forum.ziyouz.com

Umumiy bo'lim => Islom => Islomiy kitoblar => Mavzu boshlandi: Robiya 05 Aprel 2009, 12:58:18

Nom: Ubaydulla Uvatov. Muslim ibn al-Hajjoj
Yuborildi: Robiya 05 Aprel 2009, 12:58:18
KIRISH

Bundan to‘rt yil muqaddam jonajon O’zbekistonimizda qaror topa boshlagan, ijtimoiy adolat, ayniqsa, mustaqilligimiz sharofati tufayli tariximiz, ma’naviy qadriyatlarimiz, boy va ko‘hna madaniy merosimizga munosabat keskin o‘zgarib, uzoq moziyda yashab, o‘lmas asarlar yaratib ketgan buyuk allomalarning ijodidan keng xalq ommasini bahramand qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Mustaqil O’zbekistonimizda muborak dinimizga bo‘lgan munosabatning batamom o‘zgarganligini alohida ta’kidlash lozim. Azaldan umuminsoniy qadriyatlar, madaniyat va ma’rifatning mustahkam poydevori sanalgan diniy ilmlar majmuasiga e’tibor kuchaydi, Qur’oni Karim o‘zbek tilida nashr etildi, janob payg‘ambarimiz alayhissalomning muborak hadislari keng ko‘lamda o‘rganilib, ijtimoiy va madaniy hayotimizga tobora singib bormoqda, dini islom ravnaqi yo‘lida olamshumul ahamiyatga ega bo‘lgan asarlar yaratib ketgan Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Abu Iso at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband kabn buyuk zotlarning merosini o‘rganish borasida ibratli ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda.

Kuni kecha tasavvuf ilmining yirik namoyandalaridan biri, naqshbandnya ta’limotining asoschisi Bahouddin Naqshband hazratlarining tavalludiga 675 yil to‘lishining keng ko‘lamda nishonlanishi, Buxoroi sharifda — allomaning yurtida mavjud me’moriy majmuaning qaytadan ta’mirlanib, ziyoratgohga aylantirilishi bu fikrimizga yorqin dalildir. Shunga qaramay, boy va ko‘hna tariximiz, nafis madaniyatimiz va turfa xil qadrnyatlarimizning rivojiga ulkan hissa qo‘shgan ko‘pdan-ko‘p buyuk allomalarning hayoti va ijodlari hali-hanuz xalqimizga, keng jamoatchilikka yetib bormagan, ularni har tomonlama o‘rganib, xalq ommasiga yetkazish olimlarimiz zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi.

Ma’lumki, payg‘ambarimiz alayhissalom hadislarini to‘plash, ularni tartibga solib, qimmatli asarlar yaratishda Movarounnahr va Xuroson olimlarining hissalari benihoya katta bo‘lgan. Chunonchi, hadis nlmida bu zaminning farzandlari—oltita mashhur muhaddis yaratnb ketgan asarlar (bu asarlar islom dunyosida «Kutubi sitta» («Olti kitob») yoki «Sihah sitta» («Olti sahih kitob» nomi bilan ataladi) shoh asarlar hisoblanadi.

Buyuk vatandoshimiz, alloma Imom al-Buxoriyning to‘rt jilddan nborat «Sahih al-Buxoriy» asari («al-Jome’ as-sahih» deb ham yuritiladi) butun musulmon olamida haqli ravishda Qur’oni Karimdan keyingi ikkinchi muqaddas manba sanaladi.

UBAYDULLA UVATOV
filologiya fanlari nomzodi
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 05 Aprel 2009, 12:58:48
HADIS TARIXIGA BIR NAZAR

Payg‘ambar alayhissalom ko‘rsatib ketgan yo‘l-yo‘riqlar va ko‘rsatmalar, u zoti sharifga mansub pandu nasihatlar, ya’ni hadislar musulmon olamida har qanday davr, har qanday jamiyat uchun ham juda katta ahamiyatga egadir. Ular shariat ahkomlari asosini tashkil qilishda Qur’oni Karimdan keyin turadigan manbalardir. G’oyat qisqa muddatda nozil bilgan Qur’oni Karim oyatlari ba’zi hollarda umumlashtirilgan, murakkab holda keltirilganidan payg‘ambarimiz hadislari ushbu murakkab oyati shariflarni kengroq talqin etadi, ularda keltirilgan voqea va hodisalarni mufassal sharhlaydi.

Payg‘ambar alayhissalom hadislari u zoti sharif yashagan davr uchun haqiqiy bir ko‘zgu vazifasini ham o‘taydi. Chunki ular sarvari olamning hayotlari, husni axloqlari, namunaviy jamiyat qurish uchun ko‘rsatgan sa’y-harakatlari, adolatu xayri barakotga asoslangan jahdlarini o‘z ichiga oladi. Mana shularga binoan ilm ahllari oldin o‘tgan hech bir payg‘ambar va ulug‘ zotga ko‘rsa-tilmagan e’tibor va e’zoz bilan ushbu hadislarni to‘plashga kirishdilar. Hadns ilmi bilan shug‘ullanish eng aziz va mo‘‘tabar mashg‘ulot hisoblangan. Ularni to‘plash uchun olimlar butun aql-zakovatlari, qalb qo‘rlarini baxshida etganlar. Shuni ham qayd qilish kerakki, hadislarni to‘plash nihoyatda mashaqqatli mehnat bo‘lib, shaharma-shahar, qishloqma-qishloq yurishga, bitta hadisni o‘z roviysidan eshitish uchun qanchadan-qancha masofalarni bosishga, cho‘lu biyobonlardan o‘tishga to‘g‘ri kelgan. Usha davrlarda hadislarni to‘plash, ularni jamlash ilm ahli (toliblari) uchun eng asosiy va sevimli mashg‘ulot bo‘lgan. Na mashaqqat va na qiyinchiliklar ilm tolibini hadis to‘plashdan to‘xtata olgan. Bu ilmga ular jonlarini bag‘ishlaganlar. Har qanday mehnatu qiyinchilikka bardosh berganlar, hatto bor mol-mulklarini ham ayamaganlar. Manbalarda hadis to‘plovchilardan biri hatto o‘z uyiga ishlatadigan yog‘ochini ham sotib yuborgani va bundan xafa "bo‘lish o‘rniga, aksincha, quvongani haqida xabar keltirilgan. (Jomi’ bayon ul-ilmi va fazlihi, 1-jild, 97-bet.)
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 05 Aprel 2009, 12:59:18
Payg‘ambarimiz hadislarini asl holida to‘plashdek o‘ta sharafli va ayni vaqtda mas’uliyatli vazifani g‘oyatda halollik va fidoyilik bilan ado etib ketgan buyuk allomalarning mashaqqatli mehnatiga har qancha tahsin aytsa ozdir. Chunki har qanday nuqson, xato va, eng muhimi, soxtalikdan xoli ravishda bizgacha yetib kelgan hadisi shariflar Sharq tafakkuri va madaniyati hamda ma’naviy merosining ulkan boyligidir. Shu bilan bir qatorda, payg‘ambarimiz hadislarini o‘rganish va to‘plash mustaqil ilm sifatida o‘z rivojlanish jarayoniga ega. Bu jarayonda u bir qancha bosqichlarni bosib o‘tdi. Eng avvalo, mana shu tarixiy jarayon xususida ayrim mulohazalarimizni bildirish maqsadga muvofiq bo‘lur deb o‘ylaymiz.

Hadislar bilan shug‘ullanish, asosan hijriy yil hisobining birinchi asrida boshlangan bo‘lsa-da, u faqat uchinchi asrga kelib o‘z cho‘qqisiga ko‘tarilganini ko‘ramiz.

Eng avvalo «hadis» iborasi haqida ikki og‘iz so‘z. Payg‘ambar alayhissalomning so‘zlariyu a’mollari, u zoti sharifning ko‘rsatgan yo‘l-yo‘riqlari va qilgan pandu-nasihatlari, hatto uyqularida va bedorliklaridagi xatti-harakatlari — bular hammasi hadis deb yuritiladi. (Ar-Risolat ul-mustatrafa, 3-bet. 6)

Payg‘ambar alayhissalom vafotlaridan keyin sahobalarning Rasululloh haqida aytgan qavllarn va axborotlari ham hadislar tarkibiga kiradi. Amalda hadisning murodifi (sinonimi) sifatida «sunna» iborasi ham ishlatiladi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 05 Aprel 2009, 13:00:03
Hadislarni xatga tushirib, qayd qilib borish Rasulullohning hayotlik paytlarida odat tusini olmagan, chunki sahobalar o‘sha davrda peshma-pesh nozil bo‘layotgan Qur’oni Karimni idrok qilib, yodlash bilan batamom band bo‘lganlar. Shu bilan birga, ba’zn ulamolar Rasulullohning o‘zlari hadislarni yozma ravishda qayd etishlariga ruxsat qilmaganlar, deb ko‘rsatadilar, boshqa bir guruh ulamolar esa uning aksini yozadilar. Muslim ibn al-Hajjoj o‘zining «Sahih» asarida Abu Sa’ipd al-Hadriyga tayanib. birinchi guruh ulamolar fikrini tasdiqlovchi ushbu hadisnp rivoyat qiladi: «Mendan eshptganlaringni yozmanglar, kimda-kim mendan, Qur’ondan boshqa narsa yozgan bo‘lsa, unn o‘chirib tashlasin, biroq mening haqimda qancha bo‘lsa ham hadis keltiraveripglar, buning aybi yo‘q. kimda-kim qasddan mening haqimda bo‘hton (noto‘g‘ri) gapirsa, albatta, uning o‘tiradigan joyi olovdan bo‘ladi».

Ikkinchi guruhning fikrini tasdiqlovchi ma’lumotlar Imom al-Buxoriy rivoyatlarida mavjuddir. Uzoq vaqtlar ulamolar bir-birlariga teskari ma’nodagi bu hadislarni har xil talqin qilishib, ularni muvofiqlashtirishga ham urinib ko‘rganlar, turli taxmin va mulohazalar bildirgailar.
Payg‘ambar alayhissalom hayotlik davrlarida hadislarni yozma ravishda qasd qilmaslikning (atigi bitta hadisda bu haqda gap yuritiladi) asosiy sabablaridan biri, Qur’oni Karim oyatlari bilan hadislarni aralashtirib, chalkashtirib yubormaslik bo‘lgan. Ayni vaqtda. ba’zi manbalarda payg‘ambar alayhissalom hadislarni yozishni xotirasi zaif bo‘lganlarga ruxsat qilganligi ham zikr qilinadi. Hadislarni qayd qilib, yozib borish to‘g‘risida bir nechta hadis mavjuddir: tarixiy manbalarda Rasululloh davridayoq hadis yozish mavjud bo‘lganligi, bu xususda u zotning ruxsatlari borligi haqida qator hujjatu dalshshar keltiriladi. Ulardan namunalar:
1. Payg‘ambarning ilmni kitobat (yozuv) bilan qayd qilinglar,( Jomi’ bayon ul-ilm, 1-jild, 71-bet) degan (Ibn Abdu ul-Birr rivoyat qilgan) hadislari bor.
2. Payg‘ambar alayhissalom Yaman hokimi Amru ibn Xizam va boshqalarga sadaqalar, badallik qonun-qoidalar va sunnatlar haqida maktublar jo‘natganlar.
3. Ko‘pincha payg‘ambar alayhissalom Arabiston yarimorolining turli tomonlaridagi hokimlariga o‘z amr-farmonlarinn yozma ravishda yuborardilar. Shuningdek, ushbu hokimlar ham Muhammad payg‘ambarga xat yo‘llab har xil hodisalar bilan bog‘liq muammolar haqida yo‘l-yo‘riq so‘raganlarida payg‘ambar ham yozma javob qaytargandilar.
4. Abdulloh bin Amru bin al-Os: «E Rasululloh, (Sizdan) eshitgan narsamning hammasini yozaveraymi?»—deganida, payg‘ambar: «Ha»,—degan ekanlar. Men: «Rozilik holatlarida ham, norozilik holatlarida hammi?» dedim. U kishi: «Ha, chunki men har qanday holatda ham faqat haqiqatni gapiraman», —dedilar. (Jomi’ bayon ul-ilm, 1-jild, 71-bet)
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 05 Aprel 2009, 13:00:34
Payg‘ambarning ruxsatlari bilan u zoti sharifning so‘zlarini yozib, qayd qilib borilganligi xususida yana talay dalillar keltirish mumkin. Shu bilan bir qatorda, bu mulohazalar juz’iy tusda bo‘lib, Qur’oni Qarim oyatlari qayd qilib borilgani singari yagona tizimga ega emas edi. Buning sabablaridan biri payg‘ambarning barcha so‘zu qavllarini yozib borish mushkul ish bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchidan xalqning aksar qismi o‘qish-yozishni bilmasdi, savodsiz edi. Rasululloh doimo sahobalar orasida bo‘lganligidan, ko‘pincha. ular o‘zlarining quvvai hofizalariyu yodlash qobiliyatlariga ishonishgan. shu boisdan ham hadislarni yozishga unchalik jiddu jahd ko‘rsatmagailar.

Sahobalar, ayniqsa, xulafoi roshidiyn (choryorlar) davridan boshlab esa, hadislarni yozma qand qilishga ehtiyoj ko‘proq sezila boshladi. Binobarin, bu paytda kitobat ishlari ham rivojlandi. (Turli yozishmalar, maktubu risolalar mavjudlign haqida aniq ma’lumotlar bor). Ayniqsa, hadislarning yozilishi haqida aniq ma’lumotlar ko‘plab keltiriladi. Bu davrda hadislarni to‘plab, tartib berib, alohida kitob shaklida chop etilgani ham ma’lum. Jumladan,101 hijriy yilda vafot etgan Himom pbn Munabbixning o‘z ustozi Abu Hurayradan eshitgan va keyingi avlodlar ularga tayanib yodlagan pang‘ambar alayhissalom hadislari yozma tarzdagi eng qadimiy asar (u «Sahiyfa» deb ataladi») hisoblanadi. Ibn Hinbal o‘zining «Musnad» nomli asariga ushbu kitobni to‘laligicha kiritgan. Imom al-Buxoriy va Imom Muslim ibn al-Hajjoj ham o‘zlarining «Sahih» nomli asarlarining turli boblariga ushbu «Sahiyfa»dan ko‘p hadislarni kiritganlar. «Sahiyfa» 138 hadisdan iborat. Taniqli olim Muhammad Hamidulloh 1372 hijriy yili Berlin va Damashq *(ushbu nusxa eng qadimgisi hisoblanib, hijriy oltinchi asrda ko‘chirilgan) qo‘lyozmalariga tayangan holda ushbu asarni ikkinchi marta nashr ettirdi.

Yuqorida bayon qilinganlardan xulosa qilish mumkinki, islomning dastlabki davrida hadislarni yozma qayd qilish juda kam darajada, muayyan shaxslar tomonidan amalga oshirilgan bo‘lib, aksar omma esa og‘zaki rivoyatlar va quvvai xotiralariga tayanganlar. Ammo hijriyning ikkinchi asridan boshlab omma orasida payg‘ambar alayhissalom qoldirgan bebaho boylik—u zoti sharifning hadislarini bilishga qiziqish kuchayganligini ko‘ramiz.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 05 Aprel 2009, 13:01:03
Bu borada, ayniqsa, xalifa Umar ibn Abdulazizning xizmatlarini aloxida ta’kidlamoq zarur. Chunonchi. u hijozlik olim Ibn Shihob az-Zaxriy al-Madiniyga (124 hijriy yili vafot etgan) xat yo‘llab, Rasulullohning hadislarini yozma ravishda yig‘ishni buyurgandan keyin, olim ularni bir kitobtariqasida jamladi. Bu asar rasmiy raeishdagi birinchi, kitob edi. Bu haqdaIbn Shihobning o‘zi: «Bu ilm (hadislar) ni mening tadvinimdan oldin hech kim yozma holda yig‘magan» (Ar-risola al-mustatrafa, 4-bet.) deydi. «Jomi’ bayon ul-ilm» (birinchi jild, 76-bet) asarida keltirilishicha, Xalifa Umar ibn Abdulaziz ibn Shihob to‘plab yozganhadislardan bir daftar ko‘chirtirib, kurrai zaminning turli tomonlariga jo‘natgan. Shuningdek, Madinai munavvara hokimi va qozisi, tobeinlardan bo‘lgan Abu Bakr ibn Xazm al-Ansoriyga xat yo‘llab, Madinai munavvaradagi tobeinu ansoriylardan payg‘ambar hadislarini yozib olishni, ayniqsa Umra bint Abdurrahmon al-Ansoriya, al-Qosim ibn Muhammad ibn Abu Bakr as-Siddiqdan (har ikkalasi Oysha onamizning shogirdlari bo‘lib, u aytgan hadislarni eng ko‘p bilishardn) hadislar yozib olishni buyurdi. Biroq Abu Bakr to‘plagan hadislarini jo‘natishga ulgurmadi, xalifa Umar vafot etdi. (Ar-risola al-mustatrafa, 4-bet; Miftah us-sunna, 20-bet)
Shuningdek, xalifa Umar islom dunyosining markaziy shaharlari, boshqa o‘lkalardagi o‘z hokimlariga (voliylariga) maktub yo‘llab,.payg‘ambar alayhissalom hadislarini alohida e’tibor bilan to‘plashni amr qildi. Xalifalik Hishom ibn Abdulmalikka yetganda «u ikkita kotib tayinladiki, ular al-Zaxriydan boshlab yozishga kirishdilar, unga tayanib insho etishni bir tartib (odat) sifatida o‘rnatdi». Ushbu fikr Abu Ja’far al-Mansurning ham esiga kelgandir, lekin bu haqda hech bir asar qolmagan». (Fajr ul-Islom, 1-jild, 265-bet)
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 07 Aprel 2009, 11:41:09

Keyinroq hijriy ikkinchi asrning o‘rtalaridan boshlab hadislarni yozma ravishda tadvin etish rasm bo‘la boshladi, xususan, hadislarni tasnif etishda ba’zi ulamolar say’-harakatlar' ko‘rsatdilar. Shular jumlasidan makkalik Ibn Juriyj. Madinadan Ibn Ishoq va Molik. Basradan ar-Rabiy’ bin Subayh, Sayyid ibn Ali Uruba, Hamad ibn Salma, Kufadan Sufyon as-Savriy, Shomdan al-Avza’iy. Vositlik Xuptaym, Yamanlik Muammar ibn Roshid, Raydan Jariyr ibn Abdulhamid, Xurosondan Abdulloh ibn al-Muborakni ko‘rsatish mumkin. Eng diqqatga sazovori shundaki, ushbu ulamolarning hammasi bir asrda yashaganlar. (Muqaddimat Fath ud-boriy, 4-bet; At-Tadrib, 24—25-betlar)
Hijriy ikkinchi asrda yaratilgan hadis to‘plamlari ichida MolyY ibn Anasning «Muvatta» nomli kitobi eng muhim asar hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda, ushbu vaqtdan boshlab hadislarga bag‘ishlangan to‘plamlarda ma’lum darajada fiqh masalalariga ham e’tibor qaratila boshlandi. Bu masalani yuqorida zikr qilingan ulamolar va boshqa yana ko‘p mualliflarning asarlarida ham ko‘rishimiz mumkin. Ayni vaqtda shuni ta’kidlash kerakki, hadislarni tadvin etish ikkinchi asrdan boshlaboq hududiy jihatdan kengaya borib, turli shaharlar va mamlakatlarga ham yoyila boshladi. Boshqacha ibora bilan aytganimizda, payg‘ambarimiz va sahobalar davridan keyin vaqt o‘tgani sari hadislarga e’tibor orta bordi. Hadislarga bag‘ishlangan alohida asarlar ko‘paydi, ularda fiqhga doir ma’lumotlar paydo bo‘la boshladi. Shu paytda jamiyatda shariat ahkomlari va mazmun-mohiyatga boy hikmatlarga kuchli ehtiyoj sezilganligini alohida ta’kidlash zarur.

Ushbu davrda kuzatilgan holatlardan yana biri—hadis bilan shug‘ullangan ba’zi olimlar o‘zlari erishganlarini (hadislarini) chuqur o‘rganib, aniqlab, tekshirmasdan tadvin qila boshla-ilarki, natijada sahih (to‘g‘ri, ishonchli, haqqoniy) hadislar bilan birga noqis, noto‘g‘ri hadislar ham xatga tusha boshladi.

 Shunga qaramay o‘sha davrdagi ulamolarning hadis yig‘ishda ko‘rsatgan jiddu jahdlari tahsinga loyiqdur. Chunki hadis ilmiga qiziqish va chinakam amaliy ishga kirishish shu asrda boshlangan bo‘lib, juz’iy kamchiliklarga qaramasdan, ularning beqiyos xizmatlari tufayli katta ma’naviy meros—payg‘ambar alayhissalomning muborak hadislari asl holda saqlanib qoldi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 07 Aprel 2009, 11:42:13
Hijrpy uchinchi asr hadisshunoslikda oltin davr hisoblanadi. Bu asrda hadislar, aytish mumkinki, ilmiy asosda to‘planib, tadvin qilinib, muayyan qonun-qoidalarga tayangan holda tartnbga tushirildi. Mana shu hijriy uchinchi asrda hadis ilmi mustaqil ilm sifatida fiqh ilmi (masalalari)dan ajralib chiqdi. O’z navbatida hadis ilmidan bir qancha boshqa ilmlar ham ajralib, bo‘linib ketdi. Hadisshunoslik shu asrda mustahkam asosga ega bo‘lgan qudratli ilm sifatida qaror topdi desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Hadislar ommaviy ravishda hayotiy ehtiyojga aylana boshladi, jadallik bilan ijtimoiy hayotning turli jihatlariga kira boshladi, hadislarga tayanib ish tutish odatga aylandi. Bu davr o‘z navbatida bir qator muammolarni ham yuzaga keltirdi. Ulardan eng asosiysi—hadislarning to‘g‘ri yoki noqisligi, ularning roviysi-yu isnodiga e’tibor bermasdan hayotga tatbiq qilish keng tus oldi.

Mana shunday sharoitda bir guruh haqgo‘y ulamolar hadislarni buzmasdan, asl holida ishlatish borasida turli-tuman takliflaru tavsiyalar bilan chiqdilar, har xil uslublar va tartibotlarni izlay boshladilar. Yezuv qurollari ko‘paydi, kitobat uchun shart-sharoit yaxshilandi, shu asnoda arablar va musulmonlar boshqa elatlaru millatlar bilan aloqa o‘rnatib, ma’rifiy tajriba orttirgach, hadislar bo‘yicha maxsus kitoblar yaratish ancha yengillashdi. Oldingi asrlardagi chalkashliklar payg‘ambar hadislarini sahobalar qavllari yoki tobeiynlar chiqargan fatvolar bilan aralashtirib yuborish hollariga chek qo‘yildi, faqat payg‘ambarimiz alayhissalom hadislarini o‘z ichiga olgan alohida kitoblar ta’lif etishga kirishildi. Hadislar bo‘yicha ta’lif etilgan asarlarni chuqur o‘rganib tadqiq qilsak, bu jarayonda asosan to‘rt qoidaga amal qilinganligini ko‘ramiz.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 07 Aprel 2009, 11:50:13
1. Musnadlariga tayanib ta’lif etish.
Bu usul shundan iboratki, payg‘ambar haqida sahobalar aytgan hadislar u to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri bo‘lishi mavzusidan qat’i nazar alohida to‘planib, alohida kitob shaklida ta’lif etiladi. Masalan, bir hadisning musnadi sifatida avval Abu Bakrga tayanib rivoyat qilinadi, undan keyin birin-ketin sahobalar zikr qilinadi. Mana shu tartibda mustaqil kitob ta’lif etiladi; bu borada boshqa usullar qo‘llanilgan hollar ham uchraydi.

Hijriy uchinchi asrning boshlarida Ubaydulloh ibn Muso al-Abasiy al-Kufiy, Musaddad ibn Musarxad al-Basriy kabi olimlar shu zaylda asarlar tasnif etgan bo‘lsalar, keyinchalik ularga ergashib Ahmad ibn Hanbal, Ishoq ibn Rohvayh va boshqalar asar yaratdilar. Ibn Hajar al-Asqaloniyning yozishicha, Muslim ibn al-Hajjoj sahobalarga tayanib katta bir musnad yaratgan bo‘lsa-da, afsuski, uni oxirigacha yetkaza olmagan.

2. Boblarga bo‘lib ta’lif etish.
Bu usul bo‘yicha hadislar mavzulariga qarab boblarga bo‘lingan va tarzda tartib berilgan. Masalan, keltirilayotgan hadis namozga oid bo‘lsa «As-salot» bobida, agar zakotga doir bo‘lsa «Az-zakot» bobida zikr qilingan. Bu usulda dastlab hijriy ikkinchi asrda Molik ibn Anas o‘zining «al-Muvatta» nomli mashhur asarini yaratgan. Hijriy uchinchi asrda yashagan Imom al-Buxoriy va Imom Muslim ibn al-Hajjojlar ham o‘z asarlarini shu uslubda tasnif etganlar. Ularga ergashgan qator olimlar ham shu uslubda asarlar yaratganlar. Ayni zamonda hadislar haqida boshqa uslubda asar yaratgan olimlar ham mashhur bo‘lganlar. Bular sirasiga muhaddislar Abu Dovud, at-Termiziy, an-Nasoiy va Ibn Mojjalar ham kiradi.

