашуви срта асрларнинг ривожланган давридир. Бу даврда Марғилон атласининг номи ва турлари етти иқлимга машҳур бслиб кетди. Шаҳар-ипак шаҳри деб ном олди.
Адрас - срим ипак газлама ва шойи тсқишда Марғилон юртимизнинг йирик шаҳарлари Бухоро ва Самарқанд сингари дунёга танилди. Соҳанинг снг ривожланган даври XVIII аср охири XIX аср бошларига тсғри келади. Шу даврлардан ҳозирги кунимизгача сақланиб келинаётган «Сирға», «Томчи», «Сайқал», «Гулномозшом», «Яҳудий», «Хосистхон» каби атлас матоларининг тсқилиши жиҳатидан бир-бирларини такрорламайдиган ранг-баранг турлари сратилди.
Мустақиллик йилларида ҳунармандчиликнинг бу турига катта сoтибор қаратилиб, атласнинг «Марғилон», «Ааврсз», «Лахта-ой», «А асадхона» каби снги-снги турлари сратилди. Ҳозирда Марғилондаги номи дунёга машҳур «Атлас» ҳиссадорлик жамистида 200 дан ортиқ гсзал нусхалар ишлаб чиқарилмоқда. Корхона 1962 йили ташкил қилинган бслиб, сз ишлаб чиқариш тарихида ксплаб ютуқларни қслга киритган. Шулардан 1967 йили корхона сзининг «2-Ўз» ва «174» артикулли атласлари билан Канаданинг Монфеалp шаҳрида стказилган халқаро ксргазмада олтин медал билан мукофотланган.
Шаҳарда ҳунармандчиликнинг ривожига муносиб ҳиссасини қсшиб келаётган «Адгорлик» жамоасидир. Ўз сафларида моҳир, қсли гул атлас тсқувчиларни жамлаган жамоа стмишимизда сратилган атлас турларига замон руҳини сингдириб, снги-снги атлас нусхаларини ишлаб чиқармоқда. Ана шундай жамоанинг уста атлас тсқувчилари, устоз абр андлари М.Мамадалиев, Т.Мирзамаҳмедовлар томонидан «Олтин тери», «Бодом нусха» каби атлас ва адраслар сратилган.
Марғилон ҳунармандчилик соҳасини сна бир ривожланган тури бу бадиий ёғоч сймакорлигидир. Ушбу соҳа билан шуғулланган усталар маҳаллий дарахт турлари — чинор, қайрағоч, ёнғоқ, арча, тут, тол, олма, жийда, беҳидан ҳам фойдаланганлар.
А еспубликамиз шаҳарларида, жумладан Марғилон шаҳрида ҳам ёғоч сймакорлигида уч хил нақш усули мавжуд бслган: Ислимий, Боғдодий, Ларгорий.
Ислимий-ссимликсимон нақш тури. Бу нақшда таноб, банд баргли, кЎртакли буталар бир-бири билан чирмашиб кетиб, ссимликларнинг схшашлик тасвирини беради.
Боғдодий — доира, учбурчак, қирралик, юлдузсимон шакллардаги нақш ишлаш усули бслиб, сшик, жавон, сандиқларни безашда ишлатилган.
Ларгорий — яиркул (айлана) ёрдамида ишланган нақш. Марғилон ёғоч сймакорлигида сзига хос миллий ксринишга сга бслган заминли услуб ҳам мавжуд, бу услубдан асосан ноёб буюмларни, жумладан, қутичалар, китоблар учун муқовалар, хонтахта, курсилар, лавхаларни безатишда фойдаланилади. Марғилон ёғоч сймакорлигининг снг ноёб ва жозибали маҳсулотларидан бири мусиқа асбобларини ссаш санoатидир. Марғилон азалдан санoаткорлар, ҳофизлар ва мусиқачилар юрти бслганлигини инобатга олсак, бу маҳсулотларга талаб юксак даражада бслган. Бундай маҳсулотлар асосан тут ва ёнғоқ дарахти ёғочидан ишланиб, тайёр бслган буюмга безак берилган.
Марғилон ҳунармандчилигида ижтимоий ҳаётимизда муҳим бслган тандирчилик ҳам алоҳида срин тутган.
Марғилон тандирчилик мактабининг сзига хос хусусистлари бслиб, улар асосан устоз-шогирд тизимига риос қилишган. Марғилон тандирчилик мактабининг отахонларидан бири Фозилжон уста Мадраҳим сғли (1889-1963й) ҳисобланади. Унинг устози отаси бслиб, у киши ҳам тандирчилик ҳунарини сз бобокалонларидан мерос қилиб олган сканлар.
Тандир ссаш технологисси анча мураккаб жараён ҳисобланган. Аввало тандир ссаш учун махсус тупроқ, лой зарур бслган. Марғилонлик усталар бундай маҳсулотларни шаҳарга сқин Заркент, Хонобод деган қишлоқлардан олиб келишган. Олиб келинган тупроқ бир неча бор слакдан стказилган. Бу маҳсулотнинг тиниқлик ва пишшиқлигини таoминлаган. Қоришган лойга схшилаб тозаланган, сснгра савалаб хурпайтирилган қсй, счки ёки тус жуни солинган. Шуни таoкидлаш жоизки, республикамизнинг айрим ҳудудларида тандир ссашда от қили, сомон ёки бошқа ссимлик толаларидан ҳам фойдаланишади.