3. Mazkur ikki uslub birlashgan hollar.
Ushbu tariqatning sohibi Bakiy ibn Maxlad al-Qurtobiy (vafoti 272 yil) bo‘lib, u «al-Musnad al-kabir» nomli asarida avval sahobalarning ismlariga tartib berib, so‘ngra fiqh boblariga bo‘lgan holda musnad tasnif etdi

4. Nuqsonlar (illatlilar)ga tayanib tasnif etish.
Bu eng oliy darajali uslub hisoblanadiki, unda har bir hadisni to‘plash jarayonidagi yo‘l-yo‘riqlari va roviylarga nisbatan ixtiloflar ham ko‘rsatilgan bo‘ladi. Chunonchi, hadislardagi nuqsonlarni aniqlash hadis ilmi uchun azaldan eng e’tiborli va muhim omillardan hisoblanadi. Shu asosga tayanib asar yaratgan mualliflar ikki uslubga amal qilganlar. Ulardan ba’zi birlari, masalan, Ibn Xotim o‘z asarini boblarga bo‘lgan holda yaratgan bo‘lib, uni tushunish va o‘zlashtirish oson bo‘lganligidan eng yaxshi" kitoblardan hisoblanadi. Boshqa guruh mualliflari esa o‘z kitoblarini musnadlarga asoslanib tartib berdilar. Ulardan Hofiz Ya’qub ibn Shayba al-Basriy (vafoti 262 yil) illatli musnad tarzidagi yirik asari itmomiga yetmay qolgan, agar oxirigacha mukammal bo‘lganda ikki yuz jildni tashkil qilgan bo‘lur edi. Manbalarda «Al-Musnad»ni oqqa ko‘chiradiganlar uchun uning uyida qirqta ko‘rpa-yostiq tayyorlanganligi aytiladi-ki, bu raqam ushbu xayrli ishning ko‘lami qanchalik katta bo‘lganligini 'ko‘rsatadi. (Mir’at us-sunna, 30-bet)
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 07 Aprel 2009, 11:51:49
Shu bilan bir qatorda bir toifa muhaddislar ham borki,. ular yakka muallif yo ayrim boblargagina tayanib asarlar ta’lif etganlar. Masalan, Imom al-Buxoriy «Salotda ikki qo‘lni ko‘tarish» bobida shu zaylda ish tutgan bo‘lsa, ba’zi birovlar esa ayrim shayxlar aytgan hadislarnigina to‘plash bilan cheklangan. Masalan, al-Ismoiliy degan olim faqat al-A’mosh rivoyat qil-gan hadislarni, Imom Muslim esa Amru ibn Shuayb hadislarini yiqqanini ko‘ramiz. (Usha asar, 31-bet)
Shu asrdan boshlab hadislarni yig‘ish, ularning tadvini va o‘zlashtirishda (qabul qilishda) dunyoning turli burchaklarida yashovchi ko‘plab shuyux (ustoz)larga tayanib ish ko‘ra boshladilar. Shu boisdan ham oldingi asrlarda bo‘lmagan tadbirlar — hadis izlab turli o‘lkalarga sayohatu safarlarga chiqish hollari odat tusiga kira boshladi. Mamlakatlar va shaharlarning bir-biridan uzoqligi, ot-ulovning kamligi, moliyaviy yetishmovchiliklar natijasida, albatta, bu safarlarda muayyan qiyinchiliklarga duch kelingan. Safar mashaqqatlarini yengish o‘ta sabr-toqatli va hadis ilmi yo‘lida jonini ham ayamaydigan haqiqiy fidoyi olimlargagina nasib etgan. Manbalarda hatto bitta hadis izidan bir necha shaharlarga borishga to‘g‘ri kelganligi haqida aniq ma’lumotlar bor.

Misr, Shom, Hijoz, Iroq, Xuroson, Movarounnahr kabi o‘lkalar hadis ilmi keng tarqalgan mintaqalar hisoblanib, shu boisdan ham bu joylardan juda ko‘p muhaddislar yetishib chiqqanlar.
Hadis ilmi bilan shug‘ullanishga nafaqat Sharq mamlakatlarida, shuningdek Andalusiyada ham katta e’tibor berilib, mag‘riblik muhaddislar sharqiy o‘lkalarga borganlar. Hadislar bo‘yicha Andalusiyada shuhrat qozonganlardan biri Muhammad ibn Bazi’dir, (hijriy 287 yil vafot etgan). U Iroq, Hijoz, Shom va Misr kabi mamlakatlarda bo‘lib, 175 dan ortiq roviydan hadis eshitganlngi ma’lum. Shuningdek, Bakiy ibn Mahlad al-Qurtubiy, («Al-Musnad al-kabir» ning muallifi) o‘z asari uchun hadis yig‘ish maqsadida Makka, Madina, Misr, Damashq, Bag‘dod va boshqa ilm-fan markazlarida bo‘lib, o‘sha zamon ulamolaridan ko‘plab hadislar eshitdi. Ahmad ibn Hanbal uning ustozlaridan biri edi.

Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, hijriy uchinchi asrda Mashriqda ham, Mag‘ribda ham hadislar tadvini, ularni to‘plab tartibga solib, chuqur o‘rganish, roviylariyu isnodlarini aniqlab, keyingi avlodlarga qoldirish borasida ulkan ishlar amalga oshirilgan.

Darhaqiqat butun musulmon olamiga mashhur bo‘lgan olti sahih kitobning mualliflari mana shu uchinchi, ya’ni hadis ilmi uchun oltin davr hisoblangan asrda ijod qilganlar. Bu kitoblar «Sahih al-Buxoriy», «Sahih Muslim», «Sunan Abu Dovud», «Jome’ at-Termiziy», «Sunan an-Nasoiy» nomlari bnlan mashhurdir.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 07 Aprel 2009, 11:53:00
MUSLIM IBN AL-XAJJOJNING HAYOTI

Muslim ibn al-Hajjojning to‘liq ismi Abul Husayn Muslim ibn al-Hajjoj ibn Varad ibn Karshon al-Qushayriy an-Naysoburiy bo‘lib, uning tavalludi haqida har xil (204 hijriy) 819 melodiy, (206) 821 sanalar keltirilsa-da, ko‘pchilik tarixnavislar (masalan, az-Zahabiy, Ibn al-Asqaloniy, As-Suyutiy va boshqalar (204) 819 yil deb yozganlar, Muslim ibn al-Hajjojga yaqinroq davrda yashagan arab tarixchisi Ibn Hallikon (1211 — 1282 yillar) uning (206) 821 yilda tug‘ilganligini ta’kidlaydi va bu fikr hozirgi zamon tadqiqotchilari tomonidan qo‘llab-quvvatlangan. Ibn Hallikonning yozishicha, u bu ma’lumotni Ibn Salohdan olganligini, u ham o‘z navbatida «Ulamoi amsor» nomli mashhur asarning muallifi hijriy to‘rtinchi asrda yashagan (321—405 yillar) al-Hokim an-Naysoburiydan ko‘chirib olganligini ta’kidlaydi.
Usha davrda Nishopur ilm-fan va madaniyati gullab-yashnagan shaharlardan bo‘lib, Yoqut al-Hamaviy u haqda shunday hikoya qiladi: «Nishopur—azim shahar va turfa xil fazilatlarga boy, fozilu fuzaloning koni, olimu ulamoning manbai bo‘lib, uningdek ziyorat (matnda tavof) qilinadigan shaharni hech ko‘rganim yo‘q». Haqiqatan ham Nishopurdan juda ko‘p ulamo yetishib chnqqan. Muslnm ibn al-Hajjojning bolalik yillari haqida manbalarda aniq ma’lumotlar keltirilmagan. Olimlarning taxminlaricha, o‘sha davrdagi taomilga ko‘ra, u dastlabki tahsilni o‘z otasi al-Hajjoj va boshqa ulamolardan olib, Qur’oni Karimni yod olgan. Chunki Ibn al-Asokir «Damashq tarixi» asarida yozishicha, Muslimning otasi o‘z davrining yetuk olimlaridan bo‘lib, ko‘pchilik ilm toliblariga ustozlik qilgan. Al-Zahabiy o‘zining «Tazkirat ul-huffoz» asarida «Muslim hadis ilmini o‘rganishni (218) 832 yilda boshlagan» deb yozishidan xulosa qiladigan bo‘lsa, u 12 yoshidan boshlab, diniy (eng avvalo Qur’oni Karimni yod olib, so‘ng hadis va boshqa) ilmlarni o‘rgana boshladi.

Muslim ibn al-Hajjojning shundan keyingi hayoti, xususan, uning oilaviy ahvoli (u uylanganmi yoki yo‘qmi, uylangan bo‘lsa, farzandlari bo‘lganmi) haqida manbalarda aniq javob ko‘rsatilmagan. Har holda Muslim ibn al-Hajjojning Abul Husayn (Husaynning otasi) kunyasi bilan atalishi uning Husayn ismli o‘g‘li bo‘lganligiga ishoradir. Bu o‘rinda «Bag‘dod tarixi» nomli ko‘p jildlik yirik asarning muallifi, taniqli tarixchi al-Xatib al-Bag‘dodiyning (1002—1071) Muslim ibn al-Hajjoj haqidagi quyidagi rivoyati uning oilaviy hayoti haqida muayyan tasavvur beradi: «Ilmiy-ma’rifiy majlislarning birida Muslim ibn al-Hajjoj oldin sira eshitmagan payg‘ambar alayhissalomning bir hadislarini aytib qolganlarida, u darhol majlisni tark etib chiqib ketdi. Uyiga kelgach, shamni yoqib, uydagilariga: «Mening huzurimga sizlardan birontangiz ham kirmanglar», — dedi. Ular: «Bizga bir savat xurmo hadya qilganlar» (keltirganlar) deyishdi. «Savatni menga keltiringlar,—degach, ular savatni unga taqdim qildilar», — deb yozadi. Bu voqea Muslim ibn al-Hajjoj hayotining oxirlarida, uning vafotidan birmuncha muddat oldin yuz bergan. Bu ma’lumotlardan sezilib turibdiki, Muslim ibn al-Hajjojning uyida bo‘lganlar, albatta, uniig xotini va o‘g‘il-qizlari bo‘lishi kerak. Ilm bilan bir qatorda Muslim ibn al-Hajjoj yana biror kasb-hunar bilan ham shug‘ullanganmi, degan fikr tug‘ilishi ham tabiiy. Bu savolga javob berib aytish mumkinki, u kiyim-kechak sotish bilan ham shug‘ullangani haqida manbalarda aniq ma’lumotlar keltirilgan. U Nishopurda tijorat bilan shug‘ullanib, o‘ziga tegishli ko‘pdan-ko‘p mol-mulk, boyliklarga ega edi, deb yozadi arab tarixchisi Ybn al-Imod o‘zining «Shazarat uz-zahab» («Oltin bo‘lakchalari») nomli tarixiy .asarida.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 07 Aprel 2009, 11:56:00
Ushbu fikr-mulohazalardan xulosa qilish mumkinki, Muslim ibn al-Hajjoj o‘ziga to‘q, badavlat kishi bo‘lib, ilm olish bora-sida ham, yoki turli shaharlarda yashovchi mashoyixu ustozlardan hadislar o‘rganish va to‘plash jarayonida ham, uzoq-yaqin joylarga safarlari davomida ham moliyaviy qiyinchilik ko‘rmagan. Muslim ibn al-Hajjoj o‘z hayoti davomida Iroq, Hijoz, Shom va Misr kabi mamlakatlarda bo‘lgan.

Hadislar to‘plash ishtiyoqi kuchli bo‘lganligidan Muslim ibi al-Hajjoj bir qancha yurtlarga sayohatlar qiladi, ko‘pdan-ko‘p ustozu murshidlarning majlislarida bo‘lib, ular suhbatini oladi, hadis sohasidagi ilmini oshiradi. Xususan, Xurosonning tur-li shaharlarida bo‘lib, Qutayba ibn Sa’iyd, Yah’ya ibn Yah’ya an-Naysoburiy, Ishoq ibn Raxviya Bashar ibn al-Hakam kabilardan Hadis ilmini o‘rganadi.
— Rayda Muhammad ibn Mahron al-Jamol, Ibrohim ibn Muso al-Farra, al-Hofiz Abu G’assog‘, Muhammad ibn Amr ar-Roziylar bilan ko‘rishdi.
— Iroqning Bag‘dod, Kufa, Basra shaharlarida bo‘lib, Ahmad ibn Hanbal, Ubaydulloh al-Kavoriy, Xalaf ibn Hishon al-Bazor, Abdulloh ibn Avan al-Harroz, Suriyj ibn Yunus, Sa’iyd ibn Muhammad al-Hurmiy, Abdulloh ibn Muslim al-Ka’nabiy, Abu Rabiy’ az-Zahroniy, Umar ibn Xafis ibn G’iyos, Abu G’asson Mo-lik ibn Ismoiyl, Ahmad ibn Abdulloh ibn Yunus kabilar suhbatida bo‘ladi.
— Shom( (Suriya)da esa Muhammad ibn Xolid as-Saksakiy, al-Valiyd ibn Muslimlar bilan uchrashadi.

Al-Hijozga qilgan safari davomida Makkai mukarrama va Madinai munavvarani ziyorat qiladi. Bu muqaddas shaharlarda Ismoil ibn Abu Uvays, Abu Mus’ab az-Zahraviy, Sa’iyd ibn Mansur, Muhammad ibn Yah’ya ibn Abu Umar, Abduljabbor ibn al-A’lolar bilan ko‘rishadi.
— Misrda bo‘lganida esa Muhammad ibn Ramah, Iso ibn Hamad va Xarmada ibn Yah’ya kabilar bilan tanishadi. Bu buyuk zotlardan hadis ilmini o‘rganadi, yangi-yangi hadislar eshitadi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 07 Aprel 2009, 11:57:06
Manbalarda Muslim ibn al-Hajjojning ushbu safarlarining tartibi, ya’ni qaysi shaharda qachon bo‘lganligi haqida aniq ma’lumotlar keltirilmagan. Taxminlarga ko‘ra zikr etilgan shaharlarning ba’zilarida bir necha martadan bo‘lgan va o‘z yurtiga qaytgach, hadislardan dars bergan ulamo majlisida bo‘lib, yana safarlarini davom ettirgan. Chunonchi, uning Bag‘dodga kelishi haqida ko‘pgina tarixchilar: «Muslim ibn al-Hajjoj Bag‘dodga bir necha marta kelib, hadislardan dars bergan. U Bag‘dodga ((259) 872 yilda oxirgi marta kelganedi», deb yozishgan. Shuningdek, manbalarda u 220 yilda haj qilganligi va Makkai mu-karramada al-Ka’nabiy va uning tabaqalari bilan uchrashganligi zgaqida ma’lumotlar bor. Demak, u 14 yoshida haj ibodatini ado etgan, bundan keyin yana Makkani ziyorat qilgani haqida aniq ma’lumotlar keltirilmagan.
Ushbu bayonlar Muslim ibn al-Hajjojning xorijiy yurtlarga safarlari haqida. Uning shayxlari, ya’ni u hadis tinglagan ustozlari, ulamo toifasiga, al-Haysam, ibn Xorija, Shaybon ibn Farux Abu Shaybaning o‘g‘illari Abi Bakr va Usmon kabilarni ham kiritish mumkin.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:16:00
MUSLIM IBN AL-HAJJOJNING SHAXSI

Muslim ibn al-Hajjojning suvrati va siyrati haqida manbalarda kam ma’lumot keltirilgan. Ularda u «qaddi qomati mukammal, soch va soqoli oq, sallasining uchi ikki kifti orasida osilib turar ekan» deyilsa, ba’zilar tushida uni «sochi-yu soqoli oppoq, yuzi nurli, ustidagi yaktagi, kiyimlari o‘ziga yarashgan, sallasining uchi ikki kifti orasiga tushib turgan shayx» sifatida ko‘rganlar. Mana shu vasflar Muslim ibn al-Hajjoj haqidagi tarixiy ma’lumotlardir.

Muslim ibn al-Hajjoj g‘oyatda obro‘-e’tiborli, muhtaram, o‘ta haqiqatgo‘y, ilm ahli va ulamoning eng buyuk peshvolaridan biri edi.

Allomaning bir qancha zamondoshlari va shogirdlari bu xu-susda ishonarli ma’lumotlar qoldirganlar. Ko‘pchilik olimlar Muslim ibn al-Hajjojning ilmu irfonda, xususan, hadis va fiqh ilmlarida eng yuqori darajaga yetishganini yakdillik bilan ta’kidlaganlar. Hadislarni chuqur bilishda eng mashhurlardan, uning arkonlaridan biri hisoblanib, hatto ba’zilar sahih hadislarni bilishda biror kimsani undan ilgari qo‘ymagan. (Az-Zahabiy. Tazkirat ul-huffoz, 260-bet)

Bu haqda «Sahih Muslim»ga sharh yozgan mashhur olim an-Navaviy «Muslimdan keyin o‘tgan ulamodan birontasi ham uning darajasiga yetisha olmadilar, uning davrida yashagan zamondoshlaridan kamdan-kamlarigina unga barobar kelmasdan, faqat bir qadar yaqinlashishga muvaffaq bo‘lganlar», deb ta’kidlagan. Hadislarni yod bilishda unga hamma bir ovozdan tan berib, hatto unga «hofiz» laqabini ham berganlar. Darhaqiqat, Muslim ibn al-Hajjoj dunyoga mashhur to‘rt hofiz (ya’ni Abu Zar’a, Abdulloh ad-Doramiy, imom Ismoil al-Buxoriy, Muslim ibn al-Hajjoj)dan biri hisoblanardi. Hadislarni yod bilganlaridan «hofiz» laqabini olganlar. Usha davrdagi tartibga ko‘ra eng kami ming, eng ko‘pi uch ming hadisni yod bilishlari shart edi.

Komil ilm olishga Muslim ibn-Hajjoj astoydil ixlos bilan kirishgan, bu xayrli yo‘lda butun vujudini bag‘ishlagan, bor iqtidoriyu umrini sarflagan edi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:16:28
Kunlardan bir kun unga umrida! eshitmagan bir hadis haqida aytib qoldilar. Shu zahoti u uyiga borib, daftar-daftar qaydlari, yozuvlari ichidan o‘sha hadisni qidira boshlagan. Shu payt muxlislaridan kimdir unga bir savat xurmo keltirib qoladi. U xurmodan bitta-bitta olib yer, o‘zi esa, butun vujudi bilan o‘sha hadisni qidirardi. Nihoyat, savatdagi xurmolarni yeb, tugatayozgandagina o‘sha hadisni topadi. Tarixchi al-Shofi’iy u haqda «hadis ilmining arkon (ustun)laridan biri, sahih va boshqa ko‘p kitoblarning muallifi bo‘lib, uning fazilatlari mashhur, siyratlari har qanday hurmat-e’tiborga loyiq zot edi», (Mir’at ul-jinon, 2-jild, 174-bet) deb yozadi.

Uning zamondoshlaridan ko‘pdan-ko‘p ulamo Muslim ibn al-Hajjojdan hadis ilmi bo‘yicha ta’lim olganlar, unga tayanib rivoyat qilganlar. Ulardan Muhammad ibn Muxallad, Imom at-Termiziy, Ahmad ibn Salma, Abu Amdu al-Mustalami, Muhammad Abdulrahob, al-Farra. Yahya ibn Said, Ibrohim ibn Muhammad ibn Sufyon, (u «Sahih MUSLIM»NING roviysi) Abu Avvana al-Isfarayiniy va Makkiy ibn Abdon va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.

Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:17:38
IMOM AL-BUXORIY VA IMOM MUSLIM

Manbalarda keltirilishicha, Muslim ibn al-Hajjoj bilan Imom al-Buxoriy o‘rtasida yaqin aloqalar bo‘lib, u Imom al-Buxoriydan ko‘p saboqlar olgan. Ehtimol, ularning dastlabki uchrashuvi 250 hijriy yilda, Imom al-Buxoriy Nishopurga kelib hadis ilmidan saboq bera boshlaganda yuz bergan. Bu paytda imom Muslim qirq yoshdan oshgan bo‘lib, balki bu ikki buyuk muhaddisning uchrashuvlari oldinroq, ya’ni Imom Muslim boshqa musulmon yurtlarini ziyorat qilgan vaqtida yuz bergan bo‘lishi ham mumkia. Har holda yozma manbalarda keltirilgan ba’zi ma’lumotlarda bu ikki buyuk zot oldindan tanish bo‘lganlariga ishorat qilinadi. Jumladan, taniqli olim Ya’qub al-Hofizning «Muslim ibn al-Hajjojning imom al-Buxoriy huzurida bamisoli o‘quvchn boladek odob saqlab o‘tirganini ko‘rganman», deb yozishi ham ular oldindan tanish bo‘lganligini bildiradi.

Muslim ibn al-Hajjojning imom al-Buxoriyga nisbatan muhabbati cheksiz bo‘lib, unga g‘oyatda izzat-ikrom va ehtirom ko‘rsatadi. Bir kuni Imom al-Buxoriyning huzuriga kelib, uning yuzu-ko‘zlaridan o‘pib: «Ey ustodlarning ustodi, muhaddislarning sayyidi, illatli (noqis) hadislarning tabibi! Menga oyoqlaringizni o‘pishga ruxsat qiling», deb murojaat qildi. Imom al-Buxoriy Nishopurda turgan vaqtida undan bir qadam ham ajralmadi, erta-yu kech uning yonida bo‘ldi. Nishopur ahli o‘rtasida buyuk daho sohibi bo‘lmish Imom al-Buxoriyning obro‘-e’tibori oshib, shuhrati har tarafga yoyilgach,kattayu kichik ilm toliblari hadis ilmidan saboq olish maqsadidauninghuzuriga kela boshladilar. Imom al-Buxoriyga nisbatan bu darajada e’tiborning oshishi oxir-oqibatda boshqa ulamoning hasadiga sabab bo‘ldi. Ayniqsa, Nishopurning muhaddisi Muhammad ibn Yah’ya az-Zuxliy (u 258/871 yilda vafot etgan) bu borada g‘oyat beandishalik ko‘rsatdi. Chunonchi, ilm toliblari uning yig‘inlar (saboqlar)iga bormay, hammalari Imom al-Buxoriy saboqlariga bora boshlaganlarida u Imom al-Buxoriy haqida turli-tuman ig‘volar, bo‘htonlarni tarqatib, har qanday yo‘llar bilan uni obro‘sizlantirishga urindi. Mana shunday murakkab vaziyatda Muslim ibn al-Hajjoj allomaga nisbatan g‘oyatda vafodorlik va sodiqlik tuyg‘ularini bildirgani tahsinu-maqtovlarga loyiqdir.

 U hech bir ikkilanmasdan Imom al-Buxoriyni himoya qilib, uning yonini oldi va kunlardan bir kun «Ustoz, faqat hasadgo‘ylargina Sizni ko‘ra olmaydi, men shohidlik beramanki, Sizdek buyuk zot bu dunyoda yo‘q», — deb xitob qiladi.
Shularga qaramasdan az-Zuhliy yolg‘on-yashiq tashviqotlari bilan ko‘pchilikni Imom al-Buxoriy saboqlaridan chalg‘itib, o‘z huzuriga keltirishga muvaffaq bo‘ldi.


 Lekin Muslim ibn al-Hajjoj Imom al-Buxoriydan ajralmay, doim uning tarafida bo‘ldi. Natijada bu hol uning bilan az-Zuhliy o‘rtasida kuchli adovat paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Vaziyat shu darajaga yetdiki, Muslim ibn al-Hajjoj uning huzuriga bormay qo‘ydigina emas, balki undan olgan saboqlarini jamlab, hammoldan Muhammad ibn Yah’ya az-Zuhliyning uyiga qaytarib yubordi. Buning ma’nosi shu ediki, ular o‘rtasidagi adovat haddan ortib, aloqalari batamom uzilgandi. Bular hammasi Muslim ibn al-Hajjojning ustozi Imom al-Buxoriyga hurmati va sadoqati beqiyos darajada katta bo‘lganligidan dalolatdir.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:18:32
IMOM MUSLIMNING ASARLARI

Imom Muslim ko‘pdan-ko‘p asarlar yaratgan bo‘lib, ularning aksariyati hadis ilmiga bag‘ishlangan. Ulardan ba’zilarining faqat nomlarigina bizga ma’lum, xolos. Olimning quyidagi asarlari bizgacha yetib kelgan:

1. «Al-Jome’ as-sahih». Shubhasiz, bu Imom Muslimning yirik va mo‘‘tabar, shoh asari hisoblanadi. Bu asar haqida keyinroq to‘xtalamiz.

2. «Al-munfaridat va-l-vahdon» (Alohidalar va yakkalar). Ushbu asar payg‘ambar alayhissalom haqidagi hadislardap bitta roviy aytganlari haqida. 1323 hijriy yilda Haydarobodda bosilgan bo‘lib, 34 sahifadai iborat. Bu kitob bilan birga Imom al-Buxoriyning «Az-Zuafo us-sag‘iyr» va Imom an-Nasoiyning «Az-Zuafo va-l-matruqiyn» degan asarlari ham chop etilgan.