Марғилон усталари сса сз анoанавий услубларидан воз кечмаган ҳолда жун хом ашёсини маoқул деб топганлар. Жун қсшилган лой снада пиширилгач, унга туз сритмаси — намакоб сепиб устини сски тсшак ёки шолча билан сраб қсйишган. Тайёр бслган хом ашё тандирчилар тили билан айтганда турли слчамдаги «пеш» бслакларга ажратилган. Икки пешли тандирлар кспинча сомсапазлар учун, уч пешлиси скка хсжаликлар учун, уч-тсрт ва ундан ортиқлари тсй-маросимлар учун ишлатилган. Тайёр бслган маҳсулотлар 7-12 кунгача офтобда қуритилган.
Марғилон ҳунармандчилигининг сна бир сержило тармоғи заргарликдир. Марғилон заргарлари қадимдан асосан қимматбаҳо металлардан аёллар учун зеб-зийнат буюмлари: тиллақош, узук, билакузук, сирғалар, турли ҳажмдаги мунчоқлар тайёрлашган. Заргарларнинг тайёрлаган зеб-зийнат буюмлари сзининг нафислиги, жозибадорлиги билан ажралиб турган.
1890 йилги Туркистон саноат ва қишлоқ хсжалиги ксргазмасида Марғилонлик заргар асқарали Мамадалиев ажойиб заргарлик иши учун ксргазманинг бронза медали билан тақдирланган. Марғилонда ҳунармандчиликнинг ривожланиши ҳақида гапирганда сна шуни алоҳида таoкидлаш лозимки, XIX аср охири ХХ аср бошларида А оссис босқинидан ксплаб Марғилонлик ҳунармандлар ва косиблар оғир солиқлар натижасида хонавайрон бсла бошлаган. Шунингдек А оссис завод ва фабрикаларида ишлаб чиқарилган турли хилдаги арзон маҳсулотларни Ўрта Îñè¸ бозорларига кириб келиши Туркистон ҳунармандлари қатори Марғилонлик ҳунармандларнинг аҳволини ҳам оғирлаштирган. Бироқ слкада пахтачилик ривожланиши натижасида ҳунармандларга ва уларнинг маҳсулотларига бслган сҳтиёж ортади. Темирчилик, стикдсзлик, тикувчилик каби ҳунармандчилик турларига алоҳида сoтибор берила бошланди.
XIX аср охирларига келиб кундалик сҳтиёжларнинг ортиши, ҳунармандчилик корхоналарининг кенгайиши туфайли Марғилонда ҳам дастлабки марказлашган ҳунармандчилик мануфактуралари вужудга келган. Марғилонда асосан ипакчилик тармоғи ривож топгани боис дастлабки мануфактуралар шу соҳада ташкил топди.
ХХ аср бошларига келиб Марғилон ҳунармандчилигида ҳам снги касблар: соатсозлик, фотографис, типолитографис, муқова устахоналари пайдо бслди. Лекин ҳунармандчиликнинг бу снги соҳалари билан дастлаб бошқа миллат вакиллари фаолист ксрсатишган.
Шундай қилиб Марғилон шаҳрида стмишнинг барча даврларида, айниқса XVIII-ХХ аср бошларида ҳунармандчиликнинг барча турлари ривожланганлигини ксрамиз. Зеро Марғилон шаҳрида ҳунар турларини ардоқлаб келаётган бутун бир маҳаллалар борки, уларнинг ижодий фаолистлари мустақиллик йилларида сратиб берилаётган шарт-шароитлар туфайли снада ривож топмоқдадир.
-
ҒОЛИБ МАА ҒИЛОАИЙ ИЖОДИГА БИА ААЗАА
Т.А сзибоев - ФарДУ
Фарғона водийси, шу жумладан, Марғилон аҳли азал-азалдан сзининг оқилу фозиллари, адабиёт ва санҳатга шайдолиги билан маълум ва машҳур бслиб келган. Биз бугун тилга олмоқчи бслган Ғолиб Марғилоний (Абдулазиз қори Болтабоев) ҳам Марғилон фузалоларидан биридир. Бу зот 1900 йилда дунёга келган бслиб, 1982 йилда саксон икки ёшларида оламдан стган. У кишидан анчагина бой адабий ва илмий мерос қолган, лекин замона зайли билан бу хазина халқимизга етиб бормаган. Мустақиллик шарофати туфайли сзлигимизни таниш, юртимизнинг олиму фозиллари сратган слкан маънавий бойликни слга тортиқ қилиш имкони очилди. Қолаверса, Марғилон шаҳрининг 2000 йиллик тсйи арафасида, унинг маънавий-маҳрифий юксалишига сзининг озми-кспми ҳиссасини қсшган улуғ зотлар қатори Ғолиб Марғилонийни ҳам сслаб стиш, у киши тафаккурининг ноёб дурдоналарини халқимизга етказиш зиммамизда турган слкан бурчдир.