3. «Kitob al-kuno va-l-asmo» (Kunyalar va ismlar haqida kitob). Ushbu kitob, nomidan ham ko‘rinib turganidek, kunyalari bilan mashhurbo‘lgan hadis roviylari va ismlari bilan mashhur bo‘lgan roviylarning kunyalari haqidagi kitobdir. Ilmiy nuqtai-nazardan qaraladigan bo‘lsa, bu hol juda muhimdir, chunonchi roviy bir joyda ismi bilan zikr qilinib, ikkinchi joyda kunyasi yoki laqabi bilan atalgan bo‘lsa, uni ko‘pchilik ikki kishi deb tushunishi mumkin. Mana shu tarzdagi chalkashliklarga barham berishuchun Imom Muslimning ushbu kitobi beqiyos darajada qimmatlidir.
Ushbu asarning hijriy beshinchi asrda ko‘chirilgan qimmatli bir qo‘lyozmasi Damashqdagi Al-Zohiriya kutubxonasida saqlanadi. Ushbu asar qo‘lyozmalaridan bir nusxasi Hindistonning Botina va yana bir nusxasi esa Turkiyaning Ali Shahiyd kutubxonasida saqlanadi.

4. «Kitob ut-tamyiz» (Ajratish (farqlash) haqida kitob).
Ushbu asarning oltinchy hijriy asrda ko‘chirilgan bir qo‘lyozma nusxasi Damashqdagi Al-Zohiriya kutubxonasida bo‘lib, oxirida (hammasi 15 varaqdan iborat) biroz noqis sahifalari bor. Qo‘lyozmaning tashqi g‘ilofiga «Imom Muslim «Kitob ut-tamyiz» kitobining birinchi qismi» deb yozilishidan, bu qo‘lyozma mazkur asarning faqat bir qismi bo‘lishi kerak.

5. «Rijol Urva ibn az-Zubayr» («Urva ibn az-Zubayr a’yonlari»). Ushbu asarning bir qo‘lyozma nusxasi Damashqdagi az-Zohiriya kutubxonasida bo‘lib, u 463 hijriy yilda iroqlik mashhur tarixchi al-Xatib al-Bag‘dodiy tomonidan ko‘chirilgan.
6. «Kitob at-tabaqot» («Roviylarning tabaqalari haqida kitob»). Muslim ibn al-Hajjojning bu asarida payg‘ambar alayhissalomni ko‘rganlar va undan rivoyat qilganlar haqida fikr yuritiladi. Asarning bir qo‘lyozma nusxasi Saroy (Turkiya)dagi Ahmad as-Solis kutubxonasida (â„–624/26) bo‘lib, u 628 hijriy yilda ko‘chirilgan.
Bulardan tashqari, Imom Muslimning yana bir qancha asarlari bo‘lib, ular bizgacha yetib kelmagan hisoblanadi. «Al-Afrod», «Afrod ash-shomiyyin», «Al-Akrom», «Avhom al-muhaddnsipn»,. «Al-Ilal», «Kitob at-ta’rix» va boshqalar shular jumlasidandir.

Avvalroq zikr etganimizdek, Muslim ibn al-Hajjoj butun umri davomida ilm talabida o‘z davrining ko‘plabolimlari bilan muloqotda bo‘ldi. Ayniqsa, uning bilan alloma Imom al-Buxoriy o‘rtasida do‘stona, samimiy aloqalar o‘rnatilgan edi. Muslim ibn al-Hajjoj uchun Imom al-Buxoriydan buyuk, yuqori martabali obro‘-e’tiborli bir alloma dunyoda yo‘q edi. U o‘z umrining oxi-rigacha ilmini oshirdi, ijodini to‘xtatmadi, ilm yo‘lida turli shaharlarda bo‘ldi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:19:39
IMOM MUSLIM IBN AL-HAJJOJNING VAFOTI XUSUSIDA

Muslim ibn al-Hajjoj boshqa ba’zi ulamolar kabi uzoq umr ko‘rmadi, ellik beshlarda vafot etdi. Vafotidan atigi ikki yil avval Imom Muslim Bag‘dodga kelib, ilmiy-ijodiy faoliyatini davom ettirdi va ona yurti Nishopurda yashadi. Yozma manbalarda ko‘rsatilishicha, u 261 hijriy yil rajab oyining 24-nchisi (5-may 875 yil) yakshanba kuni nomozshomda dunyodan ko‘z yumib, erta-si (6 may) dushanba kuni dafn etilgan.

Imom Muslim ibn al-Hajjojning necha yil umr ko‘rgani xu-susida tarixchilarning fikri turlicha. As-Suyutiy, Ibn-al-Imod kabi olimlar uni oltmish yil umr ko‘rgan deb yozsalar, Az-Zahabiy va Ibn Hajar al-Asqaloniy ellik yetti yil, yana bir guruh ishonchli olimlar (Ibn Hallikon, Ibn as-Saloh, al-Hokim, an-Naysoburiy) esa ellik besh yil deb qayd qilganlar. Olimning qabri Nishopur tashqarisidagi Nasrobod qabristonidadir.

Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:20:38
«SAHIH»— AL-HAJJOJNING SHOH ASARI

Shubhasiz, Muslim ibn al-Hajjoj ijodining gultoji—uning «Sahih Muslim» asaridir. Muallifning uzoq yillar davomidagi mashaqqatli mehnatiyu, butun aql-zakovatining samarasi bo‘lgan ushbu asar payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hadislariga bag‘ishlangan eng mu’tabar va muhim manbalardan biridir. Ilm ahllari orasida bu asar ba’zan «al-Jome’» yoki «al-Musnad» nomlari bilan ham yuritiladi.
Ma’lumki, Muslim ibn al-Hajjojgacha ham payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom hadislariga bag‘ishlanib talaygina asarlar yaratilgan. Biroq ushbu asarlarning mualliflari hadislarning to‘g‘riligi va ularning isnodiyu roviylarini tahqih etib chuqur o‘rganishga ko‘p ham e’tibor bermaganlar. Shu sababdan ba’zan g‘arazli maqsadlar tufayli «sahih» (to‘g‘ri, ishonchli) hadislar bilan birga xalq orasida xato yoki shubhali, hatto soxta hadislar ham paydo bo‘la boshlagan. Mana shunday sharoitda buyuk alloma Imom al-Buxoriy va uning zamondoshi Imom Muslim birinchilardan bo‘lib, faqat sahih hadislarni to‘plab, alohida asarlar yaratish ishini boshlab berdilar. Hadis ilmidagi batamom yangi bo‘lgan bu yo‘nalishga buyuk vatandoshimiz Imom al-Buxoriy birinchi bo‘lib asos solgan bo‘lsa, unga ergashib asar yozgan Imom Muslim ibn al-Hajjoj ikkinchi hisoblanadi. Shu boisdan ham ularning tarixiy asarlari «Sahih al-Buxoriy» va «Sahih Muslim» islom olamida haqli ravishda Qur’oni Karnmdan keyingi asosiy manbalar hisoblanadi. Katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan bu asarlarning tarixiy ahamiyati shundaki, ulardan roviylari va isnodlari chuqur tekshirilib, aniqlangan sahih hadislargina o‘rin olgan. Masalan, Muslim ibn al-Hajjoj o‘z «Sahih» asarining manbalari haqida yozib: «Faqat hujjatdalillarga tayangan holda kitobimga har bir hadisni kiritdim, faqat hujjat-u dalillargagina asoslanib, undan biron-bir hadisni chiqarib qoldirdim. «Sahih» kitobim o‘zim eshitgan uch yuz ming hadisdan tasnif etilgan»,—deb ta’kidlaydi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:21:34
«Sahih Muslim» asarining yozilish muddati haqida aniq ma’lumotlar keltirilmasa-da, albatta bu tarzdagi yirik asar uzoq yillarning mahsuli ekanligi o‘z-o‘zidan ma’lum.

 Chunonchi, har bir hadisning isnodini aniqlash o‘ta mashaqqatli mehnat bo‘lib, buning uchun qanchadan-qancha shaharu mamlakatlarni ziyorat qilish, ot-ulovlarda cho‘lu-biyobonlarni bosib o‘tishga to‘g‘ri kelgan, albatta. Shu holatlarni e’tiborga olib va Imom Muslim zamondoshlari qoldirgan ma’lumotlarni o‘rganish natijasida asarning yozilish muddati haqida ba’zi xulosalar yasash mumkin. Imom Muslim hadis eshitgan olimlardan biri Ahmad ibn Salma «Muslim bilan uning «Sahih»ini o‘n besh yil davomida yozishganman»,— deb yozsa, olim al-Iroqiy «Ibn Saloh» kitobiga yozgan sharhida va mashhur alloma Hoji Xalifa o‘zining qomusiy asari «Kashuz-zunun»da ko‘rsatishicha, Imom Muslim bu asarini hijriy 250 yilda yozib tugatgan. Imom Muslimning shogirdi va «Sahih» asarining roviylaridan biri Ibrohim ibn Muhammad ibn Sufyon an-Naysoburiy: «Muslim bizga ushbu kitobini hijriy 257 yilda o‘qib tugatgan edi»,— deb yozadi. Ayrim manbalarda keltirilishicha, Muslim ibn al-Hajjoj «Sahih» asarini hijriy 235 yila, ya’ni 30 yoshga yetganda, yetarli bilim va tajribaga ega bo‘l-gandan keyin yozishga kirishgan. Mana shu fikrlardan Imom Mus-lim bu asarini taxminan o‘n besh yil davomida yozib tugallaganligi aniq bo‘ladi. Imom al-Buxoriy ham o‘zining asosiy asari «Sahih Buxoriy»ni o‘n olti yil davomida yozib tugatganini eslatib o‘tish joiz.

ShU bilan birga ba’zi olimlar (al-Hokim an-Naysoburiy, Abu Bakr al-Bayhaqiy, Ibn Asokir va boshqalar) Imom Muslim bu asarini uch qismdan iborat qilmoqchi bo‘lsada, biroq birinchi qismini tugatgach, vafot etgan, degan fikrni ham bildiradilar. Lekin muallifning o‘zi ham, boshqa ba’zi olimlar ham asar mukammal yozib tugallanganligi haqida yozib qoldirganlar. Avval zikr qilganimizdek, Imom Muslimning bu asarn u eshitgan uch yuz ming hadisdan tanlanib, tasnif etilgan va yozilish jarayonida muallif to‘liq ravishda o‘z zamondoshi va ustozi Imom Buxoriyning uslubini qo‘llab, unga ergashganligini ko‘ramiz.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:22:18
Tarkibiy jihatdan bu asar sakkiz qismdan iborat, o‘z navbatida ular ham hadislarning mazmun-mohiyati va mavzulariga qarab ellik to‘rt (ba’zi manbalarda keltirilishicha, ellik ikki) bobga bo‘linadi. Ulardan iymon, tahorat, namoz, masjidlar, za-kot, ro‘za, haj, nikoh, farzlar, vasiyatlar, ovchilik, kiyim-kechak. zeb-ziynatlar, odob-axloq, ilm-ma’rifat, fazilatlar, tarix va tabobatga oidlarini ko‘rsatish mumkin. «Sahih» Muslimdan o‘rin olgan hadislarning aniq adadi haqida ham xilma-xil fikrlar mavjud bo‘lsa-da, kitobga kiritilganlarining (kam hollarda takrorlanganlarini ham hisobga olganda) umumiy soni 5781 hadisdan iborat.

Yuqorida keltirilgan fikrlarni umumlashtirib antish mumkinki, Imom Muslimning «Sahih» asari katta ijtimoiy, ilmiy va amaliy ahamiyatga molik nodir manbalardan biridir.

Bu qimmatli asarni har tomonlama chuqur o‘rganib, o‘zbek tiliga tarjima qilish sharqshunoslarimiz, olimu ulamolarimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri, deb hisoblaymiz. Zero sarvari olam, janobi payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga mansub o‘ta hayotiy pandu nasihatlar va rushdi-hidoyatga boshlovchi yo‘l-yo‘riqlar mustaqil O’zbekistonimiz uchun g‘oyatda zarur bo‘lgan ma’naviy mukammal va sog‘lom fikrli insonlarni tarbiyalashdek olijanob ishga xizmat qiladi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:23:10
«SAHIH»NI YARATISHDA MUSLIM IBN AL-HAJJOJ USLUBI

Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom hadislari jamlangan kitoblar orasida Imom Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» asari adohida o‘rin egallaydi. Asar yaratilgan davrdan boshlab to hozirgi vaqtgacha butun musulmon dunyosining ijtimoiy hayotida katta ahamiyatga molik bir tarixiy manba sifatida qaraladi.


Avvalo shuni ta’kidlash kerakki, sahih hadisning isnodi eng nihoniy naqliga yetishgan har xil noqisligu shubhalardan xoli bo‘lmog‘i kerak. Hadis sahih (to‘g‘ri, ishonchli) deb atalishi uchun ma’lum qoidayu-tartibotlarga ega bo‘lmog‘i shart.

Mana shu shart-talablarga «dosh» bergan hadislargina sahih hadislar deb tan olinadi. Muallifning o‘zi ham «Ushbu al-Musnad as-sahih (o‘zim) eshitgan uch yuz ming hadisdantasnif etilgan» (Az-Zahabiy. Tazkirat ul-huffoz, 2-jild. 152-bet) deb ta’kidlaydi. Hech shubhasiz bu o‘rinda muallif «musnad» iborasining istilohiy ma’nosini ko‘zda tutmagan, albatta. Cho‘nonchi «musnad» hadis ulamolari o‘rtasida hadisning isnodi,bir roviydan to dastlabki (nihoiy) roviygacha, boshqacha qilib aytganda, Muhammad alayhissalomning o‘zlarigacha borib bog‘langan hadislar ko‘zda tutilgan. Demak, Imom Muslim asariga kirgan hadislar roviylarining silsilasi (musnadi) payg‘ambar alayhissalomning o‘zlarigacha yetib borgan. Shu bilan birga Imom Muslimning bu asari ba’zan «al-Jome’» nomi bilan ham yuritiladi. (Tahziyb ut-tahziyb, 10-jild, 127-bet; Kashf uz-zunun, 555-bet) Muslim ibn al-Hajjoj «Sahih» asarini 235 hijriy yilda ta’lif eta boshlagan. Usha paytda u yigirma to‘qqiz yoshga yetgan bo‘lib, kuch-quvvatga to‘lgan, mana shunday mashaqqatli mehnatga ham jismoniy, ham ma’naviy tomonlardan tayyor bo‘lgan desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, muallif mana shunday mas’uliyatli vasharafli ma’rifiy vazifani to‘la-to‘kis amalga oshirgan edi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:23:58
Uning quyidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir: «Basharti hadis ahllari ikki yuz yil hadis to‘plasalar, shunga, ya’ni «Sahih»ga teng asar yozishlari mumkin». «Ushbu «Sahih» kitobimni Abu Zar’a ar-Roziyga ko‘rsatganimda, u noqis (illatli) topganlarini chiqarib tashlab, u illatsiz, bekamu-ko‘st topib sahih deganlarini ajratib yozdim». Hadislarni tartib bilan tadvin qilib, «Sahih» asarini yozishda Imom Muslim, shubhasiz, Imom al-Buxoriydan istifoda etgan.
 Chunonchi, avval ta’kidla-ganimizdek, bu uslubda birinchi bo‘lib Imom al-Buxoriy asar yaratgan edi. Bu to‘g‘rida ham al-Xatib al-Bag‘dodiy «Haqiqatan ham Imom Muslim Imom al-Buxoriyning yo‘lidan yurib, uning ilmiga amal qilgan holda batamom unga ergashib asar yaratdi», deb ta’kidlagan.

Imom Muslim o‘z asarini yaratishda, tabiiyki, juda ko‘p, o‘zi ta’kidlashicha, uch yuz ming hadis bilan tanishib, ularning ichidan sahihlarini tanlab olib, «Sahih asarini ta’lif etgan. Lekin shu bilan bir qatorda savol tug‘iladiki, uning bu asari barcha sahih hadislarni to‘lig‘icha qamrab olganmi? Mana shu qat’iy qoidaga to‘liq rioya qilganmi? Bu borada tarixiy asarlarda ham ayrim fikrlar keltirilgan: «Kamdan-kam hollarda Imom al-Buxoriy va Imom Muslimdan isbot qilinmagan hadislar o‘tgan», deyiladi bir talay manbalarda. Haqiqatan ham Imom Muslimning asari sahih hadislarning barchasini to‘lig‘icha qamrab olmagan. Bu fikrimizga muallifning o‘zi ham dalolat beradi: «Kitobimga kiritgan (hadis)larimning hammasi ham sahih emasdir, unga faqat hamma bir ovozdan ma’qullaganlarni kiritganman». Boshqa qator olimlar ham, shu jumladan, an-Navaviy zikr qilishicha, Imom Muslim payg‘ambar alayhissalomning o‘zlaridan rivoyat qilingan hadislardan hatto yarmini ham keltirmay, balki undan bir qismini keltirganlar. Yuqorida zikr qilingan Abu Zar’aga: «Muslim ibn al-Hajjoj sahih hadislardan to‘rt mingtasini to‘pladi», deyishganda, u: «Qolganlarini kimga tashladi ekan?» (Tarix Damashq, 16 jild, 236-bet) deb xitob qilgan.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:25:02
IMOM MUSLIMNING «SAHIH» ASARIDAGI HADISLAR SONI

Go‘yo Imom al-Buxoriyning «Sahih» asariga kirgan hadislar kabi Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» asariga kiritilgan hadislarning adadini aniqlashga ham unchalik e’tibor bermaganlar. Imom Muslimning zamondoshi Abu Quraysh al-Hofiz «Sahih»ga kirgan hadislarning soni to‘rt mingtaga yetishi haqida rivoyat qiladi. Bular faqat takrorlanmaydigan usuliy hadislarning sonidir.
Ammo «Sahih» asariga kiritilgan — takrorlanadngan va takrorlanmaydigan hadislarning umumiy soni —Muslimning bir shogirdining gapiga qaraganda — o‘n ikki mingni tashkil qiladi. Muslimning «Sahih» asari bilan jiddiy shug‘ullanib, tadqiq qilgan olim an-Navaviybu haqda mutlaqo hech narsa yozmagan, SharqshunosVenank «Miftah kanuz as-sunna» kitobida Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» kitobidagi hadislarning sonini (aslida kitob) usuliy hadislarga tayangan holda fasl (bo‘lim)larga bo‘ldy. Mana shu hadislarni hisoblab chiqsak, ularning umumiy soni 5781 hadysga yetadi. Kitob esa 54 ta bobdan iborat. «Miftoh kanuz as-sunna»dagi har bir bobning yonida unga tegishli hadislarning adadi ko‘rsatilgan. Ushbu boblarning mazmuni ularda keltirilgan hadislarning mavzuiga qarab aniqlangan. Mavzular jumlasiga iymon, namoz, ro‘za, zavoj, irs, jihod, «chimliklar, she’r, tafsir va hokazolar kiradi.
Birinchi qism uch mavzudan iborat, ularni misol tariqasida keltiramiz:
— iymon — 380 hadis,
—tahorat — 111 hadis,
— hayz ko‘rish — 126 hadis.
Ikkinchi qism uch mavzudan iborat.
— namoz — 285 hadis,
— masjidlar — 316 hadis,
— safardagilar namozi — 312 hadis.
Uchinchi qism—sakkiz mavzu, to‘rtinchi qism—olti mavzu, beshinchi qism—o‘n ikki mavzu, oltinchi qism—olti mavzu, yettinchi qism—olti mavzu, sakkizinchi qism—o‘n mavzuga oid hadislarni o‘z ichiga olib, bular hammasi bo‘lib besh ming yetti yuz sakson bir hadisni tashkil qiladi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:27:39
«AS-SAHIH» KITOBLARINING NOMLARI VA BOBLARI HAQIDA

Asosiy mavzulariga qarab, Imom Muslimning «Sahih» asari asl holida kitoblarga bo‘lingan. Har bir kitobo‘z navbatida boblarga taqsimlangan. Kitob va boblarning nomlari muallifning o‘zi tomonidan qo‘yilgan.

Bu o‘rinda, albatta, hadislarning mavzulari asosiy rolni o‘ynagani qayd qilinadi. Shu bilan birga ushbu mulohazani ulamolar har xil talqin qilganlar.

Ulardan ba’zilari, muallif kitobining hajmi juda katta bo‘lib ketmasligi uchun boblar mundarija (tarjima)larini keltirmaganligini ta’kidlaydi. Yana bir guruh olimlar, jumladan Ibn Asokirning yozishicha, Muslim ibn al-Hajjoj o‘z kitobini uning boblari-yu tarjimalarini to‘lig‘icha oxiriga yetkaza olmay vafot etgan. Ushbu fikrlar bo‘yicha shuni aytish mumkinki, avvalroq zikr qilganimizdek, Muslim o‘z kitobini to‘liq tugatgan va oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishgan. Kitob hajmining katta bo‘lib ketishi haqidagi fikr ham unchalik ishonarli va asosli emas, chunki unvonlarining qo‘yilishi kitob hajmini uncha ham kagta oshirmasligi o‘z-o‘zidan aniqdir.

Hadislarga tartib berib, kitoblarga bo‘layotgan paytda Imom Muslimning o‘zi ham muayyan qiyinchilikka duch kelgan. Chunki hatto bitta hadisning o‘zi ham ba’zan turli fikrlarnj anglatadi"ž Shunday holatda ham muallifning o‘zi ma’lum mulohazalarga ko‘ra bir o‘rinda mana shu hadisni keltiradi. Bu hol ke-yingi asrlardagi tadqiqotchilar, olimlar uchun, albatta, muayyan qiyinchilik tug‘dirib, ortiqcha mehnatni talab qiladi. Mana shu fikrimizning isboti sifatida al-Barra’ ibn Ozib rivoyat qilgan quyidagi hadisni keltiramiz. U dedi: Rasululloh bizga yetti narsani buyurib, yetti narsadan bizni qaytarganlar. Buyurganlari: bemorni ziyorat qilish, janoza marosimiga amal qilish, aksa urgan kishiga «sog‘ bo‘ling» deyish, qasam va qasam ichganlarni mag‘firat etish, jabr-zulm ko‘rganlarga ko‘maklashish, duogo‘yga ijobat qilish, tinchlik-osoyishtalikni yoyish (tarqatish); Payg‘am-bar qaytarganlari: oltin uzuk taqish, kumush (idish)da ichish, yumshoq firosh, egarga yopiladigandan, harir shoyi), yaltiroqva parcha kiyim kiyishdan. Ko‘rinib turibdiki, ushbu hadis ko‘p fikrlarni qamrab olgan, muallif uni bir bobga kiritishi kerak edi, chunki g‘oyatda kam hollarda Muslim bir hadisni ikki xil o‘rinda foydalanadi. Yuqorida keltirilgan hadisimiz «Libos va ziynat kitobining ayollar va erkaklarga tillo va kumush idishlardan foydalanishni man qilish, erkaklarga tillo uzuk taqib, harnrkiyishni man qilib, ularni xotinlarga ruxsat etish» bobida keltirgan.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:28:39
Shu bilan bir qatorda «Sahih» boblari va kitoblari mavzu jihatidan har doim ham mos hadislarni qamramaydi. Mazmun va ma’no jnhatidan unchalik ham o‘rinli bo‘lmagan hadislar tur-li boblarga tushib qolgan hollari ham ko‘p uchraydi.


Masalan, muallif o‘e asarining «Masjidlar va namozgohlar» degan bobida shunday deb hikoya qiladi: «Yah’ya ibn Yah’yaat-Tamiymiy bizga so‘zlab dedi: Abdulloh ibn Yah’ya ibn Abi Kasir aytgan: otam shunday deganini eshitganman: «Jism rohati bilan ilm olib bo‘lmaydi» (Sahih Muslim», 2-jild, 105-bet). Bu hadis «Besh vaqt namozning vaqtlari» bobida keltirilgan.

Hadislar bo‘yicha yaratilgan asarlar tarix va brshqa ko‘p sohalarga oid kitoblarga qaraganda ham qimmatliroqdir. Chunonchi hadislar to‘plamlari arablar, umuman musulmonlarning ijtimoiy, siyosiy, madaniy, diniy hayotiga doir ko‘p ma’lumotlarni, ularning urfu odatlari, an’analariyu rasm-rusumlari, taomlari, kiyimlari, kasbu hunarlari haqida tasavvur beradigan manbalar hisoblanadi. Ulardan har xil katta-kichik hodisayu voqealar, xilma-xil masalalarni hal qilish yo‘llarini topish mumkin. Ularda lug‘at, nahvu sarf va adabiyotga doir fikr-mulohazalar, xilma-xil qiziqarli ma’lumotlar uchraydi. Mana shu xildagi ko‘pdan-ko‘p ma’lumotlarni Imom Muslimning «Sahih» asarida ham uchratish mumkin. Allomadan keyin o‘tgan ko‘p olimu ulamo, ilmiy nuqtai-nazarlari har xil bo‘lsa-da, bu borada juda ko‘p tadqiqotlar qilganlar, ushbu kitobning qimmatbaho javohirlaridan har tomonlama istifoda etganlar. Ayni vaqtda ushbu qimmatbaho asarlar, shu jumladan, Imom Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» asari ham hanuz to‘liq tadqiq etilib, ilmiy jihatdan har tomonlama o‘rganilgani yo‘q.