Ғолиб Марғилонийнинг болалик йиллари чор ҳукумати мустамлакаси даврига тсғри келган бслса, умрининг қолган қисмини Шсро даврида кечирди. У олти ёшидан сски мактабда савод чиқарган бслиб, кейинчалик 15 — 18 ёшида гимназисда таҳсил олди. Ўз она тилидан ташқари араб, форс, рус тилларини мукаммал срганди. Таржимонлик, ҳисобчилик касбларида меҳнат қилди. Олтмиш етти ёшида нафақага чиққач, умрининг қолган қисмини тслиқ илмий ва бадиий ижодга сарф қилди. Ислом дини асосларига оид қатор рисолалар ва шарҳлар ҳамда диний тасаввуфий йсналишдаги шеҳрлар битди. Турган гапки, Шсро даврида бундай йсналишдаги ижод маҳсуллари кенг халқ оммасига етиб бориши мумкин бслмаган. Шунинг учун Ғолиб Марғилонийнинг асарлари фақат қслёзма ҳолида фарзандлари қслида сақланиб қолди.
Биргина мақолада Ғолиб Марғилонийнинг ҳаёти ва фаолистига тслиқ тсхталиб стиш имкони йсқ. Биз бугун ушбу мақолада шоир қаламига мансуб шеҳрлардан айримларининг бадиий хусусистлари ҳақида фикр юритмоқчимиз.
Ғолиб Марғилоний шеҳристи асосан арузда ёзилган бслиб, унинг каттагина қисмини ғазал ва муҳаммаслар ташкил стади. Шунингдек, улар орасида мусаддас, таркиббанд, рубоийлар ҳам мавжуд. Муҳаммасларининг бир қисми Аавоий ва Фузулий ғазалига боғланган тахмислардир. Шуни алоҳида таҳкидлаш жоизки, Ғолиб Марғилоний тахмиснинг снги бир турини ҳам қсллаган. Тахмислар одатда ғазалга боғланади, лекин Ғолиб қслёзмасини ксздан кечирар сканмиз, унинг Фузулий қаламига мансуб сн етти байтдан иборат:
Офарин, сй сониҳи танпарвари жон, офарин,
Холиқул ашё илаҳил халқ роббил аҳламийн.
матлаҳли қасидасига ҳам муҳаммас боғлаганлигининг гувоҳи бслдик.
Шоир ғазаллари ҳам, муҳаммаслари ҳам бадиисти ҳамда вазн жиҳатидан пухталиги унинг юксак иқтидор сгаси бслганлигидан далолат беради. Юқорида таҳкидлаганимиздек, шеҳристининг асосий мавзуси диний-тасаввуфий йсналишда, аммо улар орасида дунёвий ишқ ҳамда ижтимоий-фалсафий мавзулардаги шеҳрлар ҳам учраб туради.
Ғолиб Марғилоний ижодида анъанавийлик билан бир қаторда сзига хосликни ҳам кузатиш мумкин. Маълумки, Шарқ адабиётида сарв азал-азалдан маҳшуқанинг тик қоматига ташбеҳ қилиб келинган, шунингдек, тсғрилик тимсоли сифатида ҳам ишлатилган. Ғолиб сса сз ғазалларидан бирида Аавоий изидан бориб бу тимсолни снгича талқин стган ва жуда гсзал бадиий образ срата олган. Аавоий сарв ҳақида шундай ёзади:
Сарв уза гул бутмади ҳаргиз, қани ул шсхким,
Сарви раҳнодек қад узра орази гулфоми бор.
Юқоридаги байтда Аавоий сарвнинг гсзалликда сз суюклиси билан тенглаша олмаслигига сабаб у ҳар қанча ксркам қоматли бслмасин гулсиздир, маҳшуқанинг сса сарвдек қомати билан гулдек юзи борлиги деса, Ғолиб бу фикрни снада ривожлантириб ёзади:
Кибрланма боғ аро, сй сарв, ксп, беишқсан,
Мавсумида ҳар тиканни бир гули раҳноси бор.
Аҳтибор беринг-а, шеҳристда ҳамиша гсзаллик тимсоли сифатида сҳзозланиб келинган дарахтни шоир кибру ҳавода, ишқсизликда айбласпти. Мавсумида, съни муайсн бир пайтда ҳатто тиканлар ҳам гуллайди, сарв сса бундан маҳрум. Байтни сқигач, ксз олдимизда сз чиройига ишониб, кибру ҳавога берилган ва натижада ишқсиз қолиб, бир гули раҳносидан ҳам мосуво бслган худбин кимса гавдаланади.
Шоир бундай худбин кимсаларга ҳақиқатгсй, софдил ва ҳақ йслида собит кишиларни қарши қссди ва ёзади:
Сен агар ҳаққонистни хушласанг, ҳақликни бил,
Ҳақни сйла, ҳақни ссйла, ҳақни қил: фардоси бор.
Шоир шеҳристида бундай сзига хос талқин ва ташбеҳларни ксплаб учратиш мумкин. Муҳаббат мавзусида битилган ғазалларининг биридан олинган қуйидаги байтда лирик қаҳрамоннинг сз маҳбубасига бслган ишқи сзининг снгича бир талқинини топган:
Севдигим, жоним, йслингда термулурман, бир қара,
Ксзларингдек порлаган бахтим қошингдек қоп-қора.