Birinchi galda to‘plamga kiritilgan hadislarni bobma-bob chuqur ilmiy tadqiqot qilib, ularning aniq umumiy mundarijasini tuzib chiqish, bu asardan keng ko‘lamda istifoda etishni osonlashtiradi. Chunonchi, oldin zikr etganimizdek, bir talay boblar va ularningunvonlari (sarlavhalari) matn mazmunidan chetlashgan hollari, uning mohiyatini almashtirib yuborgan hollari ham uchraydi. Bu hol haqida bir misol keltirsak. Masalan, «Sahih»dagi «Islomning kelishi o‘zidan oldingi (narsa)larni yemirib tashlaydi» bobida Amru ibn al-Osning ruhiy holati va tashvishlari go‘zal bir suvratda ifodalangan. Uning o‘lim to‘shagida yotib yig‘lagan, o‘zining siyosiy xatolarini e’tirof etishga tayyor turgan holati aks etganki, bobga berilgan unvon (sarlavha) esa bu xususda hech qanaqa fikr va tasavvur bermaydi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Shu bilan birga bu nodir manbaga kirgan muborak hadislarning o‘zbek tiliga tarjima qilinmaganligi undan har xil soha mutaxassislari va keng xalq ommasining bemalol foydalanishiga imkon bermaydi.

Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:30:01
MUSLIM IBN AL-HAJJOJNING SHARTLARI VA AMAL QILGAN QOIDALARI

Albatta, Imom Muslim o‘zi to‘plagan hadislarni muayyan tartib qoidalaru shartlarga rioya qilgan holda tadvin etgan. Shu boisdan ham uning ijodi bilan shug‘ullanib asarlarini tadqiq qilgan olimlar va tadqiqotchilar bu uslubga «Imom Muslim shartlari» deb nom berganlar. Shuningdek, Imom al-Buxoriyning ham o‘ziga xos shartlari bo‘lgan. Sahih hadislarni aniqlab, o‘z asariga kiritganda Muslim ibn al-Hajjoj birinchi navbatda uning naql qiluvchisining ishonchli ekaniga, ularning naqllari aynan (farqsiz) bo‘lishiga, dalilining boshidan oxirigacha izchil ulanishi va xato-yu nuqsonlar, illatlardan xoli bo‘lishiga alohida etibor bergan. Yshonchli deiishimizdan maqsad bu hadislar faqat Imom Muslim shartlariga javob beradigan sahih hadislar bo‘lib, boshqa muhaddislar, masalan Imom al-Buxoriy shartlari bo‘yicha, ular sahih bo‘lmasliklari ham mumkin. Roviy— rivoyat qiluvchilarhaqida ham xuddi shu fikrni aytish mumkin, bir muhaddisning talabu shartlariga javob bergan roviy ikkinchi bir muhaddisga to‘g‘ri kelmagan hollar ham uchraydi.

1. «Sahih»ga yozgan muqaddimasida Muslim ibn al-Hajjoj o‘z asarini yaratishda qo‘llagan manhaj (uslub) va shartlar haqida zikr qiladi. Bu uslub va shartlar asosida payg‘ambar alayhissalom hadislari haqidagi asarini uch qismga, roviylarini ham uch tabaqaga bo‘ladi:
a) avvalo muallif hadisni g‘oyatda to‘g‘ri (ishonchli) bo‘lgan odamlarga va ularning naql (rivoyat)larini goyatda aniq yod olganlarga tayanadi;
b) birinchi shartdan to‘la-to‘kis foydalangach, yodlash va aniqlikda u darajaga yetisholmaganlar rivoyat qilgan hadislarni keltiradi. Ular roviylariga bu darajadagi yuqori talabni qo‘pmaydi, chunki bu o‘rinda masala biroz nnsbiy holatga ega. Shu boisdan ham bunday paytlarda ikki yoki undan ham ortiq roviylar o‘rtasidagi mutavozin holatiga tayaniladiki, ularning aniqligi va sahihligi haqida ilm ahllarida unchalik ham shubha bo‘lmaydi. Shu bilan birga ushbu roviylardan bittasinint
fikri o‘ta aniq va naqli to‘g‘riroq bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda muallif har bir roviyning xizmatiga yarasha bahosini berib, ulardan har qaysisini o‘ziga munosib martabayu maqomiga qo‘yadi;
v) uchinchi qism hadislar roviylariga kelsak, ular ikki guruhdan iboratdir:
— bir guruh borki, ular hadis ilmi ahllari nazdida yoki ulardan aksariyatining nazdida shubhali (muttahamuna) roviylar; ular oddiy (avom) xalq og‘ziga tushib, ularning e’tibori-ni qozonganlar. Imom Muslim roviylarning hadislarini qayd qilishni ham lozim topmagan. Chunki ular ko‘iincha hadislarni o‘zlari o‘ylab topib, har xil xabarlarni to‘qiganlikda ayblangan kishilardir;
— ikkinchi guruh borki, ular rivoyat qilingan, inkor qilin-gan yoki g‘alati hadislardir. Muallif bu tarzdagi hadislarni ham inobatga olmay, chetlab o‘tgan va vaqtini ham yo‘qotmagan. (Qarang: Muqaddimat Sahih Muslim, 3—5-betlar)

Yuqoridagi bayon qilganlarimizdan ko‘rinib turibdiki, o‘z asarini yaratishda Imom Muslim dastlabki ikki band bilan chegaralanib, uchinchi tabaqa roviylarning hadislariga e’tibor ham bermagan. Eng avvalo u, garchand o‘z «Sahih»i tartibiga unchalik to‘g‘ri kelmasa-da, har bir guruh hadislarini alohida-alohida ajratib chikdi. Mana shu tartibni ulamolar turlicha talqin qiladilar. Bu haqda an-Navaviyning «Sahih»ga yozgan sharhida (1-jild, 23—34 betlar), «Al-madxal fi-usul al-hadiys» nomli tadqiqotda va boshqa qator asarlarda batafsil bayon qilingan.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:32:59
2. Muslim zikr qilgan hadislarini takrorlanmaydiganlar toifasida keltirsa-da, ba’zi o‘rinlarda shunday hadislar uchraydiki, ular bir-biridan ko‘pda farq qilmaydi yoki bo‘lmasa bir dalil yonida ayni shunga o‘xshash ikkinchi bir dalil ham keltiradi.

 Shunday hollar ham uchraydiki, bir hadisning ma’nosini boshqa o‘rinda keltirilgan ikkinchi hadis qisman to‘ldiradi. Imom Muslim asarida mana shunday hollar uchrashini e’tiborga olib, ularni o‘rganish va tahlil qilishda chuqur ilmiy nuqtai nazardan qarash zarurdir.

3. Qitob muqaddimasida keltirilgan fikr-mulohazalar ham diqqatga sazovordir. Ularda hadislarni yig‘ishdagi umumiy tartib-qoidalar, ularni toifalarga ajratish, e’timod qilinadigan (ya’ni e’tiborga olinadigan) roviylar yoki shuning aksi haqida ham fikr yuritiladi:

a) Muslim sahih va illatli (noqis) rivoyatlardan voz kechib, to‘g‘ri hadislarni rivoyat qilishda imkon qadar tuhmatchi va bid’at ahllaridan saqlanishga chaqiradi. Bu fikrdan shunday xulosa qilish mumkinki, Imom Muslim hadislarning mazhabi, masdari (asosi, kelib chiqishi) aniq va to‘g‘ri ekanligiga ishonch hosil qilgandan so‘ng ularni rivoyat qilgan. Eshitgan naqllarini tahqiq etib isloh qilgan, roviylarni obdon tekshirib, aniq va ishonchli darajaga yetishish uning uchun qat’iy qoida bo‘lgan. U o‘z diniga sodiq kishi sifatida shubhali roviylar va bid’atchi da’vatchilarning rivoyatini sira qabul qilmagan (tan olmagan); .

b) Muslim inkor qilingan hadislarning belgilarini bayon qiladi. Inkor etish esa hadis yozganlar va ma’qul topilganlarga solishtirish (muqoraka) qilish orqali bajariladi. Agar mazkur hadis ularning rivoyatlariga xilof chiqib qolsa yoki unchalik darajada muvofiq kelmasa, inkor qilingan hisoblanadi va u qabul qilinmay, iste’moldan chiqariladi va unga tayanilmaydi ham;

v) faqat aniq bir roviy tomonidan aytilgan hadislarni bo‘limlarga taqsimlab qabul qiladi;

g) muqaddimada keltirilgan batafsil ma’lumotlarda Muslim ibn al-Hajjojdan oldin o‘tgan tobeinlardan chiqqan ulug‘ olimlar haqida hikoya qilinadi. Hadis ilmida bee’tiborlilikka yo‘l qo‘ymaslikni uqdiradi, chunonchi bu ilm dindir. «Diningiznimadan olinayotganiga nazar soling», degan oyat bor. Dalil (isnod)ga qat’iy amal qilishga e’tiborni qaratadi. Darhaqiqat, isnodga dinning bir qismi sifatida qaraladi, chunki isnod bo‘lmasa, har kim xohlaganini gapiradi. Kimki salaflarni haqorat qnlsa, yolg‘onchi, kazzoblardan, ishonchsiz kishilardan bo‘lsa, ulardan hadis olmaslikka chaqiradi. Hadis ahllarining sir-sinoatini bilishga jiddu jahd ko‘rsatmay. g‘aflatda qoladigan solih odamlardan hadis yozib olishda ehtiyot bo‘lishni ta’kidlaydi, chunki ularning o‘zlari bilmasdan turib xato qilib qo‘yadilar. yolg‘on-yashiqni rivoyat qilib, hattoki uning yolg‘onligini ham bilmaydilar.

 Shuningdek, qissaxonlarning suhbatidan uzoqda bo‘lishni, xorijiylardan, metempsixozlarga iymon keltiradiganlardan hadis olmaslikka chaqnradi.

 Muqaddimada, shuningdek, bir qancha toifa roviylar zikr qilnnadiki, ularga sira ishonmaslik kerakligi ta’kidlanadi: ular jumlasiga kazzoblar, subutsizlar, aytgan hadisi ishonchsizlar, shubhalilar, hadis sohibi bo‘lmaganlar, zaiflar, yolg‘onga mayli borlar, hadisi iste’moldan chiqqanlar kiritilgan. (Mukaddima Sahih Muslim, 9—21-betlar)
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:33:58
«SAHIH MUSLIM»DA ISNOD (DALIL) VA MATN MASALALARI

Mukammal hadis, asosan, ikki muhim qismdan tashkil topadi:

1. ISNOD (DALIL) U nimadan iborat? Isnod — roviylar silsilasi (ketma-ketligi) yoki bo‘lmasa shundayasosli dalilki, aytilayotgan hadis payg‘ambar alayhissalomning o‘zlaridan sodir bo‘lganligini tasdiqlaydi, adolatli roviylar tomonidan hadislarning bir-biriga uzluksiz ravishda ulanib ketishini shart qilib qo‘yadi. Masalan, biron hadisni aytguvchi roviy: «Menga falon roviy falondan rivoyat qilgan, bizga falon roviy pang‘ambar alayhissalomdan rivoyat qilgan edi, degan darajaga yetnshi zarur».

2. MATN. Bu aynan Muhammad alayhissalomdan qilingan rivoyatdir.

Hadis ilmi bilan shug‘ullanuvchilar (muhaddislar) azaldan isnod masalasiga alohida ahamiyat berganlar. Shu tufayli ham roviylarni aniqlashga, ulardan eshitgan hadislarning qanchalik to‘g‘riligi, aniqligi va ishonchliligiga, isnodlarning bir-biriga bekamu ko‘stulannb ketishiga o‘ta jiddiy va katta mas’uliyat bilan qaraganlar. Chunonchi, isnodning to‘g‘ri va annqligi hadisning to‘g‘riligi (sahihligi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ysnod bilan bevosita hadis o‘rtasidagi to‘g‘rilik darajasini ham farqlab beradilar. Shu boisdan ham isnodning to‘g‘riligi haqida uzil-kesil aytilgan fikrdan har doim ham sahih hadis hosil bo‘lavermagan hollarini ham uchratamiz. Shuningdek, ba’zan ishonchli isnodsiz matn sahih hollari ham amalda uchraganini ko‘ramiz. (Qaraig: Al-Bois al-xasiys, 46-bet)

Bu fikrimiz xususida taniqli olim an-Navaviy shunday degan: «Ilm ul-hadiysdan murod shuki. matnlarning ma’nolarnni va ilm ul-isnod va al-muallal (illatlari)ni tahqiq qilishdir. Illat — bu ba’zan hadisning ma’nosida yashirin (maxfiy) holatda bo‘lib, hadisni zaiflashtirishga olib keladi, garchand zohiran bu hadis to‘g‘ri (sahih)dek tuyulsa ham, illat ba’zan matnda, ba’zan isnodda bo‘ladi. Ilm al-hadisdan maqsad faqat hadis tinglash, yoki boshqalarga eshittirish, yoki ularning kitobati bilan shug‘ullanish emas, balki hadislarni chuqur tahqiq qilib, uking matn yoki isnodnda bekinib (yashirinib) olgan ma’nolarini izlab topib, ular xususyda fikr-mulohaza yuritish, bu tarzdagi tadqiqot ishlariga to‘xtovsiz, izchil ravishda ahamiyat berish, hadislarni bilgan roviylarni o‘rganish, ulardan eshitganlarini muqorana etib, hadis ilmi haqida tahqiqot ahllarining kitoblarini muttasil mutolaa etishdir». (Sharh Sahih Muslim, 1-jild, 47-bet)

Muslim ibn al-Hajjoj mana shu tartib-qoidalarga qat’iy rioya qilib, ham isnodga, ham matnga alohida ahamiyat berdi. An-Navaviy bu haqda: «Alloh rahmat qilgur Imom Muslim o‘zining «Sahih» kitobida aniqlik (itkon), ehtiyotkorlik (ihtiyot), tadqiqot (tadqiyq) va tahqiqot (tahqiyq)ni muxtasar balog‘at va mukammal iyjoz ilmlari bilan qo‘shgan uslubda ijod qilgan. U bu asarida o‘zining g‘oyatda chuqur va keng qamrovli ilmini, fikr-mulohazasining o‘tkirligini va ulkan iqtidorini namoyon qilgan. Bu holatlar ba’zan isnodda, ba’zan matnda, ba’zan esa bu ikkalasida ham zohir bo‘ladi», (Sharh Sahih Muslim, 1-jild, 151-bet) deb yozgan. Shuning bilan birga adolat yuzasidan qaraydigan bo‘lsak, imom Muslim isnodga alohida e’tibor berganligini ko‘ramiz. Bu xususda ham an-Navavip «Men aniq bilamanki, ilm ul-isnodning nozik nuqtalariga yetishishda bironta olim Muslim ibn al-Hajjojga barobar bo‘lganligi ma’lum emas. Garchand Imom al-Buxoriyning «Sahih» kitobi g‘oyatda to‘g‘ri (sahih), eng e’tiborli va ahkomlaru ma’nolarda g‘oyatda foydali asar bo‘lsa-da, Imom Muslimning «Sahih» kitobi isnod san’atining ustunligi bilan ajralib turadi», (SharH Sahih Muslim, 1-jild, 151-bet) deb ta’kidlagan.

Umuman olganda isnod bilan matn bir-biri bilan uzviy bog‘liq, yaxlit unsurlar bo‘lib, hadis ilmida muhim o‘rin egallaydi. Bu istilohlar bizda hali chuqur o‘rganilib, tahlil qilinmaganligidan bu masalalarga batafsil to‘xtashni lozim topdik. Fikr-mulohazalarimiz, tabiiyki, Imom Muslimning «Sahih» asari bilan chambarchas bog‘liqdir.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:37:15
ISNOD

Imom Muslimning «Sahih» asarini tahlil qilar ekanmiz, eng avvalo isnod bobida quyidagi xususiyatlariga e’tibor bermog‘imiz zarur.

1. Biror hadisning isnodi, uning naqli haqida gapirar ekan, muallif xilma-xil ibora va istilohlarni ishlatgani alohida ko‘zga tashlanadi. Misol uchun: menga so‘zladi (haddasaniy), bizga so‘zladi (haddasano), menga xabar berdi (axbaraniy), bizga xabar berdi (axbarano), men eshitdim (samiatu), menga falon o‘qib eshittirdi (qara’ a’layya fulon) kabilar keltiriladi. Bu keltirilgan iboralardan ko‘rinib turibdiki, va biz uchun eng muhimi, o‘z ustoz (shayx)laridan yolg‘iz o‘zi eshitganlarini (haddasaniy — menga so‘zladi) deb alohida ta’kidlab, ko‘pchilik bo‘lib eshitganlarini jaddasano (bizga so‘zlab berdi) deb ham alo-hida ibora bilan ko‘rsatgan. Shuningdek, axbaraniy (menga xabar berdi) deb shayxi bir o‘ziga aytgan hadislariga ishorat qilsa, axbarano (bizga xabar qildi) deb ko‘pchilik bo‘lib hadis tinglaganini ham alohida uqtiradi.

2. Agar hadis roviysi bir kishi bo‘lmay, bir nechta bo‘lib, lekin lafzda (so‘zma-so‘zlikda) ular rivoyatlarida ozroq farq bo‘lsa ham ma’no bitta bo‘lgan hollarda muallif isnodda ularning hammasini birlashtirib jamlaydi. Shundan keynn hadisni ulardan birortasining lafzi asosida bayon qiladi yoki bo‘lmasa ular rivoyatlari asosida ta’lif bitadi. Bu haqda hadis rivoyatidan keyin zikr qiladi, agarki lafzda biron-bir farq bo‘lmasa, unga ishorat qilmaydi. Bular hammasi muallif o‘z asarini yaratishga g‘oyatda katta mas’uliyat va e’tibor bilan qaraganligini ko‘rsatadi. Bu fikrimizga birgina misol keltiramiz: Bizga Ahmad ibn Hanbal Zuhayr ibn Xarb so‘zladi deyilib, Zuhayrning lafzi keltiriladi va ular ikkovlari aytdilar: «Bizga Yah’ya so‘zlab bergandi. U al-Qatton bo‘lib, u ham Ubaydullohdan olib so‘zlagan edi»... (Kitob al-buyu’—5-jild, 26-bet)
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:38:22
3. Basharti hadis roviylaridan birontasi elu xalqqa yetarli darajada tanish bo‘lmasa, bunday paytlarda muallif u roviy haqida ba’zi ma’lumotlarni keltirib, uni bir qadar o‘quvchiga tanishtirib, uni boshqa roviylar bilan almashtirib yuborish hollariga barham beradi. Ko‘pincha unday roviylar haqida mufassal yozib, bu fikrlarini ba’zan isnodning ichida bildirsa, ba’zan esa hadisni rivoyat qilgandan keyin qayd qiladi. Misol uchun: «Menga al-Hasan ibn Ali al-Xulvoniyning o‘zi so‘zlab berdi, bizga Abu Tuba—u ar-Robiy’ ibn Nofi’dir; bizga Muaviya, ya’ni ibn Salom Zeyddan — u uning akasidir — eshitganini so‘zladi, u (Zeyd) Abu Salomdan eshitgan ekan: u dedi» ( Sahih Muslim, Kitob at-tahorat, 1-jild, 173-bet)... Yana bir misol: «Bizga Ubaydulloh ibn Muoz al-Anbariy so‘zladi, bizga otam so‘zladi; bizga Shu’ba so‘zladi, u Qatodadan —u Abu Ayubdan so‘zladi— uning to‘liq ismi Yah’ya ibn Molik al-Azdiy—uni al-Ma-rog‘iy deb ataydilar, al-Marog‘-Azdning bir mahallasidir (kvartalidir)—u Abdulloh ibn Amrudan, u esa payg‘ambar alayhissalomdan rivoyat qiladi». (Sahih Muslim, 2-jild, 104-bet)

4. Bir hadisga bir joyning o‘zida ko‘pdan-ko‘p isnodlarni keltirish hollari ko‘p uchraydi. Bu muallifning isnod va roviylarining ko‘p bo‘lishiga alohida e’tibor berganligini ko‘rsatadi. Bu masalani Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» asari tadqiqot-chilari ham alohida ta’kidlaganlar. Chunonchi, bir hadisga shun-chalik ko‘p isnodlar keltirilib, kitobdan ko‘p o‘rin egallaganligini, shu bilan birga ular hammasi «an-nabiy sallallohu alayhi vasallam», «bimisluhi» yoki «bimasalihi» yoki «bihazol isnod» degan iboralar bilan tugallangan. Sahihligi isbotlangan har bir hadisga bir isnod kifoya qilishi mumkin bo‘lsa-da, muallif isnodlari ko‘p bo‘lishiga alohida e’tibor bergan. Shuningdek, bir hadis ma’nosining sahihligini boshqa hadislar ifodasida ham bayon qnlib, ular tasdig‘ini yanada kuchaytirish hollariga ham asarda bir qadar o‘rin berilgan. Bir hadis, masalan, sahihlpgn turli yo‘llar bilan tasdiqlansa ham, hadis ilmi uchun oltin asr hisoblangai o‘sha davrning talabi—imkon boricha isnodga alohida e’tibor berishdnr, bu esa, o‘z navbatida, keltirilayotgan hadisning to‘g‘riligi, ishonchliligiga yetarli asos hisoblanadi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:39:38
5. Isnod roviylari (ahllari)ning adadi haqida gap ketganda shuni ta’kidlash kerakki, Muslim ibn al-Hajjoj bilan payg‘ambar alayhissalom o‘rtasidagi roviylarning adadi to‘rttadan to‘qqiztagacha yetadi. Shu bilan birga, atigi bir nechtagina hadislar borki. ular isnodlarining roviylari to‘qqiztadan ortiqroqdir. Roviylarning soni to‘qqizta bo‘lgan hadislar ham unchalik ko‘p bo‘lmay, «Sahih» Muslimning har bir jildida yettita shunday hadis uchraydi. (Hofiz Ziyouddin yal-Masiqdiy dsgan olim roviylari to‘qqnzta bo‘lgan hadnslarni «Tis’aiyyat Muslim» nomli bir risolaga jamlagan bo‘lib, uning qo‘lyozmasi az-Zohiriya (Suriya) kutubxonasida (hadis rakami 348) saqlanadi (50—55 varaqlar).)

6. Isnod roviylari (ahllari)ning adadi haqida gap ketganning ikki yoki undan ortiq isnodi bo‘lsa, bunday hollarda Muslim ibn al-Hajjoj ularni bir matnga jamlaydi. Bir isnoddan ikkinchi bir isnodga tahviyl qilayotgan vaqtda uki h (g) harfi bilan belgilaydi va uni «Ha at-tahviyl» deb nomlaydi. So‘ngra ushbu hadisni o‘sha isnodlardan biri bilan to‘lig‘ncha yoki qisman bog‘lab bayon qiladi. Bu fikrimizga bir misol keltiramiz: «Muhammad ibn al-Musanno bizga aytdi, az-Zahhok—ya’in Abu Osim h (g) bizga aytdi, menga Mahmud ibn G’aylon aytdi, Abdurazzoq bizga aytdi ular ikkalasi dedi: bizga ibn Jurayj aytgan edi, menga ibn Shihob aytgandi va hokazo»... yoki bo‘lmasa yana bir misol: «Muslim ibn al-Hajjojning so‘zi: «Ahmad ibn Yunus bizga antdi, Zuhayr bizga aytdi, Abu Ishoq bizga aytdi (h) va Yax’ya ibn Yah’ya bizga antdi. Abu Ishoqdan Abu Haysama bizga xabar berib degandi...» Bu o‘rnnda Abu Ishoq ikki marta znkr qilindi. Buning boisi (sirn) shundaki, Zuhayr aytayotir: «Bpzga Abu Isxoq aytgan edi». Ammo Abu Hapsama bo‘lsa u: «Abu Ishoqdan». Gap shundaki, bular nkkalasini jam qilish mumkin emas. chunki ulardan har qaysisi aytayotgan hadisni bir-biridan mustaqil xolda aloxida naql qilayotir. Bular xammasi Muslim nbn al-Hajjojning o‘z asarini yaratishda nafis va daqiyq uslublarni qo‘llaganiga yana bir karra yorqin misoldir.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 14:57:39
MATN

Muslim ibn al-Hajjoj matnga, ya’ni hadisning matniga ham alohida axamiyat bergan. Bu borada uiing ba’zi xususiyatlari va tartibotlari haqida to‘xtalamiz. Eng avvalo, shuni qayd qilish kerakki, isnod va matn bir-birini to‘ldirib, uyg‘unlashgan bo‘lsagina to‘la-to‘kis, mukammal bo‘ladi. Bir-biri bilan uzviy bog‘liqligi tufayli ham ba’zan ularni bir-biridan ajratish mushkil bo‘ladi.

1. Hadisning matni isnots bilan ketma-ket keladi. U bilan uzviy ravishda bog‘langan bo‘ladi. Muslymning «Sahih» asarida atigi isnodi bo‘lmagan bittagina hadis, u ham bo‘lsa asarning muqaddimasida keltirilgan. Muslim aytgan: «Oysha raziyallohu anhudan zikr qilinadiki, u shunday degan ekan:—Rasululloh bizga: «Barcha odamlar o‘z manzillariga joylashsinlar»,—deb amr qildilar». (Sahih Muslim, 1-jild, 5-bet)

2. Oldinroq zikr qilganimizdek, Imom Muslim hadis matnini saqlashga alohida e’tibor berib, garchand, matnlar orasidagi farq unchalik katta bo‘lmasa ham baribir ularni alohida ajratib ko‘rsatadi. Iboralari jihatidan ikki xil isnodga ega ikki hadisning matni bir xil bo‘lib, boshqa biror jihatdan ular o‘rtasida farq bo‘lsa, bunday hollarda muallif avval birinchi hadisning matnini to‘liq keltirib, keyin ikkinchi hadisning nima bilan farq qilishini aks ettiradi va qaysi jihatdan birinchi hadis bilan o‘xshashligini bayon qiladi. Bu fikrimizga Muslim ibn al-Hajjojning asaridan ba’zi misollar:

«Ahmad ibn Abda ad-Dabbiy bizga aytdi: Abdulaziz ibn Muhammad va Abu A’lqama al-Qaraviy bizga dedilar: Rasululloh aytdilar: Alloi taolo Iamandan shunday shamol yuboradilarki, u harirdan ham mayindir. Hech bir kishining dili bundan ozor ko‘rmaydi. AbuA’lqama dedi: Habbaning bir misqolidir va Abdulaziz esa: Zarraning bir misqolidir,—dedi». (Sahih Muslim, 1-jild, 76-bet)
«Muhammad ibn al-Musanno bizga dedi, Sha’ba bizga shunday dedi: Yavm ul-ahzob (Ahzob—Madina shahri uchun payg‘ambarga qarshi kurashgan guruhlar shundai deyiladi) Rasululloh dedilar: «Ular bizni salot ul-vustodan to quyosh botguncha bizlarni bezovta qilib turdilar. Alloh ularning qalblarini yoki o‘ylarini yoki qorinlarini olovga to‘ldirgan edi». Muhammad ibn al-Musanno bizga dedi: bizga Ibn Abi Addiy—Saiyddan—- u esa Qatodadan ushbu isnod bilan degandi: u aytdi: «ularning uylarini va qabrlarini». (Sahih Muslim, 2-jild, 111-bet.)

3. Ba’zi hollarda Muslim ibn al-Hajjoj matn zikrini eslatmasdan, faqat isnod zikri bilan kifoyalanadi, ba’zan esa hadisning isnodi ham. matni ham keltiriladi, bunga misollar ham keltirilgan—faqat ikki rivoyatning o‘rtasida—ba’zi farqlarga ishorat qiladi. Masalan: «Shaybon ibn Farrux bizga so‘zladi: Sobil al-Banoniy Anas ibn Molikdan bizga so‘zladi: Rasulullohga Jabroil alayhissalom keldi. Rasululloh bolalik chog‘larida tengqurlari bilan o‘ynar edi, Jabroil Rasulullohni quchoqlab olib yerga yotqizdi».

4. Muslim ibn al-Hajjojning odatidan biri shu ediki, u avval mansuh (bekor qilingan) hadisni zikr qilib, undan keyin nosih (bekor qiluvchi) hadisni keltirar edi. Ba’zan muallif matnda unga tegishli bo‘lmagan (bayon)larni ham keltiradi.

5. Muslim ibn al-Hajjoj hadisning barcha usullarini (uslublarini) bir o‘rinda zikr qiladi. Mana shu qoidaga e’tiboran hadisning matni ham mana shu o‘rinda keladi. Ushbu hadis bir nechta fikr-mulohazalarni o‘z ichiga qamrasa, muallif uni mana shu fikr (ma’no)lardan biriga aloqador o‘rinda keltiradi—demak, hadis faqat mana shu joydan boshqa joyda keltirilmaydi. Juda kamdan-kam hollarda ushbu hadisning matni aynan shu isnodi yoki boshqa isnod bilan bo‘lak joyda ham zikr qilinadi. Masalan, «al-Libos va-z-ziynat» («Kiyimlar va zebu-ziynatlar») kitobida quyidagi hadis «Yo‘llarda o‘tirish va yo‘lning haqini berish» bobida takrorlanadi. Menga Suvayd ibn Sa’iyd chytdi: menga Hafs ibn Maysara Zayd ibn Aslamadan, u A’to ibn Yasordan,u Abu Sa’iyd al-Xudriydan, u esa payg‘ambar alayhissalomdan aytdi. Payg‘ambar alayhissalom aytdilar: Yo‘llarda o‘tirishdan saqlaninglar,—dedilar.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:08:09
Yo Rasululloh: Biz yo‘llarda faqat suhbat qurish maqsadida o‘tiramiz, — deb javob berdilar. Payg‘ambar alayxissalom:—yo‘llarda o‘tirishdan voz kechmas ekansiz, unda zinhor yo‘lning haqqini beringlar,—dedilar. Ular undan: Yo‘lning haqqi nimadur? —deb so‘radilar. Payg‘ambar alayhissalom: «Yo‘ldan o‘tgan— qaytganlarga hadeb qarayvermaslik (g‘addul basar), o‘tuvchilarga ozor yetkazmaslik (kafful azya), salomga alik olish (raddus salom), amrul ma’ruf bilan shug‘ullanish va gunoh narsalardan o‘zni tiyishdir» (Sahih Muslim, 6 jild, 165bet)—deb xitob qildilar. Aynan shu hadis shu isnodi bilan «As-salom» kitobida «min haqqi-l-julus a’lo-t-ta-riyq raddi-s-salom»—«yo‘lda o‘tirishning haqqi salomga alik olish» bobida shu tariqa keltiriladi: Bizga Suvayd ibn Sa’iyd xikoya qildi, bizga Xafs ibn Maysara Zayd ibn Asalamadan, A’to ibn Yasordan, Abi Sa’iyd al-Xudriydan. u esa payg‘ambar alayhissalomdan. Payg‘ambar alayhissalom: «Io‘llarda o‘tirishdan saqlaninglar», dedilar. Unga: «Yo Rasululloh! Biz yo‘llarda fakat suhbat qurish maqsadida o‘tiramiz»,—deb javob qildilar. Shunda Payg‘ambar alayhissalom: «Yo‘llarda o‘tirishdan voz kechmas ekansiz, unda albatta yo‘lning haqqini beringlar»,—dedilar. Ular undan: «Yo‘lning haqqi nimadur?» — deb so‘raganlarida, Rasululloh:«Yo‘ldan o‘tgan-qaytganlarga hadeb qarayvermaslik, o‘tuvchilarga ozor bermaslik, salomga alik olishlik, amrul ma’ruf bilan shug‘ullanish, gunoh narsalardan o‘zni tiyishdur» (Sahih Muslim, 7- bet) deb xitob qildilar.

7. Ba’zan hadisning matni cho‘zilib ketib, u bir necha sahifalarni tashkil qilgan hollari ham uchraydi, ba’zan esa juda qisqa—atigi ikki-uch so‘zdan iborat hadislar ham uchraydi. Bunga misol tariqasida payg‘ambar alayhissalomning «al-aynu haqqun» («ko‘z haqiqatgo‘ydir») degan hadislarini keltirishimiz mumkin.
Eng avvalo, «Sahih»ga kiritilgan hadislarning hammasining ham to‘g‘ri va ishonchliligi isbotlanganmi,—degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Bu xususda birinchilardan bo‘lib Ibn as-Saloh (643 hijriy yilda vafot etgan) shunday deb yozgan: «Alloh rahmat qilgur Muslim ibn al-Hajjoj o‘z kitobida to‘g‘riligiga hukm chiqargan barcha hadislar hech shubhasiz sahih hadislardir. Naza-riy ilm ham ularning to‘g‘riligini tasdiqlaydi. Xuddi shuningdek, Imom al-Buxoriy o‘z kitobida to‘g‘ri degan hadislar ishonarli (sahih)dir Bunga asos shuki, bir ovozdan ma’qul topgan bo‘lsa ham yoki ixtilof bildirgan bo‘lsa ham islom olami ularni bajonudil qabul qilgan edi». (An-Navaviy, Sharh Sahih Muslim, 1-jild, 19-bet)
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:11:15
Imom Muslim o‘z kitobini yozib tugatgach, Abu Zar’aga ko‘rsatganligi va u qaysi hadisni illatli degan bo‘lsa, uni kitobdan chiqarganligi haqida avvalroq zikr qilgan edik. Shu bilan birga Imom Muslimning o‘zi ham kitobining manbalari haqida yozib, o‘z «Sahih»iga bir ovozdan, yakdillik bilan ma’qullagan hadislarni kiritganligi, unga kiritilgan har bir hadis faqat isbot-dalil bilan chiqarilganligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga Ibn as-Salohning yozishicha, Muslim ibn al-Hajjoj o‘z kitobiga to‘g‘riligi munozarali va bahsli (ixtilofli) bo‘lgan ko‘pdan-ko‘p hadislarni ham kiritgan. Sahih hadislarning roviylari xususidagi muallif shartlari turli ulamolar tomonidan turlicha talqin qilinishi ham muayyan darajada bu xususda ba’zi ixtiloflarning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Ibn as-Saloh ta’kidlashicha, sahih hadislarni aniqlashda Imom Muslim o‘ziga xos me’yorlar ishlab chiqqan bo‘lib, mana shu me’yorlar asosida asar?. kiritilgan hadislarni u (Muslim) shubhasiz sahih hadislar deb hisoblagan. Bu mantiqan g‘oyatda to‘g‘ri fikr. Shu boisdan ham Muslim uchun ishonchli bo‘lgan hadis roviysi, boshqa bir olim uchun unchalik ishonchli bo‘lmaganligini ham nazarda tutish kerak.

Imom Muslimga bildirilgan ta’nalardan yana biri «sahih» kitobida rivoyat qilingan bir guruh roviylar zaif va sahih hadislarning shartlariga javob bera olmaydigan, o‘rtacha (mutavasitun) roviylar bo‘lganligi aytiladi. Ibn as-Saloh bu fikrni ham rad qilib, ularga qarshi quyidagi xulosalarni ilgari suradi:

a) ushbu roviylar Imom Muslim uchun ishonchli (siqatun) va undan boshqalar, xuso‘san ta’na qiluvchilar uchun zaif roviylar hisoblangan. Chunonchi, ma’lumki, Imom Muslim faqat sababini
tafsir qilgandan keyingina, noqis (illatli) hadislarni qabul qilgan;
b) bu hol ba’zan muallifning so‘zi bilan ifodalangan o‘rin pa ko‘rinishlarda zohir bo‘lib, asosiy uslub (al-usul)ga tegishli emasdir. Bu shunday paytlardirki, Imom Muslim biron hadisni asliy, sof (naziyf) isnod bilan zikr etadi, uning roviylari ishonchli bo‘lib, u asl hadis deb qabul qilinadi. Shundan keyin muallif yana boshqa bir yoki bir nechta isnod keltiradiki, ular asil hadisni yanada boyitib, (bil-mutobaa’) ta’kidlaydi yoki bo‘lmasa unga yangi mazmun kiritadi. Ayni vaqtda bu hol zaif roviylarning rivoyatidan hech bir zarar ko‘rmaydi, chunonchi uning g‘oyatda ishonchli sahih asli hech bir xalalsiz saqlanib qolgan bo‘ladi;
v) roviyning zaifligi keyinroq, ya’ni Imom Muslim undan hadis eshitgandan so‘ng sodir bo‘lgan. Shu boisdan oldingi holati to‘g‘ri bo‘lgan va uni zaiflikda ayblash to‘g‘ri bo‘lmaydi;
g) zaif shaxs rivoyat qilgan hadisning isnodi oliy (mustahkam) bo‘lishi mumkin. Mazkur hadisning o‘zi balkim Imom Muslim ibn al-Hajjojga ishonchli yo‘llar orqali rivoyat qilingan-u, lekin isnodi pastlashib ketadigan bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda yuqoriroq isnod bilan chegaralanib, bayon cho‘zilib ketmasligi uchun qolganlari (ya’ni isnodi ishonchsizrog‘i) qo‘shimcha qilinmaydi va bayon qilinadigan hadisni yaxshi biladiganlar bilan kifoyalanadi (ya’ni zaifrog‘i kiritilmaydi). Imom Muslimning o‘zi ham bu masalani batafsil tushuntirgan. Binobarin, bu hol uning faoliyatida juda jo‘shqin va samarali ko‘rinishda namoyon qilingan. Chunki Imom Muslimning odati shunday bo‘lgandiki, u eng avval ishonchli roviylarni, undan keyin esa silsila uchun boshqalarni keltirgan.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:13:21
Bu o‘rinda bir haqiqat borki, undan ko‘z yummasligimiz kerak. Zaif roviylar ham keltirilishi kerakki, bu xususda ba’zi olimlar ham o‘z fikrlarini bayon qilganlar.

 Masalan, «Ulum al-hadiys» kitobida «Falon roviy bu bilan e’tibor qozonadi, falon hech qanday e’tiborga molik emas»,—degan fikr bildirilgan. Roviylarning zaif tomonlari ko‘pdan-ko‘p va turli xil bo‘lib, albatta kamroq darajada Imom Muslim faoliyatida ham uchraydi. Ammo, ko‘pincha muallif ularning hadislarini keltirmaslikka harakat qilganligini ko‘ramiz.

1. Imom Muslimning «Sahih» asarida shunday bir hadis keltirilgan: «lo tasubbuu ashobiy...» Bu hadis Yah’ya ibn Yah’ya, Abu Bakr va Abu Quraybdan rivoyat qilinib, ular uchchalasi Abu Muoviya, A’mash, Abu Solih, Abu Hurayradan rivoyat qilganlar.

Ba’zi olimlarning fikricha, Imom Muslim bu hadisning isnodida xatoga yo‘l quygan, chunonchi, uch roviy(Yah’ya ibn Yah’ya, Abu Bakr va Abu Qurayb) ushbu hadisni «Abu Muoviya, A’mash, Abu Solih va Abu Sa’iyddan rivoyat qilgan edilar. Barcha odamlar shu tariqa rivoyat qilganlar, xuddi shu tarzda Ibn Moja ham ushbu hadis bo‘yicha Imom Muslimning ustozlaridan biri Abu Quraybdan rivoyat qilgan. Tarixchi As-Suyutiy «ushbu xato Imom Muslim shu hadisni yozib olayotgan paytda sodir bo‘lib, lekin uning hafzida (yodlashida) bunaqa xato bo‘lmagan» (At-Tadriyb, 110— 111-betlar) deb ta’kidlaydi.

2. Muslim ibn al-Hajjoj asarining matni teskari (maqlub) aylantirilgan hadis ham uchraydi. Ushbu hadis «sadaqa qiluvchining sadaqasi" (shu darajada) bekitilgan bo‘lishi kerakki, hatto chap qo‘li bilan bergan sadaqasini o‘ng qo‘li bilmasin». (Sahih Muslim, 3-jild, 93-bet) Ushbu hadis matnn roviylarning birining aybi bilan bir qadar o‘zgartirilgan va Muslim ham shu zaylda keltiradi. Aslida bu mashhur hadis «Sahih Buxoriy»da keltirilganidek, «hatto o‘ng qo‘li bilan bergan sadaqasini chap qo‘li bilmasligi kerak» tarzida bo‘lmog‘i kerak.

3. Bid’at ashoblarining rivoyatlarini qabul qilish borasida hadis bilan shug‘ullanadigan olimlar o‘rtasida har xil fikrlar mavjud. Ular bu xususda batafsil mulohaza bildirganlar. Imom Muslim Abdulhamid ibn Abdurahmon al-Himoniyni (u murjiylar toifasiga da’vat qiluvchilardan edi) isbot tariqasida keltiradi. Lekin Imom Muslim unga tayanib, bironta ham hadis rivoyat qilmaydi, faqat al-Muqaddimada undan ba’zi rivoyatlar keltiradi.

Shu boisdan ham ko‘p olimlar bu holatni alohida ta’kidlab, Muslimning «Sahih» asaridagi roviylarni ham, kitob muqaddimasida keltirilgan roviylarni ham alohida ajratib ko‘rsatganlar.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:17:12
4. Ma’lumki, butun islom jamiyati Imom Muslimning «Sahih» asarini, ayrim olimlar va tadqiqotchilar tomonidan zaif hisoblangan ba’zi hadislaridan tashqari, to‘lig‘icha qabul qilgan.

Zaif deb hisoblangan hadis «as-sahih mallalan fi matnihi illat» degan o‘rinda kelganki, buni faqat Imom Muslimning o‘zi «Sahih» asarida zikr qilgan. Bu hadisni Imom Muslim Anas ibn Molnkdan rivoyat qilgan bo‘lib. «bismilloh» qiroatining kerak emasligi haqidadir. Anas ibn Molik dedi: «Men, Abu Bakr, Umar, Usmon payg‘ambar alayhissalomning orqalarida turib namoz o‘qidik. Ular hammalari namozning na avvalida, na oxirida «bismillohnr rahmonir rohiym»ni zikr qilmasdan «alhamdulillohi rabbil olamiyn» deb namozni boshladilar». (Sahih Muslim, 2-jild, 12-bet) Qavmlar ushbu hadisni zaif) hisoblab, undagi iborani. ya’ni «bismilloh» qiroatini «kerak emas» degan fikrni bildirdilar. Chunki bu hadisning aksar roviylari «bismilloh» ning zikri xususida ham xech kanaqa e’tiroz bildirmaganlar. Imom al-Buxoriy va Imom Muslim ham o‘z «Sahih» asarlarida ushbu fikrga qo‘shilganlar. Lekin. Anas ibn Molikning fikriga qo‘shilganlar hadisning ma’nosiga qarab fikr keltirganlar. Chunonchi, ular tushungani «bismilloh»ni aytmay «alhamdulilloh» deb boshlaganlarining boisi shundaki, ular namozni Qur’oni Qarimdagi «Al-Fotiha» su-rasidan boshlab, undagi birinchi oyat «alhamdulillohi rabbil olamiyn»ni zikr qilganlar. Bunga qo‘shimcha qilib shuni ta’kid-lash kerakki, Anas ibn Molikdan payg‘ambar alayhissalomning namoz iftitihodidagi ovoz chiqarib o‘qiydiganlari haqida so‘rashganda. bu xususda hech narsa eslay olmasligini qayd qilgan.

5. Al-Inqito’ (uzilish).

Imom Muslimning «Sahih» asarida keltirilgan hadislardan o‘n uchtasining isnodida uzilish (inqito’) yuz bergan. Uzilish yuz bergan hadislar ikki xil bo‘lib, ular zaif hadislar tarkibiga kiradi, birinchisi isnoddan biror roviy tushib qolgan, ikkinchi xilda esa isnodda zikr qilingan roviylar noaniq, shubhali bo‘ladi. Ulamolar ushbu isnodlar o‘rtasida qandaydir bog‘liqlik borligini «Sahih Muslim»dagi boshqa ba’zi yo‘llar orqali yoxud boshqa muhaddislarning kitoblari vositasida bo‘lsa-da, bayon qilganlar. Bu borada tarixchi as-Suyutiyning quyidagi fikrlari diqqatga sazovordir. Misol tariqasida ulardan ikkitasini keltiramiz:

a) Humayd at-Taviyl Abu Rofi’dan, u Abu Hurayradan hadis—u payg‘ambar alayhissalomning Madina shahrining yo‘llaridan birida uchratgan va hokazo... To‘g‘risi bunday bo‘lmog‘i kerak: «Humayd at-Taviyl Abu Bakr al-Muzaniydan, u Abu Rofi’dan... Xuddi shu tarzda ko‘p muhaddislar ham bu hadisni zikr qilganlar;
b) As-Soib ibn Yazid, u Abdulloh ibn as-Sa’diydan, u Umardan—a’to haqida. To‘g‘risi bunday bo‘lmog‘i kerak: «As-Soib Xuvaytab ibn Abdulazzadan». Hofizlar shu zaylda zikr qilganlar; Muhaddis an-Nasoiy degan: As-Soib ibn Sa’diydan hech qanday hadis eshitmagan. Imom al-Buxoriy va An-Nasoiy tartib berganlaridek, bu hadisni Huvaytabdan, u (Huvaytab) esa Ibn Sa’diydan rivoyat qilgan va hokazo.
Mana shu tariqa uzilish sodir bo‘lgan o‘n uchta hadisga ham muqorana sifatida to‘g‘ri shakllari keltiriladi.
6) At-Ta’liyq.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:18:26
Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» kitobida o‘ndan oshiq (adislar borki, ularning ba’zi roviylari shubhali (noaniqroq) yoki isnodining boshidan bir yoki undan ortiq roviysi tushib qol-gan. Bu xildagi holatlarni ulamolar «ta’liyq» yoki «al-ahadiys al-muallaqa» deb nomlasalar-da, ular mohiyatan «al-inqito’» qismiga mansubligi ham zikr qilinadi. Imom Muslimning «Sahih» asaridan ba’zi misollar keltiramiz. «As-Sahih»ning «as-Salot» kitobida (2-jild, 16-bet) Imom Muslimning so‘zi keltirilgan: «Bizga do‘st bo‘lgan kishi Ismoiyl ibn Zakariyodan, u al-A’mashdan bizga aytdi». Bu rivoyat aslida Abu A’lo ibn Mohomga mansub. Al-Jalludiy rivoyati shu zaylda zikr qilingan: U dedi: «Muslimdan, Muhammad ibn Bakor bizga shunday dedi: bizga Al-A’mashdan Ismoil ibn Zakariya so‘zladi...» Bunday misollarni «Sahih»ning «As-Salot», «Al-Buyu’», «Al-Janoiz», «Al-Jihod va-s-siyar» kitoblarida uchratish mumkin. Mana shu o‘rinlarda muallaq hadislar keltirilgan. Adabiyotlarda ko‘rsatilishicha, umuman olganda bu hadislarning to‘g‘ri va ishonchliligiga shubha bo‘lmasa-da, faqat roviylarida juz’iy noqisliklari borligi qayd qilingan. Boshqacha so‘z bilan aytadigan bo‘lsak, «Sahih» kitobidan o‘rin olgan ushbu hadislar muallif o‘z oldiga qo‘ygan shartlarga deyarli javob beradi.
7. Al-Isnod al-mu’an’an (silsilali isnod).

Bu masala uzoq vaqtdan, ya’ni muallif yashagan davrdan buyon muhokama qilinib, 6u xususda ko‘pdan-ko‘p jo‘shqin munozaralar va bahslar bo‘lib o‘tgan. Ushbu fikrlardan qay birlari qabul qilingan, qay birlari rad etilgan. Imom Muslim o‘z «Sahih»-ining muqaddimasida ular haqida ko‘rsatib o‘tgan. Silsilali isnod (arabchasi al-isnod al-mu’an’an) deb «falondan falon» so‘zladi deb ko‘rsatilib, roviy bilan undan so‘zlanadigan hadis aniq bir siyg‘a bilan aytilmaydi, masalan, roviy shunday deydi: «menga falon so‘zladi» yoxud bo‘lmasa «falon aytganini eshitgandim», yoki roviyning so‘zi «falon aytgan edi...» Bundan ma’lum bo‘lishicha, roviy o‘zidan rivoyat qilinadigan hadisga bevosita ishtirok etmagandek tuyuladi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:20:14
Al-Isnod al-muan’an eng ishonchli muttasil (uzluksiz) isnodlardan hisoblanishi uchun, albatta, quyidagi ikkita shart amalga oshirilishi zarur:

birinchisi; roviy kimdan rivoyat qilsa, albatta, u bilan muloqotda bo‘lgan bo‘lishi shart;

ikkinchisi: hadis roviylari soxtalik dog‘idan xoli bo‘lmoqlari zarur. Ulardan ba’zilari hatto muloqotning sobntligi bilan kifoyalanib qolmasdan, balki uzoq vaqt yonida bo‘lib, suhbatlashishni («Tuvl ul-suhbati») ham shart qilib qo‘ydilar, boshqalari esa, roviylar g‘oyatda mashhur bo‘lib, ulardan ko‘p rivoyatlar qilingan bo‘lishligini shart qilib qo‘ydilar. Imom Muslim bo‘lsa, uzluksiz rivoyat qilinayotgan roviylar bilan muloqotni shart qilib qo‘ymadi, u hadis ilmi ahllari avval ham, hozirgi vaqtda ham rivoyat qilganlarni yetarli hisobladi. Uzluksiz rivoyat sobit bo‘lishi, bu haqda tegishli hujjat-dalil zarurligi va ro-viylar ishonchli va bir zamonda yashagan (ya’ni zamondosh) bo‘lsalar, bular hammasi doimo roviyning qulog‘iga rivoyat qilinadigan hadisni to‘gri yetkazishga xizmat qiladi. Bu holatda roviylarning muloqoti hech bir shubhasiz deb hisoblashimiz mumkin. Mazkur roviy o‘zi rivoyatqiladigan roviy(bilan uchrashmaganligi yokiundan hech narsa eshitmaganligi haqida ochiq-oydin dalilimiz bo‘lgan taqdirdagina fikrimizni o‘zgartirishimiz mumkin.