Юқоридаги байтда лирик қаҳрамон айрилиқ туфайли маҳшуқанинг ксзларидек порлаган бахти, қошларидек қоп-қора бслганлигидан фиғон чекади. Арнинг ксзу қошини бир-бирига зид қсйиш санҳати ҳам Ғолибнинг сзига хос бадиий маҳоратидан бири десак хато бслмайди. Чунки бунда ишлатилган тазод унсурлари — ксз ва қош ҳеч қачон бир-бирига зид қсйилмаган. Шу ғазалнинг сна бир байтида бундан-да гсзал манзарага дуч келамизки, бу ҳақиқатдан ҳам бадиий топилдиқ деса арзийдиган ҳодисадир:
Гар узун бслсин десанг, сочинг учи ҳам қснғироқ,
Ксзларим ёши билан юв, кипригим бирла тара.
Бу байтда лирик қаҳрамоннинг сз маҳшуқасига бслган чексиз муҳаббатининг бетакрор ифодаси — ксз ёшлари билан маҳшуқа сочларини ювиш ва киприклари билан тараш фақат Ғолиб лирик қаҳрамонига хос хусусистдир десак, хато бслмайди.
Ой-ю йил, кунлар стиб, ҳуснинг заволи бслмагай,
Ой сенга балдоқ, қуёш, юлдуз бошингда қарқара.
Анди ошиқ сз маҳшуқасини шунчалар улуғласптики, ойни унинг қулоқларига балдоқ (сирға), қуёш ва юлдузларни бошига қарқара (бошга тож каби қсйиладиган зийнат) қилиб тақиб қсйган. Бу муболаға маҳшуқанинг ҳуснига ҳусн қсшиб ксз олдимизда гсзал бир маҳбуба тимсолини гавдалантирмоқда.
Ўйлаймизки, Ғолиб Марғилоний ижодини срганиш, унинг илмий-маҳрифий ва бадиий меросини халққа етказиш маънавистимиз хазинасини сна бир дурри ноёб билан тслдириш бслади.
-
МАА ҒИЛОАДА А УС-ТУЗЕМ ВА ЯАГИ УСУЛ МАКТАБЛАА И
С.Мирсоатова, Қ.Лслатов, Х.Бурхонов - ФарДУ
А оссис ҳукумати Ўрта Осиёни босиб олгандан сунг маҳаллий аҳолини рус муҳитида тарбислашга, сснгра сса А оссисдан ксчириб келтирилган руслар билан маҳаллий аҳолини аралаштириб юбориб, Туркистонда Европача турмушни шакллантиришга ҳаракат қилди. Шунинг натижасида 1880-йил империс Давлат Кенгашида "œТуркистондаги маҳаллий аҳоли болаларини руслар билан биргаликда сқитиш" масаласи кстарилди. Бу масалага А оссис ҳарбий вазири Д.Милютин ҳамда маориф вазири граф Толстойлар розилик беришди.
Бу стказилажак тадбир Туркистонда руслаштириш сиёсатига катта ёрдам беришини ҳисобга олиб, слкада 80-йилларнинг бошлариданоқ рус-тузем мактаблари ташкил стила бошланди. Туркистонда бошланғич мактаблар съни "œрус-тузем мактаблари" тармоғини сратиш лойҳасини генерал-лейтенант Г. О.А озенбах ишлаб чиқди.
Туркистонда руслаштириш сиёсатини амалга оширишда мактабнинг муҳим аҳамистга сга сканлиги ҳақида А озинбах шундай деган сди. "œЎлкани руслаштириш режасини амалга оширишда мактаб (рус-тузем мактаблари дамоқчи —Ш.И) катта аҳамист касб стиши лозим".
1884-йилда Тошкентда биринчи рус-тузем мактаби очилди. XlX асрнинг охирларига келиб Туркистонда рус-тузем мактаблари юздан ортиб кетди. Бундай мактаблар Туркистоннинг ксплаб шаҳарларида, волостларда ва катта кичик қишлоқларда ташкил стила бошланди. А ус-тузем мактабларида сқув куни икки қисимдан иборат бслиб, куннинг биринчи срмида рус сқитувчиси сқувчилар билан сқиш, ёзиш, ҳисоб-китоб дарсларини олиб борган, иккинчи срмида сса сқувчилар билан сзбек домласи машғ улотлар олиб борган.
1886-йилда Туркистон слкасида 14та рус-тузем мактаблари мавжут бслган. Шу мактаблардан 5 таси Фарғона области шаҳарларида очилган. Марғилон шаҳрида ҳам шу йили рус-тузем мактаби очилган. Бу мактабда асосан маҳаллий миллат болалари таҳлим олишган.
А ус муаллимлари рус-тузем мактаблари учун сзига хос бслган сқиш плани ва программасини тсзиб, шу асосда таҳлим-тарбис ишларини олиб бордилар. Янги мактаб (рус-тузем мактаби) муаллимларининг бир қисми слкани срганишлари натижасида тсплаган материаллари асосида сқиш китоблари ёза бошладилар. Масалан: сқитувчи Остроумов А.В. "œТуркистон слкасининг географисси" номли китоб ёзади. Бу китоб тезда сзбек, қозоқ, қирғиз тилларига таржима қилиниб слка мактабларида дарслик сифатида сқитила бошланди. Ўқитувчи Г.С.Ячник слкада биринчи бслиб "œАзбукадан сснг биринчи китоб" номли маҳаллий аҳоли болалари учун рус тилини срганиш қслланмасини ёзиб чикарди... 1884-йилда шарқшунос В.Л Ааливкин сзбек-рус ва рус-сзбек луғатини ёзиб, уни Қозон шаҳрида босмадан чиқарди.
Ўлкада рус-тузем мактабларини нуфузини ошириш ва "œБуюк А оссис давлатининг" улуғворлиги ва қудратини ксрсатиш мақсадида рус-тузем мактаби сқувчиларидан А оссис шаҳарларига саёҳатлар уюштирилди. Ана шундай саёҳатлардан биринчиси 1899-йил ёзида ташкил стилди. Бу саёҳатда 18 та ерли миллат вакиллари рус-тузем мактаблари сқувчилари иштирок стиб, икки ҳафта мобайнида А оссиснинг турли шаҳарларини диққатга сазовор жойларини томоша қилдилар. Саёҳатчилар орасида Марғилон рус-тузем мактаби сқувчилари ҳам бслган. Шундай саёҳатлар 1900 ва 1902-йилларда ҳам ташкил стилган. 1902-йилда уюштирилган саёҳатда қатнашган 20 сқувчидан 11 таси Фарғона областининг Марғилон, Андижон ва Ўш шаҳарларидан сди.
А услаштириш сиёсатининг слкада кенгроқ ёйиш мақсадида рус-тузем мактаблари қошида махсус курслар ташкил стила бошланди. Бу курсларда катта ёшдаги маҳаллий миллат вакилларига рус тили сргатила бошланди.
1897-йилда Марғилон шаҳридаги рус-тузем мактабида ҳам катта ёшдаги маҳаллий миллат учун курс очилди. Ушбу курсда шу йили 37 киши сқиган.
Ўлкада ташкил стилган рус-тузем мактаблари руслар томонидан мунтазам тарзда текширилиб турилган. 1912 йилда Туркистондаги рус-тузем мактаблари ишини Қозондаги сқитувчилар семинариссининг директори Боброников текшириб ксради. 1913 йилда Марғилон шаҳрида битта рус-тузем мактаби мавжуд бслиб, ушбу мактабда 53 та сқувчи таҳлим олган.
А ус мактаблари билан бир қаторда Туркистонда XlX-асрнинг 90-йилларидан бошлаб "œЯнги усул" мактаблари ташкил стила бошланди. Шуни алохида қайд стиш жоизки, сзбек маҳрифатчилигининг ривожида жадидлар алоҳида срин сгаллайди. Улар слкада сски мактабларни ислоҳ қилиш, маиший турмушни схшилаш ва бошқа муҳим ташаббуслар билан XlX-аср оҳирларидаёқ чиқа бошлаганлар. Бундай снгиликлар асосан сқитиш усулига тааллуқли бслсада, асил моҳисти билан маҳаллий аҳолини маданист турмуш соҳасидаги узгаришларга муҳтож сканини ифодалайдиган муҳим тадбирлар сди. Туркистондаги жадидчилик оқимининг ксзга ксринган раҳбарларидан бири М.Беҳбудий шундай деган сди: "œБизлар ҳозирги маданист асосида мактаблар, устахоналарни ва бошка сски турмуш билан боғлиқ соҳаларни ислох килишимиз зарур".
Беҳбудийнинг фикрича, маориф соҳасидаги ислоҳ феодал маиший турмушни тубдан сзгартириб, маҳаллий буржуазисни ссишига имконист беради. Ўша даврнинг маҳаллий буржуазис вакиллари сзларини снгилик тарафдорлари сифатида ксрсатиб жадидларни қсллаб-қувватлаганлар.
Янги усул мактабларининг асосчиси Исмоил Гаспиренский (1851-1914 й.й) бслиб, биринчи марта 1884 йилда Боғчасаройда снги усул мактаби ташкил стади. 40 кун ичида мактабдаги 12 та болани саводини чиқаради... Аки сски мактабда беш йилда оладиган таҳсилни икки йилда сргатишга муваффақ бслади. Сснг сқувчилар учун "œХужа-Сибен" (болалар муаллими) биринчи дарслигини тузади. Дарслик 4 қисмдан иборат бслган. Биринчи қисмида "œАлифбе" га 27 дарс ажратилган; қолган қисмларида турли хил фойдали маълумотлар ва ҳикослар берилган. Улар орасида "œИкки улуғ шоир" сарлавҳаси остида Аавоий ва Лушкин ҳақида маълумотлар берилган.
И.Гаспиренскийнинг фикрича, снги усул мактабларида қуйидагиларга риос қилиниши зарур ҳисобланади.
1. Синфда болалар сони 30 тадан ошмасин.
2. Болаларни фақат икки даҳфа - ёз ва қиш ойларида қабул қилиш мумкин.
3. Ҳар қабул нечта бслишидан қатҳий назар бир синф бслсин.
4. Ҳар бир муаллимда ксп билан 3-4синф бслсин.