Imom Muslim o‘z zamondoshlaridan roviyning o‘zi rivoyat qilayotgan kishisi bilan muloqot shartini qo‘yishlariga rozilik bermay (kifoyalanmay), ularning uchrashuvlari va muloqotlaridan keltirilayotgan hadisning foydasiga e’tiborni qaratadi. Bunipg uchun roviylarning zamondosh bo‘lishlari ham yetarli emas, deb hisoblaydi. Uz zamondoshlariga nisbatan Imom Muslim hech bir lyamasdan shiddatli hujumga o‘tadi. Ularning bu so‘zlari, — deydi u—o‘ylab chiqilgan bir uydirma bo‘lib, oldin hech bir kishi bundyay demagan, plm ahllaridan birontasi ham bunga e’timod qilib, qo‘llab-quvvatlamagan. (Muqaddimot Sahih Muslim, 22—28-betlar)
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:20:52
Ushbu fikr egalariga nisbatan qattiq e’tiroz bildirib va ayni vaqtda o‘zining- mulohazalarini isbotlab, o‘z «Sahih» asarida bayon qilgan fikrlari olti sahifadan ham oshiqdir. Muxtasar holda u amal qilgan dalillarni jamlasak, quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:

Uzluksiz (mu’an’an) hadislarni rivoyat qilgan muayyav ikki roviy o‘rtasida uchrashuv (muloqot) bo‘lishini yirik olimlardan birontasi ham shart qilib qo‘ymagan.
2. Uzluksiz (mu’an’an) tarzda rivoyat qilinayotgan hadis ishonchli (siqqa) roviylar tomonidan keltirilgan bo‘lsa—bu dalil ushbu hadisni zaif deb hisoblashga asos bo‘la olmaydp, chunonchi ular egallagan o‘rin mursal darajasida e’tiborga loyiqdir. Bunga qo‘shimcha yana ilm ahlining allomalari va ishonchli muhaddislarning faoliyatlari (say’-harakatlari) ham bu hol rivojiga ko‘mak bo‘lgan. Chunki ular ba’zi paytlarda hech bir uzluksiz ravishda hadislarni aytib turganlar-u, bu hadisni kimdan eshitganlarini zikr ham qilmaganlar. Buning uchun ularni biron kimsa aybdor hisoblamagan. Shu boisdan ham yuqorida keltirilgan fikrni olg‘a suradiganlar ishonchli olimlar tomonidan yuborilgan isnodlarni chuqur tekshirib, keltirilayotgan rivoyatlarni boshidan oxirigacha eshitib isbotlashlari kerak edi. Afsuski, ular bu ishni amalga oshirmaganlar.

3. Utmishda o‘tgan allomalardan isnodlarning to‘g‘ri yoki illatli (noqis) ekanligini tekshiradiganlardan, hadislar bilanch shug‘ullanadigan bilimdonlardan birontasi ham isnodlarni eshitgan joy—(mavze’)larini chuqur tekshirib ko‘rganligi bizga ma’lum emas. Bu masalani faqat ushbu roviyning hadis rivoyatidagi soxtaligi avvaldan ma’lum va mashhur bo‘lgan holatda tekshirilganlarini bilamiz. Mana shunday hollardauning rivoyatlaridagi hadisdan soxta joyini tuzatish maqsadida chuqur tekshirib, tadqiq qilganlar.

4. Bir qancha hadislar borki, ular uzluksiz (an’ana) uslubda rivoyat qilingan. Hadis va rivoyatlarning bilimdonlari nazdida bular hech shubhasiz sahih hadislar hisoblanadi. Shu bilan birga ularning aynai roviylaridan eshitgan yoki ular bilan muloqotda bo‘lingani haqida ham zikr qilinmagan.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:21:40
Roviy rivoyat qiladigan kishisi bilan muloqotini tasdiqlasht sobit qilish shart emasligp g‘oyasiga amal qilgan Imom Muslimdan keyin o‘tgan olimlarning fikrlari qanday bo‘lgan? Uning bu fikriga ulardan birontasi ham rozi (muvofiq) bo‘lmagan yoki eng to‘g‘risi uning g‘oyasini davom ettirgan bironta ham olimni ko‘rsatish qiyin. Alloma Ibn as-Saloh: «Muslim aptgan fikr bo‘lsa bir nuqtai nazardir. Yana aytishlaricha, Muslim inkor qilgan fikr (qavl)ga ushbu (hadis) ilmining allomalari ham qarshi bo‘lgan. Ulardan Ali ibn al-Madiyniy va Imom al-Buxoriy va boshqalarni ko‘rsatish mumkin»... (U’lum al-hadiys, 72-bet) Olim an-Navavnyning fikri ham e’tiborga molikdir: «Muslim amal qilgan tartibni ko‘plab muhaqqiqlar inkor etdilar va dedilar: «U (Muslim) ilgari surgan qoida zaif narsalar haqida, u rad qilgan narsa (al-muxtor as-sahih) saralangan sahihdirki, Ali ibn al-Madiyniy, Imom al-Buxoriy va boshqa ushbu ilmning allomalari ham rad qilganlar». (Sharh Sahix Muslim, 1-jild, 128-bet)

Olimlardan yana kimdir shunday deb yozgan: «Qanday qilib odamlar (an-nos) Muslim kitobining sahihligini, uning adolatliligi, sidqidilligi, chuqur ilmiy-tadqiq qilinganligini yakdillik bilan ma’qullaganlar? So‘ngra uzluksiz hadis xususidagi uning yo‘lini tanqid qilganlar. Uning «Sahih» asari xilma-xil isnodlar bilan to‘lib-toshib ketganligichi?» Bunday savollarga, albatta, javob topish mumkin. Chunonchi bu xildagi savollar muallif yashagan davrning o‘zida ham ko‘tarilgan. Bu mavzuni Imom Muslim g‘oyatda sinchkovlik va har tomonlama chuqur o‘rgangan, u, avval qayd qilganimizdek, o‘z maqsadini sobitqadamlik bilan amalga oshiradigan, o‘ta e’tiqodli olim bo‘lgan. Bu xususiyatlari ko‘pchilik tarafidan e’tirof etilgan bo‘lib, ortiqcha tavsifga hojat yo‘qdir. Ayni vaqtda bu fikrimizning hammasi o‘z davrida tasdiqlanishi, uning kitobi avval bir ovozdan ma’qullanib, so‘ngra turli ta’nayu ayblarga duchor bo‘lishining boisi nimada? Bu xususdagi eng asosli javob shundan iboratki, bir hadisni bilish yo‘llarining va isnodlari adadining ko‘pligi Imom Muslim faoliyatida salmoqli o‘rin egallaydi, lekin ularning hammasi ham uzliksiz (ya’ni an’ana) tarzda emas. Olim an-Navaviy ham mana shularni har tomonlama tahlil qilib, Imom Muslim g‘oyasi (mazhabi) haqida «uzluksiz isnod (al-isnod al-mu’an’an) uning (Muslim) uchun faqat rivoyat qiladigan shaxs va undan rivoyat qilinadigan shaxsni birlashtiradigan bir tizim (hukm) sifatida muhim bo‘lib, garchand ularning bir-biri bilan uchrashganlari tasdiqlanmasa ham, ular bir asrda yashagan bo‘lishlari kerak. Chunonchi, Imom al-Buxoriy agar ularning (roviylarning) uchrashganliklari isbot qilinmaguncha, ularni o‘zaro muloqotda bo‘lganlarga qo‘shmaydi». An-Navaviy yana shunday deb yozadi: «Bu (Muslimning) mazhab Imom al-Buxoriygshng kitobidan ustun yuradn. Garchand biz Imom Muslim o‘z «Sahih» asarida ushbu yo‘nalishda ish olib borganini ma’qullab, fikr bildirmagan bo‘lsak-da, (chunki muallif bu asar ta’lifida juda ko‘p yo‘llarni (turuk) jam qilgan, ularning mavjudligi yuqoridagi fikrni amalga oshirishda qiyinchilik tug‘dirganlngi ham tabiiy) holdir (Sharh Sahih Muslim, 1-jild, 14-bet).
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:22:18
«SAHIH MUSLIM»GA YOZILGAN SHARHLAR

Imom Muslimning «Sahih» asariga ko‘pdan-ko‘p sharhlar yozilgan bo‘lib, ularning ba’zilari keng va batafsil bo‘lsa, ba’zilari esa qisqa tarzda yozilgan. Ulardan «Saxih»ning ayrim qismlariga bag‘ishlanib yozilganlari ham bor. Ushbu sharhlarni xronologik tarzda bayon qilsak, quyidagilardan iborat bo‘ladi:
1. «Tafsir g‘ariyb as-sahihayn». Muallifi Hamnydip (vafoti 488 xijriy yil). Uning bir qo‘lyozma nusxasi Xizanat Taymuriyada (Damashq) saqlanadi.
2. «Al-mufhim fi sharhi g‘ariyb Muslim». Muallifi Imom Abdulg‘ofir ibn Ismoil al-Forsiy (vafoti 529 hijriy yil).
«Sahih Muslim»ga yozilgan sharh. Bu sharh Haqida Hoji Xalifyning «Kashf uz-zunun» asarida batafsil ma’lumotlar berilgan.
3. «Al-Iyjoz va-l-bayon li-sharhi xutbat kitob Muslim ma’ kitob-il-iymon». Qurdobaning qozisi Ibn al-Hoj (vafoti 329 hijriy (1134 melodiy) yil) tomonidan yozilgan.
4. «Sharh al-Imom Abu-l-Qosim Ismoil ibn Muhammad al-Isfahoniy al-Hofiz» (vafoti 535 hijriy yil) Hoji Xalifa «Kashf uz-zunun»da bu sharh haqida ba’zi ma’lumotlar keltirgan.
5. «Al-Mu’lim fi favoid Muslim». Ba’zi olimlar (masalan, Sezkin) uning nomini «Al-Mu’lim bi favoid Muslim» deb keltirganlar. Muallifi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali Ibn Tomiym al-Mozoriy (vafoti 536 hijriy (1141 melodiy) yil). Ushbu sharhning qo‘lyozma nusxalari Parij, Faas, Istanbul, Qohira, Rabot kabi shaharlarida saqlanadi.
6. «Ikmol al-mu’lim bi-favoid Muslim». U al-Qoziy Iyod al-Yaxsabiy (vafoti 544 hijriy (1149 melodiy) yil) qalamiga mansub. Bu asar yuqorida zikr qilganimiz al-Mozoriyning «al-Mu’lim fi favoid Muslim» nomli sharhini to‘ldiradigan qo‘shimcha sharhdir. Uning qo‘lyozma nusxalari Damashq, Tunis, Faas, Istanbul shaharlarida mavjuddir.
7. Imdod ad-Din Abdurahmon ibn Abdulali al-Misriy (vafoti 624 hijriy yil) tomonidan yozilgan sharh.
8. «Siyanat Sahih Muslim minal ixlal va-l-g‘alat va himoya-tihi minal isqot va-s-saqt» nomli sharh Usmon ibn Abdurahmon ash-Shahruzuriy ibn as-Saloh (vafoti 643 hijriy (1242. melo-diy) yil) tomonidan ta’lif etilgan. Uning bir nusxa qo‘lyozmasi Istanbulda, Ayo Sufiya kutubxonasida saqlanadi.
9. «Al-Mufsih al-mufhim va-l-muvzih al-mulham li-maoniy. Sahih Muslim». Uning muallifi Abu Abdulloh Muhammad ibn Yah’ya al-Ansoriy (vafoti 646 hijriy (1248 melodiy) yil).Ushbu sharhning bir qo‘lyozmasi Qohirada, Tal’at kutubxonasida saqlanadi.
10. Shamsuddin Abu-l-Muzaffar Yusuf ibn Qaz Ug‘li Sabat ibn al-Javziy (vafoti 654 hijriy yil) tomonidan yozilgan sharh.
11- «Al-Mufhim limo ashkala min Talxiys kitob Muslim». Muxtasar holda yozilgan bu sharh Abu-l-Abbos Ahmad ibn Umar ibn Ibrohim al-Qartobiy (vafoti 656 hijriy (1258 melodiy) yil) qalamiga mansubdir. Uning qo‘lyozma nusxalari Damashq, Halab, Qohira, Rabot, Basra, al-Madina al-Munavvara shaharlarida saqlanadi. Olim an-Navaviy ushbu sharhdan ko‘p o‘rinlarda foydalangan.
12. «Minhoj al-muhaddisiyn va sabiyl talbiyat al-mihaqqiqiyn» (yoki «Al-Minhoj fi sharhi SahihMuslim ibn al-Hajjoj» deb ham yuritiladi). Uning muallifi anJavaviy (vafoti 676 hijriy(1277 melodiy)yil)4. Ushbu sharh bir necha marta Laknou, Dehli, Qohira kabi shaharlarda nashr ham qilingan. Uning qo‘lyozma nusxalari juda ko‘p tarqalgan bo‘lib, Parij, London, (Britaniya muzeyi), Leyden, Milan, Istanbul, Tunis, Mosul, Damashq, Berlin, Botina (Hindiston), Halab shaharlarida saqlanadi.
13. Hofiz al-Munziriyning «Sharh kitob muxtasar Sahih Muslim» nomli sharhiga yozilgan boshqa sharh Usmon ibn Abdul-malik al-Qurdiy al-Misriy (vafoti 737 hijriy yil) qalamiga oiddir.
14. «Ikmol al-Ikmol» nomli mukammal sharhning muallifi Abu-r-rux («Kashf uz-zunun»da «Abu-l-Faraj» deyilgan) Iso ibn Mas’ud az-Zavoviy al-Molikiy (vafoti 744 hijriy yil). Bu ulkan sharh avval zikr qilganimiz «al-Mu’lim», «al-Ikmol», «al-Mufhim» va «al-Minhoj» nomli sharhlarni jamlashdan ta’lif etilgan bo‘lib, besh jilddan iboratdir. Uning bir qo‘lyozma nusxasi Qohirada saqlanadi.
15. Al-Hofiz al-Munziriyning «Sharh kitob muxtasar Sahih Muslim» nomli asariga Muhammad ibn Ahmad al-Asnaviy (vafoti 763 hijriy yil) tomonidan bitilgan sharh. Hoji Xalifa «Kashf uz-zunun»da bu sharh haqida ayrim ma’lumotlarni keltiradi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:22:37
16- Abdulloh ibn MuhammaD as-Solihiy al-Hanafiy ibn al-Muhandis (vafoti 769 hijriy (1368 melodny) yil) tomonidan yozilgan sharh. Ushbu sharhning bir qo‘lyozma nusxasi Sankt-Peterburg universiteti kutubxonasida saqlanadi.
17. Muhammad ibn Mahmud al-Bobirtiy (vafotich 786 hijriy (1384 melodiy)yil) qalamiga mansub sharhdan bir qo‘lyozma nusxa Istanbulda, Jorulloh kutubxonasida saqlanadi.
18. Shayx Shamsuddin Muhammad ibn Yusuf al-Qavnaviy al-Hanafiy (vafoti 788 hijriy (1386 melodiy) yil) tomonidan yozilgan sharh. Hoji Xalifaning ta’kidlashicha, bu asar Imom an-Navaviyning sharhiga yozilgan sharhdir.
19. Sirojiddin Umar ibn Ali ibn al-Mulaqqin ash-Shofi’iyning (vafoti 804 hijriy yil) «Zavoid Muslim a’la-l-Buxo-riy» nomli yirik sharhi to‘rt jilddan iboratdir.
20. «Ikmol al-Ikmol» (yoki «Ikmol Ikmol al-Mu’lim») nomli katta sharh Imom Abdulloh Muhammad ibn Xalfa al-Vushtotiy al-Abiy at-Tunisiy al-Molikiyning (vafoti 827 hijriy (1424 melodiy) yil) qalamiga mansub bo‘lib, to‘rt jilddan iboratdir. Muallifning o‘zi ushbu ta’lifiga Imom Muslimning «Sahih»-asariga sharh yozgan to‘rt al-Mozoriy, I’yod, al-Qurtabiy, an-Navaviy kabi olimlarning sharhlarini kO’shimcha va izohlar bi-lan to‘ldirib, mukammal bir sharh yozganlipshi ta’kidlaydi. Ushbu asarning qo‘lyozma nusxalari jaxonning turli shaharlarida, jumladan, Qohira, Jazoir, Tunis, Rabot, Faas, MOSUL, Istanbul, Botina Myunxen va boshqa shaharlarda saqlanadi. Bulardan tashqari 1326 hijriy yilda Qohirada yetti jildda nashr ham etilgan.
21. «Fazlul-mun’im fi sharhi Sahih Muslim» nomli sharhning muallifi Shamsuddin ibn Abdulloh ibn A’tolloh ar-Roziy (829 hijriy (1426 melodiy) yilda vafot etgan). Uning bir-qo‘lyozmasi Turkiyada (Fayzulloh kutubxonasida), boshqa bir qo‘lyozma Hindistonning Bankpur shahrida saqlanadi.
22. Ash-Shayx Taqiuddin Abu Bakr ibn Muhammad al-Xisoniy ad-Dimishqiy ash-Shofi’iy (vafoti 829 hijriy yil) tomonidan yozilgak sharhning nomi bizga ma’lum manbalarda zikr qilinmaydi.
23. «Tuhfat ul-Munjid va-l-muthim fi g‘ariybi Sahih Mus-lnm» nomli sharhning muallifi ma’lum emas. Uning bir qo‘lyozma nusxasi Istanbulda (al-Hamiydiya kutubxonasida) saqlanib, u 81b hijriy yilning 11 zulqa’da oyida Halabda yozilib tugatilganligi ko‘rsatilgan.
24. «Mukammal Ikmol-al-Ikmol» nomli sharh Muhammad ibn Yusuf as-Sanusiy (vafoti 892 xijriy (1486melodiy )yil) tomonidan yozilgan. Ushbu asar 1328 hijriy yili Qohirada Ikmol al-Ikmol sharhining 'hoshiyasiga chop etilgan. Qo‘lyozmasining bir nusxasi Faasda, boshqa bir nusxasi esa Rabotda saqlanadi.
25. «G’uniyat al-muhtoj fi xatmi Sahih Muslim ibn al-Hajjoj» nomli sharh Muhammad ibn Abdurrahmon as-Sahaviyning (902-hijriy (1497melodip) yilda vafot etgan) qalamiga mansub. Uning bir kulyozma nusxasi Qohirada saqlanadi.
26. «Ad-Diyboj a’lo Sahih Muslim ibn al-Hajjoj» nomli sharx Jaloluddin Abdurahmon ibn Abubakr as-Suyutiy (vafoti 911 hijriy (1505 melodiy) yil) tomonidan yozilgan. Uning qo‘lezma kusxalari Oaas, Peshovar (Pokiston), Qohira, al-Madina al-Munavvara, Istanbul. Iskandariya kabi shaharlarning kutubxonalarida saqlanadi.
27. «Munhoj al-ibtihoj bi-sharhi Muslim ibn al-Hajjoj» nomli sharhning muallifi Shahobuddin Ahmad ibn al-Xatib al-Qastaloniy ash-Shofi’iy (vafoti 923 hijrin yil). Sharh oxirigacha yetkazilmagan; sakkizta katta qismdan iborat. Hoji Xa-lifa («Qashf uz-3unun»)da bu sharh haqida talay ma’lumotlar keltirilgan.
28. «Sharh xutba Muslim ibn al-Hajjoj». Bu sharhning muallifi ham al-Qastaloniydir. Sharhning bir qo‘lyozma nusxasi Misrning al-Mansura degan shaharida saqlanadi.
29. Qozi Zayniddin Zakariyo pbi Muhammad al-Ansoriy ash-Shofi’iy (vafoti 926 hijriy yil) yozgan sharh. Hoji Xalifaning «Kashf uz-zunun» asarida olim ash-Sha’roniyning «ushbu sharh qoralamasnning aksar qismn mening xatim bilan yozilgan», — degan iborasi keltirilgan.
30. «Xatm Sahih Muslim» nomli sharh Abdulqodir an-Nodimiy (vafotp 927'hijriy (1521 melodiy) yil) qalamiga mansub. Uning bir qo‘lyozma nushasi Berlinda saqlanadi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:23:01
31. «Bug‘yat al-Qoriy va-l-mutafahhim». Bu sharhning muallifi Yah’ya ibn Muhammad as-Sunbotiy (958 hijriy (1551 melodiy) yil vafot etgan). Bu sharhning bir qo‘lyozma nusxasi Gota (Olmoniya) shahrida saqlanadi.
32. Sharh Shahobiddin Ahmad ibn Abdulhaq (hijriy 962 nnldan avval vafot etgan). Uning bir qo‘lyozma nusxasi Istanbulda Jorulloh kutubxonasida saqlanadi.
33. MakkaiMukarrama ahlidan bo‘lgan Mavlono Ali Qorial-Haraviy (vaf.oti hijriy 1016 yilda) yozgan sharh to‘rt jilddan iborat. Hoji Xalifada bu sharh haqida ayrim ma’lumotlar zikr qilinadi.
34. Ibrohim ibn Muhammad al-Ajamiy al-Halabiy ta’lif etgan «Sharh Sahih Muslim»dan bir qo‘lyozma nusxasi Oksoford shahrining kutubxonasida saqlanadi.
35. Abdurauf al-Munoviy vafoti 1031 hijriy (1622 melodiy) yil) yozgan «Sharh Sahih Muslim» asarining bir qo‘lyozma nusxasi Mosulda saqlanadi.
36. «Hoshiyat Abdul-Hasan ibn Abdulhodiy as-Sinadiy» (vafoti 1136 hijriy (1723 melodiy) yil) nomli sharhdan bir qo‘lyozma nusxa Istanbul dorulfununining kutubxonasida saqlanadi. Bu sharh Multon shahrida nashr etilgan bo‘lib, yili ko‘rsatilmagan.
37. «Inoyat ul-Mun’im li-sharhi Sahih Muslim (yoki biroz boshqacharoq «Inoyat al-Malik al-Mun’im») nomli sharhning muallifi Abdulloh ibn Muhammad Yusuf Afandizoda Hilmiy (vafoti 1167 hijriy (1753 melodiy) yil) bo‘lib, uning qo‘lyozma nusxalari Turkiyaning Nur Usmoniya va boshqa kutubxonalarida saqlanadi. Asar muallifining o‘zi yettinchi qismining yarmigacha ko‘chirgan nusxasi al-Hamiydiya (Misr) kutubxonasida saqlanadi.
38. Ali ibn Ahmad as-Sa’iydiyga (u 1168 hijriy (1754 melodiy) yilda hayot bo‘lgan) mansub «Hoshiyat Sharh Muslim» nomli sharhdan muallifning xati bilan yozilgan bir qo‘lyozma nusxa Istanbulda saqlanadi.
39. «Vashy ul-diyboj a’la Sahih Muslim ibn al-Hajjoj» nomli sharh Ali ibn Sulaymon al-Mag‘ribiy ad-Damnatiy al-Bajam’aviy (u 1299 hijriy yilda hayot bo‘lgan) qalamiga mansub. U 1298 hijriy yilda Qohirada 284 sahifada chop etilgan bo‘lib, tarixchi as-Suyutiy ta’lif qilgan «Ad-Diyboj» kitobining muxtasar sharhidir».
40. «As-Siroj al-vahaj min kashf matolib Sahih Muslim ibn al-Hajjoj» nomli sharh Siddiyq ibn Hasan ibn Ali al-Husayniy al-Qanujiy al-Buxoriy (vafoti 1307 hijriy (1890 melodiy) yil) tomonidan yozilgan. U hijriy 1302 yilda ikki jildda chop etilgan. Muallif o‘z muqaddimasida ta’kidlashicha, bu asar Hofiz Abdulazim al-Munziriyning «Mulaxxas Sahih Muslim» kitobiga bitilgan sharhdir.
41. «Fath ul-mulhim bi-sharhi Sahih Muslim» nomli sharhning muallifi Shabbiyr Ahmad-ad-Dayyubandiy (ba’zi olimlar, masalan, Qarl Brokkelman ad-Darbandiy deb keltiradi) al-Usmoniy (vafoti1369 hijriy yil) bo‘lib, o‘z sharhini tugatishdan oldin vafot etgan. Asarning birinchi, ikkinchi va uchinchi qismlari Dehlida chop etilgan.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:23:21
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» asariga e’tibor, asar yaratilgan davrdan to hozirgi vaqtgacha juda katta bo‘lib, ko‘pdan-ko‘p sharhlar ham bitilgan. Turk olimi Sezkin yana ikkita sharh borligini yozgan, ulardan biri «juda noqis bo‘lib, muallifi noma’lum», unyngbir nusxasi Istanbulda, (Fayzulloh kutubxonasida) mavjud bo‘lib, ikkinchisining ham muallifi «noma’lum», Kobuldagi ar-Riyasa kutubxonasida saqlanar ekan. Shuningdek, «Sahih»ga bag‘ishlangan «G’urar al-favoid al-majmua fi bayon mo vaqa’a fi Sahih Muslim minal ahadiys al-maqtu’a»niham aytish kerakki, bu ba’zi olimlar (Sezkin.Brokkelman) xato zikr qilganlaridek, sharh bo‘lmay, balki nomidan ham ko‘rinib turib-diki, mustaqil bir asardir va Yah’ya al-Qarshiy al-Attorning (vafoti 662 hijriy yil) qalamiga mansubdir. Uning bir nusxasi Berlinda saqlanadi. Bu o‘rinda yana shuni qayd qilish kerakki, arab tilida yozilgan mazkur sharhlardan tashqari, K. Brokkelman ko‘rsatib o‘tganidek, Imom Muslim asari va unga boshqa tillarda yozilgan sharhlar ham diqqatga sazovordir.