5. Агар мактаб 3 синфдан иборат бслса дарслар кетма-кет, маълум уйғунликда қсйилмоғи лозим.
6. 7-8 ёшдаги бола 7-8 соат узлуксиз сқий олмайди. Унинг учун 5 соат кифос. Ҳар дарсдан сснг 10 дақиқа танаффус лозим.
7. Жума ва байрам кунлари дам олинади.
8. Ўн ой сқишдан сснг ёзнинг иссиқ кунларида таҳтил бслиши мақсадга мувофиқ.
9. Дарс зериктирмаслиги лозим. Беш соатда беш турли фандан дарс бермоқ лозим. Беш соатда ёлғиз бир дарс билан учрашмоқ зеҳинни бузар.
10. Шогирдларни урмис,сукмис (уришга, сскмоққа) хожат йсқдир.
11. Ҳар ҳафта охирида ҳафталик скун қилиб, дарсларда схши иштирок стган сқувчиларни тақдирламоқ лозим.
12. Мактаб деразалари кенг ва катта, хонанинг ичи йирик бслиши мақсадга мувофиқдир. Совуқ хонада дарс стиш, сқувчиларга илм сргатиш смас балки бегуноҳ жазолашдир.
Янги усул мактаблари сз олдига қуйидаги вазифаларни қсйган.
1. Аш авлодга ҳозирги замонда керак бсладиган билимларни бериш.
2. Аски усул таҳлимига ёпишиб олмасдан, замонавий таҳлим усулларини қсллаш.
Янги усул мактабининг бошқа мактаблардан фарқи ва ютуқлари шундаки, бу мактабларда синф дарс тизимига стилди. Дарсларда ксргазмали материаллардан фойдаланиш схши натижалар бера бошлади. Синф хоналарининг тоза ва ёруғлиги, парталарда стириб сқитилиши дарс танаффуслари жорий стилиши муҳим аҳамистга сга бслди.
XlX асрнинг 90-йиллари охирларида Фарғона областида ҳам снги усул мактаблари пайдо бсла бошлади. Областда снги усул мактаби 1897-йилда Андижонда очилган. Ундан сунг областнинг бошқа шаҳарлари қатори Марғилон шаҳрида ҳам шундай мактаблар вужудга кела бошлади. Фарғона областидаги снги усул мактабларида сқувчилар сони 20 кишидан 100 кишигача, баҳзан сса 125 кишигача булган.
Марғилонда 5 та снги усул мактаби бслиб, 247 сқувчи таҳлим олган.
-
МАА ҒИЛОАДА XIX АСА ОХИА И XX АСА БОШЛАА ИДА
ТАА ИХ ВА АДАБИАТ
С.Мирсоатова,С.Ғофурова- ФарДУ, М.Мамажонова -ФарЛИ
XlX асрнинг 2-срмида Ўрта Осиё маданий ҳаётида Хоразимшоҳлар, темурийлар даври маданистига нисбатан кескин инқироз сққол сезилди. Айниқса, бу даврда халқнинг икки томонлама зулм остига тушиб қолиши маданист ривожига ҳам сзининг салбий таҳсирини ксрсатди. Бу даврда дунёвий фанларни сқитиш давлат назоратидан четда қолиб кетди. Ўрта Осиёдаги мавжуд хонликлар сртасидаги сзаро феодал урушлар, русларнинг саралаган ҳарбий кучларининг Ўрта Осиёга бостириб кириши, буларнинг барчаси Ўрта Осиё маданистига сзининг салбий таҳсирини ксрсатди.
Юқорида ксрсатилган барча салбий ҳодисалар маданист ривожига қанчалик тссқинлик қилмасин, маънавий ҳаётни бутунлай тсхтатиб қсс олмади.
Хонликларнинг йирик-йирик шаҳарларидаги ва масжидлар илм-фан, ахлоқ, одоб ва маънавист тарқатувчи масканлар сди. Мадраса, мактаб масжид ва қорихоналарда ислом таҳлимоти биринчи сринда турар сди. Аммо мадрасаларда диний, ахлоқий китоблардан ташқари тил, адабиёт, математика, мантиқ, тарих, географис, фалакиёт каби фанлар ҳам сргатилар сди. Шу сабабли слкада маданий ҳаёт, илм-фандаги изланишлар тсхтаб қолмади. Маданистнинг бошқа соҳалари котри тарих фан соҳасида ҳам бу даврда ксплаб ишлар қилинади.
Фарғона областида ҳам XlX асрнинг 2-срми ва XX аср бошларида ксплаб тарихчилар сшаб ижод стишди. Ўз стмишини билишни хоҳлаган кишилар доим тарих ва стмиш илмини урганиб, унга мурожаат қилиб борганлар.
Ўз даврида стмишда бслиб стган воқеа ҳодисаларни халққа етказишда тарихчиларни роли жуда катта булган. Ҳукмдорлар сз тарихини ёзиш учун махсус тарихчилар тайинлаган. Баҳзи тарихчилар сса сзлари мустақил тарихий асарлар сратганлар.
Фарғона областида ҳам ана шундай тарихчилардан А ожий Қуқондий, Исхоқхон Жунайдуллахон сғли Ибрат (Турақурғоний), Муҳаммадниёз Қсқондий, Миразиз бин Муҳаммадризо Марғилонийлар ХIХ асрнинг охири ХХ аср бошларида сшаб, ижод стганлар. Ўтмиш тарихчилари исму шарифига назар ташласак у қаерлик скани маълум бслади. Масалан, А ожий Қсқондий Қсқонда сшаб, ижод стган моҳир хаттот ва тарихчи бслган.
XlX асрнинг 2-срмида ва XX аср бошларида Марғилонда ҳам Миразиз Бин Муҳаммадризо Марғилоний деган тарихчи сшаб стган. Бу тарихчини марғилонлик дейишимизнинг сабаби, Марғилоний номи марғилонлик деган маҳнони беради. Муҳаммадризо Марғилоний шу даврда сзининг "œТарихи Азиз" деб номланган машҳур асарини ёзиб тугатди.
Шу даврда Ўрта Осиёда Чоризм мустамлакачиларининг зулми кучайиб кетди. Бу сса кенг меҳнаткашлар оммаси норозилигига сабаб булди. Мустамлакачилик сиёсатига, қашшоқлик ва тенгсизликка қарши кенг халқ оммаси озодлик курашини бошлаб юборди. Шу даврда сшаган адабиёт намоёндалари, улуғ мутаффакир шоирлар Муқимий, Фитрат, Завқий ва бошқалар озодлик, тенглик, сркинлик ғосларини иллгари сурдилар. Мавжуд сиёсий тартибни, иймонсиз ва диёнатсиз мустамлакачилар ва бойларни аёвсиз танқид қилдилар.
XlX аср охири XX аср бошларида Марғилон шаҳрида Тошболта деган шоир ижот стгани ҳақида маълумотлар мавжуд. Тошболта маҳрифатпарвар шоир Зокиржон Фурқатнинг замондоши ва қалин дссти бслган.
Фурқат сзининг марғилонлик дссти шоир Тошболтуга ёзган мактубида сзининг аччиқ қисматидан шикост қилиб:
Қилурман дсстликдан бир насиҳат санга Тошболту,
Булурсан нор қабул стсанг, ахли сафолардан.
А асоллик орзу айблаб камол гар етай десанг,
Тааруз айлама ҳам шиква қилма наросалардин
деб ёзган сди.
Шоир Тошболту хақида фикр юритсак, Тошболту бу шоирнинг тахаллуси бслса ажаб смас. Чунки Тошболту исми сзбек исмлари ичида учрамайди. Агар бу шоирнинг исми бслса, у ҳолда Тошболта бслиши керак.
Шундай қилиб биз ушбу ишимиз орқали Марғилонда сшаб, ижод стган тарихчи Муҳаммад А изо Марғилоний ва шоир Тошболту хақида фикрлар келтирдик. Уларнинг ҳаёт йсли изланишлар натижасида рсёбга чиқса ажаб смас.
-
XIX-XX АСА ЛАА ДА ФАА ҒОАА ВОДИЙСИДА ЯШАГАА ХАЛҚЛАА АИАГ ЛОЛИАТАИК ХУСУСИЯТЛАА И ВА УЛАА АИАГ ИҚТИСОДИЙ-МАДААИЙ ҲААТИ
О.Ғофуров, Т.Қсчқоров, А.Юсупов - ФарДУ
Халқларнинг тарихий алоқалари масалаларини срганиш ва ёритиш ҳар бир мутахассис учун муҳим вазифалардан бири бслиб келган ва бслиб қолади. Уни ёритишда сса бошқа соҳалар қаторида стнографиснинг ҳам срни катта.
Атнографис фанида шу нарса маълумки, барча стнослар сз ҳолича ривожланмай балки сзга стник гуруҳлар билан алоқада бслган. Айниқса, стнослараро бундай муносабатлар маълум бир стномаданий муҳитда, ёнма-ён сшаётган турли стник бирликларга мансуб халқлар сртасида нисбатан қизиқроқ кечади.
Фарғона водийси қадимдан буён шундай стномулоқотга сга бслган слка бслиб, у жойларда ва унга қсши ерларда "œсак", "œсгли", "œпарикан", "œобий скифлари", "œусун" каби халқлар сшаган.
Қадим даврларда водий ҳудудида хсжалик йсналиши ва турмуш тарзи ҳар-хил бслган халқлар орасида ҳам сзаро мулоқот жадал сурҳатда ривожланиб борган. Яъни водийнинг текислик қисмида — сой, дарё сзанларидаги кичик воҳаларда сшаган аҳоли билан тоғ ва тоғолди ҳамда дашт зоналарида жойлашган чорвадорлар сртасида сзаро хсжалик савдо ва маданий алоқалар узлуксиз давом стганлиги сир смас.
Фарғона водийсида деҳқончилик учун сроқли бслган ер майдонлари икки турга: съни суғориладиган "œсувли ерлар", суғорилмайдиган "œлалми" ёки "œбаҳори" каби турларга ажратилган. Суғориб деҳқончилик қилинадиган скин майдонлари асосан Хсжабақирғон, Исфара, Ссх, Шоҳимардон, Исфайрамсой, Аравон, Оқбсйра, Қуршоб, Қорадарё, Аорин дарёси, Косонсой, Ашт, Андижонсой каби дарё ва сойлар атрофидаги воҳаларда жойлашган сди. Бу воҳаларда сшаган стнослар полизчилик ва боғдорчилик каби соҳалар билан шуғулланганлар.
Водийнинг тоғолди ва адрлик стакларида сшаган чорвадор халқлар строқлашиб бориб деҳқончиликда лалмикорлик билан машғул бсла бошладилар. Айрим жойларда: съни Марҳамат, Жалолқудуқ, Қсрғонтепа ҳудудларида сшаган чорвадор қирғизлар суғориб деҳқончилик қилишга стдилар. XIX асрнинг 90-йилларида истиқомад қилаётган қирғизларнинг 200 минг нафари ёки 65% и строқлашиб, деҳқончилик билан машғул бслдилар. Қирғизлардан ташқари қипчоқ, турк, юз каби стник томонлар ҳамда Аорин ва Қорадарё оралиғида сшаган қипчоқларнинг сшиқ, слмас, кулон, еттиқашқа каби уруғлари ҳам деҳқончиликка стдилар.
Аммо қирғиз, қипчоқ, турк, қурама, юз каби стник жамоаларда деҳқончилик тез ривожланиб борсада уларнинг хсжалигида чорвачилик ҳамон муҳим аҳамист касб старди.
Фарғона водийсидаги юқорида ксрсатиб стилган аҳолининг хсжалигида деҳқончилик ва чорвачиликнинг сзаро муносабати бир ҳилда блмай, балки улар жойлашган ҳудуднинг табиий-географик шароитига, аҳолисининг стник таркибига, ҳамда маҳаллий строқ аҳоли билан ижтимоий-иқтисодий алоқаларинг ксламига боғлиқ ҳолда таркиб топган.
Чорвачилик хсжаликнинг асосий қисмини ташкил стган халқлар водий атрофидаги тоғ-сйловларида сз чорваларини боққан бслса, строқ аҳоли сса уй чорвасини ривожлантирганлар. Ҳскиз, от сингари ишчи ҳайвонлар строқ аҳоли хсжалик фаолистида, айниқса деҳқончилик хсжалигини юритишда муҳим аҳамист касб стган.
Водийдаги строқ аҳоли азалдан ҳунармандчиликнинг барча соҳалари билан машғул бслиб, айниқса, тсқимачилик, кулолчилик, темирчилик, кснчилик, ёғочга ишолв бериш каби ҳунар турлари схши тараққий стган.
Ҳунармандчиликнинг айрим турлари билан строқ аҳоли ва чорвадорлар биргаликда шуғулланишган. Масалан: строқ аҳоли пилла ва пахта толасидан, чорвадорлар сса жундан мато тсқиган. Гилам, кигиз тсқиш ва босиш билан қирғиз, қипчоқ, турк, юз, қурамалар машғул бслганлар.
Деҳқончилик билан қадим даврдан бошлаб шуғулланиб келган строқ сзбек, тожик, уйғурлардан строқлашиб борган қирғиз, қипчоқ, қурама, юз ва қорақалпоқлар деҳқончиликда етиштириладиган турли скинларни етиштириш сирларини срганиб борганлар. Шу билан бирга строқ аҳолига чорва молларини боқишнинг қулай усулларини сргатганлар.
Турли стник гуруҳлар сртасидаги савдо-сотиқ алоқалари ҳам стнослараро муносабатларнинг қарор топиб, ривожланиб боришда катта аҳамист касб стган.
Водий аҳолиси қадимдан бошқа слкаларда сшаган халқлар билан ҳар соҳада алоқа олиб борганлар. Ушбу алоқаларда савдо-сотиқ снг ривожланган соҳа бслиб, унинг уч ҳил шаклини ксришимиз мумкин. Яъни: 1.Сайёр ҳолда мол айирбошлашга асосланган савдо; 2.Вақти - вақти билан ташкил қилинадиган срмарка савдоси; 3.Стаяионар (доимий) тарздаги савдо. Ўтроқ аҳоли чорвадорлари билан мол айирбошлаш шаклида алоқа қилиб, бунда қсй асосий слчов, мезон вазифасини стаган.
Водий аҳолиси савдо срмаркаларида сзи ишлаб чиқарган ҳунармандчилик билан қатнашганлар. Бундай срмаркалар Ўрта, Яқин Шарқ ва А оссисда ташкил топиб, йилнинг бир неча фаслларида стказилган. Четдан сса, асосан хсжаликка зарур бслган товарлар билан бирга кспроқ чорва моллари келтирилган. Маълумотларга қараганда XX аср бошида Фарғона водийсига ҳар йили 3500000 бошга қадар чорва моллари олиб келинган.
Фарғона водийсидаги савдо муносабатларида сзбеклар билан бирга тожик, уйғур, татар, рус, арман, жухуд каби халқларнинг вакиллари ҳам фаол қатнашганлар.
-
Y_U_R_I_S_T, tashakkur.
Juda kerakli ma'lumotlar ekan.
Marg'ilon olimlari haqida yana ma'lumotlar bo'lsa, kiritsangiz, juda mamnun bo'lamiz.