1. «Sahih Muslim» asarining hind tiliga qilingan tarjimasi va Mavlaviy Vahiyd uz-Zamon tomonidan yozilgan sharhi bilan 1304—1306 hijriy yillarda Lohurda bosilib chiqdi.
2. «Sahih»ning panjob tiliga qilingan tarjimasi va isnodlari qoldirilib, asarga Abdulaziz ibn G’ulom Rasul tomonidan yozilgan sharh ham 1307 hijriy yilda Lohurda chop etilgan.
3. Olim Nur ul-Haqq ibn Abd-ul-Haqq ad-Dehlaviyning (vafoti 1073 hijriy yil) fors tilida «Sahih»ga szgan sharhi uning o‘g‘li Faxriddin Muhibullo tomonidan to‘ldirilgan. Uning bir qo‘lyozma nusxasi Bankpur (Hindiston) shahrida saqlanadi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:24:11
«SAHIH MUSLIM»DAN TAXRIYJ (QISMAN KO’CHIRIB) OLINIB, TASNIF ETILGAN KITOBLAR

Hadis kitoblaridan foydalanib, ulardan ko‘chirib olish (ya’ni taxriyj) yo‘li bilan bitilgan asarlarga «mustaxraj» yoki muayyan bir kitobda «muxarraj» qilingan kitoblar deyiladi. Hadis ilmi tarixida bunday kitoblar ko‘p uchraydi. Istixrojning ma’nosi shuki, muhaddis hadis kitoblaridan birontasiga tayanib, asar muallifidan boshqacharoq yo‘l tutib, o‘z isnodlari bilan un-dagi hadislardan bitta-bitta taxriyj qiladi va shayx (roviy)larning eng yaqinlaridan birida, ular (kitob muallifi va taxriyj qiladigan muhaddisi) albatta uchrashadilar. BU o‘rinda shart shuki, muhaddis ma’lum hadis sanadida kitob muallifining eng uzoq roviylariga murojaat qilmasligi kerak. Bu jarayonda ba’zan shunday holatlar bo‘ladiki. muhaddis o‘zi taxriyj qilayotgan muallifning kitobidan (ya’ni. asil manbadan) ba’zi hadislarni tushirib qoldirishi ham mumkin, chunki u ularning (ayniqsa qadimroqlarining) sanadidan yetarli qanoat hosil qilmagan yoki ba’zan esa asil manba muallifi uslubiga amal qiladi. Ba’zan ayrim muhaddislar hadis taxriyjida uning to‘g‘ri va ishonchliligiga ham unchalik ahamiyat bermay, butun diqqa-tini hadis isnodining yuksak darajada bo‘lishiga aloxida e’ti-bor berganlar.
Ko‘pincha mustaxrojlarning mualliflari asil manbalar sohiblari bilan bir xil fikrda bo‘lmay, ular asarlaridagi so‘z va iboralarni o‘zgartirganlar, ba’zi hollarda o‘zlaridan qo‘shgan bo‘lsalar, ba’zan esa matnni qisqartirgan hollari ham yuz bergan. Chunonchi, ular keltirilayotgan hadislarni o‘z shayxlari (ustodlari roviylari) tilidan rivoyat qilganki, albatta bunday hollarda iboralarda (alfoz) tafovut bo‘lishi tabiiy hol bo‘lib, juda kam hollarda bo‘lsa-da, hadis ma’nosida ham farqlar sodir bo‘lgan. Shu bilan bir qatorda hadis ilmida mustax-rajotlarning foydasi juda kattadir, hatto ba’zi olimlar ularning o‘nga yaqin foydali jihatlarini sanab o‘tganlar. Ulardan: isnodni g‘oyatda yuksak darajaga ko‘tarish, hadislarda foydali, ishonchli alfozlarni (iboralarni) ko‘paytirish, xilma-xil yo‘llar bilan hadis ta’sir kuchini oshirish, istixroj qilinayotgan kitobdagi (ya’ni asil manbadagi) noaniq, mujmal o‘rinlarni izohlab tushuntirish kabilarni ko‘rsatish mumkin.
Bir qancha muhaddislar Imom Muslimning «Sahih» asariga taxriyj kitoblari yozgan bo‘lib, ulardan ba’zilari yuqori darajadagi isnodlarga erishdilar, hatto ayrimlari Imom Muslimning ba’zi ustozlari darajasigacha yetdilar.
Ular o‘z tasniflarida Imom Muslim hadislarini o‘z isnodlari asosida taxriyj qildilar. Manbalarda bu tarzdagi kitoblarning juda ko‘pligi zikr qilinadi.
Taniqli olim Ibn Hajar al-Asqaloniy «Muslim ibn al-Hajjoj» asaridan taxriyj qilgan yigirmadan ortiqimomni eslashi haqida yozadi(Yahziyb ut-tahziyb, 1-jild, 127-bet.). Ularning aksariyati haqida quyidagi ma’lumotlarni keltirish mumkin (An-Navaviy «Sharh Sahih Muslim», 1-jild, 26-27-betlar, 33-bet; Kashf uz-Zunuya, 555-bet).
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:24:28
1. «Al-Musnad as-Sahih». Muallifi Abu Bakr Muhammad ibn Rasha an-Naysoburiy al-Isfarayyiniy (vafoti hijriy 286 yil). U Imom Muslim zikr qilgan ustozlarini o‘z tasnifida keltirganlarning peshvosi hisoblanadi.
2. Abu Ja’far Ahmad ibn Ahmad ibn Hamdon an-Naysoburiy (vafoti hijriy 311-yil) ta’lif etgan kitob.
3. «Muxtasar al-Musnad as-Sahih al-muallaf a’lo kitobi Muslim». Bu asarning muallifi Abu Avona Yaqub ibn Ishoq an-Naysoburiy al-Isfarayyiniy (vafoti hijriy 316-yil). Ushbu asarda Muslim ibn al-Hajjojning ustozlari (shuyux) Yunus ibn Abdul A’lo va boshqalardan rivoyat qilinadi. Asarning qo‘lyozma nusxalari Damashq, Qohira, Bankpur, Koproli, Botina shaharlarida saqlanadi. Uning bir qismi (hijriy 1354-yilda yozilgan) Haydarobodda saqlanadi.
4. Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad at-Tusiy ash-Shofi’iy (vafoti hijriy 344 yil) ta’lif etgan taxriyj.
5. Abu Homid Ahmad ibn Muhammad ash-Shorikiy ash-Shof’iy al-Harafiy (vafoti hijrip 355-yil) yozgan asar. Unda Abu A’lo al-Mosuliydan rivoyat qilinadi.
6. «Al-Musnzd as-Sahih». Uning muallifi Abu Bakr Muhammad ibn Abdulloh al-Javzqiy an-Naysoburiy (vafoti hijriy 388-yil).
7. «Al-Musnad as-Sahih al-muxarraj a’la kitobi Muslim». Bu taxriyj Abu Nu’aym Ahmad ibn Abdulloh al-Isfahoniy (vafoti hijriy 430 yil). Uning bir qancha qismlarining qo‘lyozmasi Damashqdagi Dor ul-kutub az-Zohiriya kutubxonasida saqlanadi. Ushbu qo‘lyozma ikki qismdan iborat bo‘lib, uning birinchi qismi 236 varaq, (Hadis, 116-raqamda), ikkinchi qismi esa 267 varaqdan iborat (Hadis, 117 raqamda) holda saqlanadi.
8. «Al-Muxarraj a’lo Sahih Muslim». Uning muallifi Abu Valiyd Hison ibn Muhammad al-Qarshiy ash-Shofi’iy (vafoti hijriy 439-yil).
9. Abu Umron ibn al-Abbos al-Juvayniyning kitobi.
10. Abu Sa’iyd ibn Abu Usmon al-Xayriy ta’lif etgan taxriyj.
11. Abu Abdulloh al-Axram taxriyji.
12. Abu Zar al-Haraviy taxriyji.
13. Abu Muhammad al-Hilal taxriyji.
14. Abu Ali as-Saraxsiy taxriyji.
15. Abu Ma’sud Sulaymon ibn Ibrohim al-Isfahoniy tax-riyji.
16. Abu Bakr al-Yazdiy taxriyji. Uning «Sahih al-Buxoriy» asariga yozgan taxriyji ham ma’lum.
17. Abu Bakr ibn Abdon ash-Sheroziy qalamiga mansub kitob. Olim Muhammad Muhiddin Abdulhamid tarixchi as-Suyutiyning «Alfiya» asariga yozgan sharhida (27-bet) zikr qilishicha ash-Sheroziyning Imom al-Buxoriy va Imom Muslim asarlariga yozgan mustaxrajotlari bir kitobda jam qilingan.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:25:11
«SAHIH MUSLIMGA OID BOSHQA KITOBLAR

Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» asarining har xil mavzulariga oid yana ba’zi kitoblar ham mavjudki, ularni zikr qilish foydadan xoli bo‘lmas, deb o‘ylaymiz. Ulardan bir qanchasi «Sahih»ning muxtasar holdagi shaklini tashkil qiladi:
1. «Muxtaear». Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdulloh ibn Tumart (vafoti 524 (PZO)yil). Uning bir qo‘lyozma nusxasi Turkiyada saqlanadi.
2. Muxtasar Abu Fazl Muhammad ibn Abdulloh al-Muriysiy (vafoti hijriy 655 yil).
3. «Al-Jomi’ al-mu’lim bi-maqosid jomi’ Muslim» nomli muxtasarning muallifi Abdulazim ibn Abdul Quvva al-Munziriy (vafoti 656 (1258) yil). Asarning qo‘lyozma nusxalari Vatikan, Berlin, Myunxen, Vena, Faas, Istanbulda saqlanadi.
4. «Talxiys Sahih Muslim». Ushbu muxtasar asar Ahmad ibn Umar al-Ansoriy al-Qurtubiy (vafoti 656 (1258) yil).Uning qo‘lezma nusxalari Istanbul (Jorulloh kutubxonasi) va Qohirada (Tal’at kutubxonasi) saqlanadi.
5. «Muxtor li-Imom Muslim». Ushbu asarni Mustafo Muhammad Amora to‘plagan. U Qohirada chop etilgan (yili ko‘rsatilmagan).
6. Noma’lum muallifning muxtasar asari («Muxtasar majhul al-muallif»). Iskandariyadagi shahar (Baladiya) kutubxonasida bir qo‘lyozmasi saqlanadi.
7. Muhammad ibn Ibod al-Xalatiy al-Hanafiy (hijriy 652 yilda vafot etgan) ham «Sahih Muslim»ga bag‘ishlab alohida kitob yozganligi ma’lum.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:25:46
Shular bilan bir qatorda Imom Muslimning «Sahih» asa-rida keltirilgan roviylar (rijol) haqida ham talay asarlar yaratilgan:
1- «Rijol Sahih al-Imom Muslim» nomli asarning muallifi Abu Bakr Ahmad ibn Manjuvayh al-Isfahoniy (vafoti 428 (1036 yil). Uning bir qo‘lyozmasi Iskandariyadagi shahar kutubxonasida saqlanadi.
2. «Tasmiyat rijol Sahih Muslim allaziyna infarada bihim a’n al-Buxoriy»ning muallifi Muhammad ibn Ahmad az-Zahabiy (vafoti hijriy 748-yil). Uning bir qo‘lyozma nusxasi Istanbulda saqlanadi.
3. «Rijol al-Buxoriy va Muslim». Bu asar Muhammad ibn Tohir al-Qaysaroniy (vafoti 507 (1113) yil) qalamiga mansub bo‘lib, u nashr ham qilingan. Ba’zi olimlar (masalan, Sezkin) uni «Al-Jam’ bayn ar-rijol as-Sahihayn» nomi bilan ham ataganlar.
4. «Qurrat ul-a’yn fi zabti asmoi rijol as-Sahihayn» nomli asar Abdulg‘ani ibn Ahmad al-Bajroniy ash-Shofi’iy (u hijriy 1174 yilda ham hayot bo‘lgan) qalamiga mansub. Bu asar 1323 hijriy yilda Haydarobodda nashr ham etilgan.
5. «Tasmiyat man axrajahum ash-shayxoni». Bu asarning muallifi al-Hokim an-Naysoburiydir- Uning 30 varaqdan iborat bir qo‘lyozma nusxasi Damashqda (az-Zohiriya kutubxonasida, hadis 388 raqami ostida) saqlanadi.
6. «G’urar al-favoid al-majmu’a fi bayon mo vaqa’ fi Sahih Muslim min al-ahadiys al-maqtu’a» nomli asarning muallifi Yah’ya ibn Ali al-Qarshi al-Attor al-Molikiy (vafoti 662 (1264) yil). Uning bir qo‘lyozma nusxasi Berlinda saqlaiadi.

7. «Al-Misbah fi u’yun as-sihah» asarining muallifi Abdulg‘ani ibn Abdulvohid al-Jammoayliy al-Muqaddasiy (vafoti hijriy 600 yil). Uning har xil qismlarining qo‘lyozmalari Da-mashqdagi az-Zohiriya kutubxonasida (Hadis—345, Hadis—234, hadis—346, majmu’a 94 raqamlari ostida) saqlanadi.
8. «Ar-Ruvot a’n Muslim ibn al-Hajjoj» nomli asar az-Ziya al-Muqaddasiyning qalamiga mansub. Undan ikki majmu’a Damashqdagi az-Zohiriya kutubxonasida (majmu’a 52, majmu’a 82 raqamlari ostida) saqlanadi.
9. «Al-Arba’una mijjo ravohu ash-shayxoni av ahaduhumo» nomli muxtasar asarning muallifi al-Hofiz al-Munziriy. Uning bir qo‘lyozma nusxasi Damashqdagi az-Zohiriya kutubxonasida (Hadis 533 raqami ostida, 12—17 varaqlar) saqlanadi.
10 «Ar-Rabo’iyyot min Sahih Muslim» nomli kichik bir asarning muallifi Muhammad ibn Ibrohim Alvonin (vafoti 735 (1335 yil). Ushbu asar atigi to‘rt roviyga mansub 25 hadisni o‘z ichiga olgan bo‘lib, uning bir qo‘lyozma nusxasi Bankpur (Hindiston) shahrida saqlanadi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:26:20
«SAHIH MUSLIM» ASARINING ALOHIDA XUSUSIYATLARI VA AHAMIYATI HAQIDA

Muallifning zamondoshlari va undan keyin yashab o‘tgan ko‘p-lab muhaddislar bu asarning ilmiy va amaliy ahamiyatini alohida taqdirlab, unga juda yuqori baho berganlar. Taniqli olim Al-Hokim an-Naysoburiyning ustozi al-Hofiz Abu an-Naysoburiyning «Osmonning ostida hadis ilmi bo‘yicha Muslim ibn al-Hajjojping kitobidan to‘g‘riroq kitob yo‘q», deb yozishi ushbu fikrnmizga yorqin dalildir. Imom Muslimning asarini chuqur o‘rganib. u bilan har tomonlama tanishgan bir qancha olimlar an-Naysoburiyning ushbu fikrini ma’qulladilar va haqiqatan ham «Sahih Muslim» olamshumul ahamiyatga molik asarlardan biri sifatida misli ko‘rilmagan darajadagi shon-shuhrat va e’tibor qozongan. Shu bilan birga ushbu olimlar Abu Ali an-Naysoburiyning «Sahih Muslim» hatto «Sahih al-Buxoriy»dan ham ishonchliroq degan fikriga qo‘shilmaganlar.

Manbalarda zikr qilinishicha, ba’zilar Imom Muslim kitobiga shunchalik berilib, uning sehri domiga tushib mashrabona holga kelib qolganlar. Qaerga borsa ham undan bir qismini o‘zi bilan birga olib yurar ekan. Shundaylarga «Alloh seni qanday ko‘yga solib qo‘ydi? Yeki sen qanday najot topding?»—deb so‘ralganda, meni mana bu qutqazdi (najot berdi) deb qo‘lidagi kitobga ishyura qilar ekan.2
Uning o‘z kitobi haqida kamoli iftixor bilan antgan «agarki hadis olimlari (matnda ahllari) ikki yuz yil hadislar yozsalar, mana shunga (ya’ni «Sahih Muslim»ga) barobar keladigan kitob yozishlari mumkin,3 degan fikrida hech qanaqa mubolag‘a bo‘l-masa kerak. «Damashq tarixi» asarida keltirilishicha, kunlardan bir kun hadis ilmi bilan shug‘ullanuvchi olimlar Sa’iyd ibn as-Saxan degan hadischi olimning huzuriga kelib, arz qilishib unga «Hadis bo‘yicha kitoblar juda ko‘payib ketdi. Siz ustoz (shayx) sifatida bizga ulardan eng e’tiborliklarini ko‘rsatingki. biz faqat ularga tayanib ish tutaylik», deyishibdi. Shunda u ichki uyiga kirib, bir-biriningustiga taxlangan bir qancha kitoblarni olib chiqib, mana bular islom qoidalaridandir: Qitob Muslim, Qitob al-Buxoriy, "Kitob Abu Dovud, Kitob an-Nasoiiy,—dedi.

Darhaqiqat, Imom Muslimning «Sahih» asari alohida xusu-siyatlari, afzalliklari bilan shu toifadagi boshqa asarlardan tamomila ajralib turadi. Uz asarini yozishda muallif g‘oyatda zhtiyotkorlik, daqiyqlik (aniqlik) bilan bir qatorda o‘zining zo‘r iste’dodi va ilm-ma’rifatining g‘oyatda yetuk, barkamol bo‘lganligini namoyon qilgan. Albatta, bu tarzdagi asarni yaratish muallifdan g‘oyatda chuqur va keng qamrovli bilimni, o‘ta sinchkovlik bilan chuqur tadqiqot va tahqiqot ishlarini olib borish-ni, o‘zi tartib beradigan hadislarni aniq va ishonarli bo‘lishiga to‘la-to‘kis amin bo‘lishi va bu xususda hech qanaqa shubhayu ikkilanishga o‘rin qolmasligini ta’minlashi—bularning hammasi zamirida o‘ta qiyin, mashaqqatli mehnat, tinmayin qilingan izlanishlar, sa’y-harakatlar yotadi. Mana shularning hammasiga javob beradigan olimlar o‘sha davrda juda kam bo‘lgan. Lekin Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» asarini varaqlar ekanmiz,, u buyuk zotning mana shu talablarga har tomonlama javob beradigan mukammal va benazir asar yaratganga komil ishonch hosil qilamiz. Asar bilan chuqur tanishib, unga adolat nuqtai nazaridan qaraydigan har bir o‘quvchi Imom Muslim kitobida nafaqat hadis ilmiga, balki fiqh, arab tilining turli sohalari, roviylar, isnodlar ilmining nozik tomonlari haqida o‘ta nozikta’blik bilan bildirilgan fikr-mulohazalarning guvohi bo‘ladi. Bu muallifning g‘oyat bilimdon, o‘ta zakiy va xassos alloma bo‘lganligidan dalolatdir. Shu boisdan Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» asarini nodir yozma manbalardan biri sifatida alohida ardoq bilan mutolaa qilmoq joiz.

Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:26:55
XULOSA

1. Asar tili va uslubining soddaligi, albatta, uni tushunib anglashni yengillashtiradi. Chunki muallif hadislarni mavzulariga qarab faqat bir (muayyan) o‘rinda keltiradi; ayni vaqtda-o‘zini qanoatlantiradigan va o‘zi tanlab olgan qanday uslub bilan ushbu hadis aniqlanganligini zikr qiladi; ushbu hadis haqida bir nechta isnodlarni va ularning xilma-xili bora (alfoz)larini keltirib, ularni bob (abvob)larga ajratmaydi. Bu bilan tadqiqotchilarning asardan samarali foydalanishlarini osonlashtirib, undan tartibli ravishda istifoda etishga keng yo‘l ochadi va ayni vaqtda muallif o‘z asarini yaratishda qo‘llagan barcha uslub va yo‘llari xususida ularda (tadqiqotchilarda) komil ishonch hosil qiladi. Imom Muslim ibn al-Hajjoj qo‘llagan uslublar, uning dasturiga, umuman, asarini yozishda bir qadar yengilliklar yaratdiki, shu boisdan ham Imom al-Buxoriy faoliyatida bo‘lganidek, uning uslubida faqat hadislarni jamlash, ularning fiqhiy masalalarini bayon qilish, hadislardan faqat ahkomlar va ahloq-odobga doirlarini ajratib ko‘rsatish Hollari kmzatilmaydi.
2. Muslim ibn al-Hajjoj «Sahih» asarini o‘z ona yurti Ni-shopurda, o‘z ahli-oilasiyu hamyurtlarining huzurida, ko‘pchilik ustoz (shuyux)lari hali hayot vaqtida yozganligidan ham asarning har bir so‘zi, iboralariga g‘oyatda ehtiyotkorlik bilan yondoshgan. (Qarang: As-Suyutiy, At-Tadriyb, 27-bet) Imom al-Buxoriyga xos bo‘lgan ahkomlarni ajratib, boblar tuzish kabi hollar Imom Muslim tomonidan amalga oshirilmagan.
3. Hech bir muallif faoliyatida «Sahih» asaridek g‘oyatda tartibli va tarkibiy tuzilishi jihatidan bu darajada pishiq, mukammal asar bo‘lmaganligini qayd etish zarur. (Suyutiy bu haqda xolisona yozadi: At-Tadriyb, 27-bet)
4. Hadislarning isnodi (musnadi)ni aniqlash san’atida Muslim ibn al-Hajjoj aql bovar qilmaydigan kamolotning g‘oyatda yuksak, oliy cho‘qqisiga erishdi. Asardagi nafislik, har bir hadis benihoya diqqat va ehtiyotkorlik bilan tekshirib har tomonlama chuqur tadqiq etib, tartibli ravishda qayd qilinishi bilan bir qatorda muxtasar balog‘ati, izchil va lo‘nda bayoni bilan ham aj-ralib turadi. Isnod (musnad) ilmida uning nozik va nafis tomonlarini zo‘r mahorat bilan ifoda etishda Imom Muslimga barobar keladigan bironta olim bo‘lmasa kerak. Ba’zi olimlarning fikricha, mana shu jihatdan uning asari hatto Imom al-Buxoriyning «Sahih»idan ham ajralib turadi. (Al-Imom Muslim ibn al-Hajjoj, 52-bet)
5. «Sahih» kitobi faqat hadislarga bag‘ishlanganligi bilan boshqa asarlardan tamomila farq qiladi. Unda fiqhiy va usuliy masalalar bo‘yicha xulosalar yoki boshqa sohalarga oid fikr-mulohazalar ham keltirilmagan.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:27:12
6. Uz asarining rejasi (xutta) haqida Muslim ibn al-Hajjoj kitobi muqaddimasida ko‘rsatib, o‘zining ilmiy dasturi (manhaj)ini batafsil bayon qiladi. Shunga binoan «Sahih» asari manhajdan va ushbu manhajni amalda tatbiq qilishdan iborat. Natijada qat’iy manhajga asoslanib, kitobat san’atining barcha siru-asrorlarini o‘zida mujassam qilgan daqiq va nafis, bir tartibda, g‘oyatda yuksak saviyada bir asar yaratilganligini ko‘ramiz.
7. Muslim ibn al-Hajjojning hadislarini to‘plashdagi g‘oyatda daqiyqlik va yuksak mahoratidan misol tariqasida uning Hammom ibn Munabbah kitoblaridan (arabcha «sahiyfa») hadislar rivoyat qilgandagi izchil va puxta tartibga amal qilganligini ko‘rsatish mumkin. Garchand bular hammasi bir isnod bilan rivoyat qilinib, faqat uning avvalida (boshida) zikr etilgan bo‘lsa-da, har gal u ushbu sahifaga tayanib bironta hadis rivoyat qilsa, har bir isnodni tamomila. to‘lig‘icha zikr qiladi. Biroq Imom Muslim ushbu sahifadan (Hammom ibn Munabbahdan) qachon biror hadis rivoyat qilinsa, har safar isnodni yangilaydi.
Masalan, u shunday deb rivoyat qiladi: Muhammad ibn Rofi’ bizga so‘zlab dedi: bizga Abdurazzoq so‘zlab dedi: bizga Hammom ibn Munabbahdan Muhammad so‘zlab dedi, mana buni bizga payg‘ambar alayhissalomdan so‘zlab, Abu Hurayoaning aytgani, shundan so‘ngu sahifadan hadislar keltiradi: Rasululloh sallallohu alayhi vasallam dedi...»
8. Yuqorida zikr etilgan juz’iy va umumiy xususiyatlaridan tashqari Imom Muslimning «Sahih» asariga xos yana qator masalalar ham bor bo‘lib, ulardan quyidagilarni eslatish mumkin: 'Imem Muslimning «Sahih» asari barcha sahih hadislarni to‘lig‘icha qamrab ola olmagan, u o‘z kitobining boblariga sarlavhalar (anaviyn) qo‘ymagan va ularni alohida ajratib ko‘rsatmagan, o‘z asariga mavzulariga qarab tartib bergan bo‘lsa-da, «Sahih» asarining yana bir qimmatli tomoni shundaki, muqaddimada hadis ilmiga oid ko‘pdan-ko‘p qimmatbaho fikr va mulohazalar kiritilgan. Bularning hammasi Muslim ibn al-Hajjojning «Sahih» asari payg‘ambarimiz alayhissalomning muborak hadislariga oid muhim manba bo‘lib, uni o‘zbek tiliga tarjima qilib, keng jamoatchilikka taqdim qilish olimu-ulamolarimiz, sharqshunoslarimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:28:08
IMOM MUSLIM RIVOYATLARI

RASULULLOH ALAYHISSALOM AYTDILAR:

1. Munofiqlik belgisi uchtadir: yolg‘on so‘zlash, va’dasining ustidan chiqmaslik va omonatga xiyonat qilish.
2. Chaqirilgan joygagina boring!
3. Kishilarning ichida Allohi taologa yoqimsizrog‘i—ashaddiy dushmanlik qiluvchi odamdir.
4. Har bir qavmning qiz farzandidan tug‘ilgan bola ham qavmga mansubdir.
5. Allohdan qo‘rqinglar va farzandlaringizga barobar mehrda bo‘linglar! (Ularning kiyimlari va taomlarini barobar taqsim qilinglar!).
6. Do‘zaxdan yarimta xurmo sadaqa qilib bo‘lsa ham saqlaninglar. Agar uni ham topa olmasangiz, shirin so‘zlik bilan saqlaning.
7. Halokatga olib boruvchi yettita gunohdan saqlaninglar:
1. Alloh taologa shirk keltirmoq;
2. Sehr ishlari bilan shug‘ullanmoq;
3. Birovni nohaq o‘ldirmoq;
4. Sudxo‘rlik;
5. Yetimlarning molini yemoq;
6. YoV bilan bo‘layotgan jangdan qochmoq;
7. Erli, mo‘‘mina, iffatli ayollarni fohisha deb haqoratlamoq.
8. Ishlar ichida Allohi taologa yoqimlirog‘i oz-oz bo‘lsa-da, davom etadiganidir.
9. Ut-o‘chog‘ida yarab turgan xodimi o‘z xo‘jayiniga taom tayyorlab kelganda uni o‘zi bilan birga (ovqatga) o‘tqizsin. Agar birga o‘tqizmasa, bir-ikki osham nasiba uzatib yuborsin.
10. Uyqudan uyg‘ongan odam qo‘lini to uch marta yuvmaguncha idishga tiqmasin, chunki u bilmaydiki, qo‘li qaerlarda tunagan.
11. Ikki musulmon qo‘llarida qilichlari bilan to‘qnashsalar (urushsalar), biri ikkinchisini o‘ldirsa, qotil ham, maqtul ham do‘zaxga mahkumdir.
12. Qaysi birlaringiz namozda odamlarga imom bo‘lib qolsangiz, namozni (qiroatini)engil o‘qing! Chunki ular ichida yosh bolalar, keksalar, zaif kishilar, bemorlar va hojatmand kishilar bordir. Ammb o‘zingiz yakka o‘qiganda xohlagancha uzoq o‘qiyvering.
13. Bir joyda vabo kasali bor deb eshitsalaring, o‘sha joyga kirmanglar. Agar sizlar yashayotgan joyga vabo kelsa, o‘sha yerdan qochib ketmanglar.
14. Agar uch kishi bo‘lsanglar, ikkitalaringiz alohida uchinchi shaxsga eshittirmay pichirlab gaplashmanglar, chunki bu uni ranjitadi. Odamlarga aralashib ketsanglar, unda gaplashsanglar joiz.
15. Qaysi birlaringiz tushda Shayton bilan o‘ynashgan (jinsiy aloqa qilgan) bo‘lsangiz, uni odamlarga gapirib yurmang.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:28:44
16. Qaysi birlaringiz o‘zingizdan boyroq yoki ko‘rkamroq odamni ko‘rib qolsangiz, darhol o‘zingizdan kambag‘alroq va xunukroq odamlar ham borligini eslang.
17. Johiliyat ishlaridan to‘rt narsa borki, ularni ummatlarim hech tark etolmaydilar: 1. O’z nasabi bilan faxrlanish; 2. O’z-galar nasabini yerga urish; 3. Yulduzlardan istiqbolini so‘rash; 4. Dod solib yig‘lash.
18. Podshohlarning podshohiman deb da’vo qiladigan odamga Allohi taoloning g‘azabi qattiqdir, zero Allohdan boshqa haqiqiy podsho yo‘qdir.
19. Shoirlar so‘zi ichida eng rostrog‘i shoir Labidning quyidagi so‘zlaridir: «Allohning zikridan boshqa hamma so‘zlar botildir».
20. Musulmonlar yo‘lidan aziyat beruvchi va zararli narsalarni chetlating.
21. Mendan oldingi hech bir payg‘ambarlarga berilmagan beshta narsa menga berildi. 1) Menga Makka ahlining qo‘rquvi sababli bir oylik yo‘l bosmay turib g‘alaba bilan yordam berildi. 2) Meng‘a yerning hamma joyi masjid qilib berildi. Yerning hamma joyi toza va pokizadir. Ummatlarimning qaysi biri qaerda namoz vaqtini topsa, o‘sha yerda o‘qiyversin. 3) Mendan oldin hech kimga halol qilinmagan jang o‘ljalari men uchun halol qilindi. 4) Qiyomat kuni barcha ummatlarim uchun menga shafoat huquqi berildi. 5) Ilgari payg‘ambarlar biror qavmga xos holda yuborilgan bo‘lsalar, men yer yuzidagi qavmlarimning hammasiga ommatan payg‘ambar qilib yuborildim.
22. Dinorlarning afzali kishining o‘z ahli ayoliga sarf qiladigan dinori va kishining Alloh yo‘lida boqayotgan ot-ulovlariga ishlatadigan dinori, yana kishining Alloh yo‘lidagi do‘stlariga sarf qiladigan dinoridir.
23. Sadaqaning afzali sog‘lom vaqtda qizg‘anchilik qiladigan, yashashni xohlaydigan va faqirlikdan qo‘rqadigan holingizdagn qilgan sadaqangizdir. Sadaqa qilishni uzoqqa cho‘zmang, joningiz halqumingizga kelganda molimning bunchasi falonchiga, unchasi pistonchiga, deganingiz bilan foydasi yo‘qdir, chunki u paptda siz aytmasangiz ham molingiz falonchilarniki bo‘lur.
24. Odamlarning aziz va mukarrami—ularning taqvodorrog‘idir.
25. Ey parvardigor, Muhammad zurriyotini bu dunyoda o‘rta rizqli qil!
26. Ey parvardigor, ummatlarimning biror ishiga hokim bo‘lgan kishi ularga jabr qilsa, Sen ham unga jabr qil. Agar u ularga yaxshi muomalada bo‘lsa, Sen ham unga shunday (yaxshi muomalada) bo‘l!
27. Ey parvardigor, men sendan g‘am-tashvishdan, xafalikdan, ojizlikdan, dangasalikdan, baxillikdan, qo‘rqoqlikdan, qarzdorlik va xorlikdan panoh tilayman.
28. Ey parvardigor! Meni ilm bilan boyit, hilm bilan bezatgin, taqvo bilan mukarram etgin va xotirijamlik bilan go‘zal qilgin!
29. Alloh taolo sizlarning tashqi ko‘rinishlaringiz yoki molu dunyolaringiz emas, balki dillaringizga va qilayotgan amallaringizga qarab baho beradi.
30. Alloh taolo sizlarning uch narsani qilishlaringizdan rozi bo‘ladi va uch narsadan rozi bo‘lmaydi:
1) Uning o‘zigagina ibodat qilishlaringga va biror narsani1 unga shirk keltirmasliklaringga;
2) Allohning shariat ahkomlarini bajarishda birlashishlaringga va turli guruhlarga bo‘linib ketmasliklaringga;
3) Allohning sizlarga saylab qo‘ygan hokimiga nasihatgo‘y va maslahatgo‘y bo‘lishlaringga rozi bo‘lur.
Va yana:
1) Mish-mish gaplarga;
2) Ko‘p savol beraverishga;
3) Mol-dunyoni isrof qilishga rozi bo‘lmaydi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:29:25
31. Alloh taolo qiyomat kuni aytadi: «Ey insonlar farzandi! Betob bo‘ldim, meni kelib ko‘rmading». U odam aytadi: «Ey rabbim, Sen butun olamning Parvardigori bo‘laturib, men seni qanday ko‘rishim mumkin edi?» Alloh aytadiki: «Falonchi odamni betobligida borib ko‘rmading-ku, agar borganingda uning oldida meni topgan bo‘lur eding. Ey inson farzandi! Uzing ovqatlanding, ammo meni yo‘qlamading». Odam aytadi: «Ey rabbim, Sen butun olamning podshohi bo‘lsang-ku, men seni qanday ovqatlantirishim mumkin edi?» Alloh aytadi: «Falon bandam ovqat so‘rab oldingga borganida, sen unga taom bermading. Agar taom berganingda edi. uning huzurida meni topgan bo‘lur eding». Alloh aytadi: «Ey inson farzandi, men sendan suv so‘radim, suv bermading»- Odam aytadi: «Ey rabbim, Sen butun olamning parvardigori bo‘lsang, men senga qanday qilib suv berishim mumkin edi?» Alloh aytadi: «Falon bandam suv so‘radi, sen unga suv bermading. Agar berganingda edi, meni uning huzurida topar eding».
32. Alloh taolo sizlarni otalaring nomi bilan qasam ichishdan qaytaradi.
33. Odam bolasi jannat amallarini qila borib, oxiri ahli do‘zaxlardan bo‘lib qolishi ham mumkin. Aksincha, odam bolasi do‘zaxiylar amalini qilib yurib, so‘ng ahli jannatlardek jannatiy bo‘lib qolishi ham mumkin. Amallar oxiriga qarab belgilanadi.
34. Shayton insonning barcha qon tomirlarida yurish huquqiga egadir.
35. Sabrlilik musibatning birinchi daqiqalarida bilinadi.
36. Ayol diyonati yoki molu dunyosi yoxud husnu jamoli uchun nikoh kilinadi. Sen diyonatlisini tanlagin, baraka topkur!
37. O’lim—mudhish hodisadir. Qachonki tobutni ko‘rsalaringiz darhol hurmat yuzasidan o‘rinlaringizdan turinglar.
38. Yaxshilikning eng ulug‘i—otasi vafotidan so‘ng xam uning do‘stlari bilan aloqani uzmaslikdir.
40. Qiyomat kunida odamlarning yomoni—behayoligi sababli nazardan chetda qoldirilgan odamdir.
41. Sizlardagi ikki xislatni Alloh va uning Rasuli yoqtiradi. 1) Muloyimlik, 2) Viqorlik (vazminlik).
42. Faqat xayrli va savobli ishlarga buyurilganda itoat qilish kerak.
43. Men ham bir insondirman. Sizlar mening oldimga xusumat bilan hukm so‘rab kelib turasizlar. Balki biringiz ikkinchingizdan o‘z so‘zini o‘tkazishga ustaroq bo‘lar. Men eshitgan gapimga binoan uning foydasiga hukm qilib yuborishim mumkin. Boshqa bir musulmon zarariga qo‘shgan nohaq gapi do‘zaxning bir bo‘lak o‘tidir. Xohlasa shu o‘tni ko‘paytirib olsin, xohlasa ozaytirib.
44. Men ham bir insonman. Mendan diniy masalani so‘rasanglar, so‘zimni olinglar. Dunyoviy ishlarga kelganda men ham sizlar kabi insonman.
45. Sizlardan oldingi o‘tgan qavmlar nima uchun halok qilinganlar? Ular hurmatli odamlar o‘g‘irlik qilsa kechirganlar, ammo zaif va bechora hol odamni esa jazolaganlar.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:29:37
46. Xonadonga ijozat so‘rab kirishlik ko‘z tufaylidir.
47. Yaxshi odam bilan o‘tirish go‘yo mushki anbardek, yomon odam bilan birga bo‘lish esa temirchining bosqoni kabidir. Mushki anbari bor kishidan xushbo‘y hid taraladi, sen undan uni sotib olishing yoki xushbo‘y hididan bahramand bo‘lishing mumkin. Temirchining bosqoni esa kiyimingni kuydirib qo‘yishi yoki loaqal undan qo‘lansa hid yetishi mumkin.
48. Men la’nat aytuvchi emas, balki rahmat uchun yuborilgandirman.
49. Men Maryam o‘g‘li Iso payg‘ambar bilan bu dunyoda ham, oxiratda ham yaqindirman. Men bilan uning o‘rtasida payg‘ambar o‘tmagan. Payg‘ambarlarning hammasi bir otaning farzandlaridir,
onalari har xil, ammo dinlari birdir.
50. Men mo‘‘minlarga o‘zlaridan ham yaqindirman. Ularda qaysi biri o‘lib, qarz qoldirgan bo‘lsa, uni uzishlik mening zimmamdadir. Agar meros qoldirgan bo‘lsa, u merosxo‘rlarigadir.
51. Musibat yetganda sochini yulib, yuzini tirnab yoki kiyimini yirtib yig‘laydiganlardan bezorman.
52. Sizlar dunyoviy ishlarni mendan ko‘ra yaxshiroq biluvchisizlar.
53. Odamlarni o‘zlariga munosib joylarga o‘tqazinglar.
54. Nikoh to‘yida qo‘y so‘yib bo‘lsa ham ziyofat ber!
55. Sizlarga kimlar jannat ahli bo‘lishi to‘g‘risida xabar beraymi? Ular zaif-bechoralar yoki Allohga qasamyod qilsalar, albatta ustidan chiqadiganlar. Do‘zax ahlidan xabar bersamg ular qattiq xusumat qiluvchi, mutakabbir odamlardir.
56. Ko‘chada o‘tirishdan saqlaninglar! Agar ko‘chada o‘tirsangiz,. ko‘chaning haqqini ado etinglar! Ya’ni, ko‘zlaringizni nomahramga tashlamasdan, birovlarga aziyat bermasdan, salomga alik olib, amri ma’ruf va nahiy munkar qilib o‘tiringlar.
57. Gumondan saqlaninglar! Zero u yolg‘on gapdan iboratdir. Bir-biringizni tekshirib, josuslik qilmanglar. Mol-dunyo uchun musobaqa qilmanglar. O’rtalaringda hasad, adovat va arazlar bo‘lmasin. Allohning o‘zaro birodar bandalari bo‘linglar. Birov qo‘ygan sovchi ustiga, to ular o‘zaro bitishguncha yoki tark qilishguncha, sovchi yubormanglar.
58. Savdo-sotiqda ko‘p qasam ichishdan saqlaninglar. Zero u oldin ko‘naytirib, so‘ng barbod qiladi.
59. Islomda ehson deb Allohni ko‘rib turgandek ibodat qilishga aytiladi. Agar uni ko‘rmasang, u seni ko‘rib turgandek ibodat qil!
60. Odamlarning ruhlari (odam yaratilishdan oldin) bamisoli bir to‘p lashkar bo‘lganlar. Ulardan qay birlari bir-birlari bilan ko‘rishib tanishgan bo‘lsalar, o‘shalarning egalari bu dunyoda do‘stlashurlar. Qay birlari bir-biridan uzoqlashgan bo‘lsalar, ularning egalari ham o‘zaro yiroq munosabatda bo‘lurlar.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:29:46
61. Izn uch martagacha so‘raladi. Agar izn berilsa, kir, yo‘qsa qaytaver!..
62. Barcha yaxshilik—xushxulqlikdadir. Barcha gunoh va yomonlik—dildagi g‘ashlik va odamlar ko‘ziga uyatli ishdadir.
63. Yaxshilik—nafsning taskin topib, diling orom oladigan lshdir. Yomonlik yoki gunoh esa—uning aksidir, garchi muftiylar fatvo bersalar ham o‘z qalbingizga qarab ish tuting.
64. Baraka otlarning yollaridadir.
65. Uzaro savdollshuvchilar to ajralishguncha ixtiyorlidirlar (savdo buzish huquqiga egadirlar). Har ikkisi to‘g‘ri so‘zlab, mol aybini oshkora aytab savdo qilsalar, savdolari barakali bo‘lur. Agar yolg‘on gapirib, mol anbini yashirsalar, savdo barakasi yo‘qolur.
66. Uch toifa kishilar bordirki, Alloh taolo qiyomat kuki ular bilan so‘zlashmaydi va ularga rahmat nazari bilan boqmaydi, ularning gunohlarini ham kechirmaydi, balki ularga qattiq azoblar beradi:
1) Sahroda ortiqcha suvini boshqa yo‘lovchilardan ayagan odam.
2) Asrdan keyingi ulug‘ bir soatda o‘z molini bunchaga sotib olganman deb Alloh nomi bilan yolg‘on qasam ichib sotuvchi odam.
3) Uz podshohi bilan dunyo umidida ahdlashgan, agar undan foyda ko‘rib tursa, ahdiga vafo qilib, foyda ko‘rmasa xiyonatga o‘tadigan odam.
67. Uch toifa kishilar bordirki, Alloh taolo qiyomat kuni ular bilan so‘zlashmaydi va ularga rahmat nazari bilan ham boqmaydi va gunohlarini kechmaydi, balki ularni qattiq azoblaydi:
1) Keksa bo‘laturib, zino ishlaridan qaytmagan odam;
2) Yelg‘onchi podshoh;
3) Maqtanchoq kambag‘al.
68. Molu dunyoingdan uchdan birini sadaqa qilishing mumkin, lekin shu ham ko‘p, zero merosxo‘rlaringni odamlarga muhtoj qilib, kambag‘al holda qoldirib o‘tganingdan ko‘ra, boy holda ketganing yaxshidir. Shuni bilib qo‘yki, Allohning rizoligi yo‘lida har bir qilgan nafaqang uchun hatto xotining og‘ziga solib qo‘ygan luqma uchun ham ajr olursan.
69. Jannat qininchiliklar bilan, do‘zax shahvatlar bilan uralgandir.
70. Har bir musulmondagi Allohi taoloning haqqi har yetti kunda bir marta butun a’zosini yuvib, g‘usl qilishligidir.
71. Urush hiyla va makrdan iborat.
72. Halol ham, harom ham aniq bo‘ldi. Ular o‘rtasida shubhali narsalar bor. Ko‘p odamlar buni bilmaydilar. Kimiki shubhali narsalardan saqlansa, dinini ham, obro‘sini ham pok saqlagan bo‘ladi. Kimiki shubhali narsalarga tushib qolsa, haromga o‘tib ketishi ham mumkin. Go‘yoki cho‘pon kabi, u qo‘ylarini zaharli o‘t atrofida o‘tlatib yurgan bo‘lsa, podasi zaharli o‘tdan yeb qo‘yishi mumkin. Bilginki, har bir podshohning qo‘riqxonasi bo‘lgani kabi Allohning ham taqiqlab qo‘ygan harom narsalari bor. Bilgilki, inson jasadida bir go‘sht parchasi bor, agar u sog‘lom bo‘lsa, butun jasad ham sog‘lomdir, agar u buzilsa, butun jasad ham buziladi. Bilginki, u inson qalbidir.
73. Hayotning butun vujudi yaxshidir.
74. Hayo—doimo yaxshilik keltiradi.
75. Imkoniyatlaring va toqatlaringga yarasha amalda bo‘linglar. Sizlar charchaysizlar, lekin Allohi taolo zinhor charchamaydi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:30:03
76. Besh xil zararli jonivorni hamma joyda o‘ldirish mumkin: ilon, ola qarg‘a, sichqon, qopag‘on it, kalxat.
77. Imomlaringizning yaxshilari shunday kishilarki, sizlar ularni, ular sizlarni yaxshi ko‘rib, o‘zaro duo qilishib yuradiganlaringizdir. Imomlaringizni yomonlari esa sizlar ularga, ular sizlarga nisbatan buzg‘u adovatda bo‘lib, bir-birlaringizni qarg‘ashib yuradiganlaringizdir.
78. Musulmonlarning yaxshisi—uning qo‘li va tilidan boshqalar ozor topmaydiganidir.
79. Berilgan narsani buyurilgan joyiga rozilik bilan to‘liq holda beradigan ishonchli musulmon xazinachi o‘z yonidan sadaqa qilgan bilan barobardir.
80. Xola ham hurmat bobida ona bilan barobardir.
81. Ot—uch kishi uchundir. Biri savob, biri parda va yana biri gunohdir. Savoblisi shuki, kishi uni Alloh yo‘lida (jihod uchun), o‘tloqda yoki uyida boqsa, unga savob yozilur. Utlashi uchun uni yaylavda yoki o‘z bog‘chasida bog‘lab qo‘ysa, arqoni yetgan joyigacha savob yozilaveradi. Bordi-yu, u arqonini uzib, bir-ikki dovon ketib qolsa, yo‘ldagi izi va tezagi uchun ham savob yozilaveradi. Agar qochib borib biron daryodan o‘zicha suv ichsa, bunga ham savob yozilaveradi. Boyish va hojati, zoriqmaslik uchun boqib, uni parvarish qilish va minishdagi Allohning haqqini unutmagan bo‘lsa, unga shu ot do‘zaxdan parda bo‘ladi. Agar kishi ulovini faxr va riyo uchun hamda ahli islomga qarshi harakat uchun boqsa, bu bilan unga gunoh yozilaveradi.
82. Pashsha kallasichalik narsa berib bo‘lsa-da, gadoyni quruq qaytarma.
83. Qaysi bir kishi qishloqdagi birodarini ko‘rish uchun yo‘l olsa, Allohi taolo uning yo‘liga bir farishtani qoyim qilib qo‘yadi. U yo‘lovchidan: «Qaerga borursan?», — deb so‘raydi. U: «Mana shu qishloqdagi birodarimni ko‘rgani borurman»,—deb javob beradi. Yana so‘raydiki: «Senga uning biror ato etgan ne’mati bormi?» U: «Io‘q, lekin men uni Alloh yo‘lida do‘st tutaman»,— deb javob berdi. Shunda farishta: «Men senga Alloh tomonidan yuborilgan elchidirman. Sen birodaringni qanchalik yaxshi ko‘rsang, Alloh ham seni shunchalik yaxshi ko‘radi»,—degan so‘zni senga aytgani keldim dedi.
84. Musulmon kishini haqoratlash gunoh, uni o‘ldirish esa kufrdir. To‘g‘ri bo‘lib, bir-birlaringiz bilan o‘zaro yaqinlashib, ushbu xushxabarni eshitib olinglar: «Hech birlaringizni bu dunyodagi qilgan amallar jannatga olib kirolmaydi. Hatto meni ham. Balki Alloh taoloning o‘z rahmati va mag‘firati bilangina oxirat ne’matlariga erishurmiz».
85. Beva xotinlarga va miskin-bechoralarga yordam beruvchi kishi, go‘yo Alloh yo‘lida jihod qiluvchi yoki kechalari ibodat ila qoimu, kunduzlari ro‘za ila soim yuruvchilar bilan barobardir.
86. Har bir musulmon kishiga itoat etishlik vojibdir. Xoh u buni yoqtirsin, xoh yoqtirmasin. Basharti ma’siyat (gunoh) amallarga buyurilmagan bo‘lsa. Mabodo gunoh ishlarga buyurilsa, itoat qilishlik yo‘q.
87. Bir kishilik taom 2 kishiga kifoya qiladi. ikki kishilik ovqat 4 kishiga, to‘rt kishilik esa 8 kishiga kifoya qiladi.
88. Kasal ko‘rgani boruvchi odam go‘yo jannat bog‘ida yurgandek bo‘lur.
89. O’nta narsa badanga tegishli sunnatdir:
1) Mo‘ylabni qisqartirish;
2) Soqol qo‘yish;
3) Misvok tutish;
4) Burunni suv bilan chayqash;
5) Tirnoqni olish;
6) Bo‘g‘im va kovak oralarini yuvish;
7) Qo‘ltiq yungini yulish;
8) Kindik osti mo‘ylarini tozalash;
9) Najosat maxrajlariga suv sepish;
10) Xatna qildirish.
90. Har bir musulmon kishiga sadaqa qilish vojibdir. Agar sadaqaga narsa topolmasa, qo‘li bilan ishlab, o‘ziga va sadaqaga narsa topsin. Unga ham qurbi yetmasa, muhtojlarga yordam bersin.
Uni ham qilolmasa, odamlarni yaxshi amallarga buyursin. Uni ham qilolmasa, yomonliklardan saqlansin, shu bilan ham sadaqa qilganning savobini topaveradi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:30:45
91. Ehson qilgan narsasini qaytarib olish go‘yo qusgan narsasini qaytib yegan bilan barobardir.
92. Alloh taolo aytadi: «Odam farzandi menga aziyat berib, zamondan shikoyat qiladi. Vaholanki zamonning egasi mendirman va uni kechasi va kunduziga aylantirib turaman. Qachonki xohlasam, uni to‘xtatib qo‘yishim ham mumkin».
93. Alloh. taolo aytadiki: «Rahmatim g‘azabimdan ziyodadir».
94. «Allohga imon keltirdim», deginu, so‘ng to‘g‘ri bo‘l!
95. Alloh yo‘lida jon bergan kishining qarzdan boshqa hamma gunohlari kafforat qilinadi.
96. Bir kishi odamlarga qarz berib yurar va xizmatchilariga aytardiki: «Kambag‘allarning qarzlarini kechib yuboraveringlar, shoyad Allohi taolo ham bizlarning gunohlarimizni kechirib yuborsa». Shundan keyyn u o‘lgach, Allohi taolo uning gunohlarini kechib yuborgan ekan.
97. Fisq-fasod ishlarni oshkora qiluvchilardan boshqa ummatlarimning har birlari ofiyat va xotirjamlikdadirlar. Gunohni oshkora qilish deb, kishi kechasi biror gunoh ish qilib, tong ottirgach, maqtanib, men kechasi unday ish qildim, bunday ish qildim, deyishiga aytiladi. Vaholanki, Allohi taolo uning aybini parda bilan yashirib turgan edi. Gunohkorning o‘zi bu pardani ochgan bo‘ladi.
98. Har bir narsa qazoyu qadar bilan bo‘ladi. Hatto ojizlik va ziyraklik ham.
99. Sizlarning har biringnz bamisoli cho‘pondirsizlar va o‘z qo‘l ostilaringizdagilarga mas’uldirsizlar. Podshoh o‘z fuqarolariga, er o‘z ahli ayoliga, xotin erining uyiga, xodim o‘z xojasi moliga, farzand o‘z otasi mulkiga mas’uldir. Demak, har birlaringiz mas’uldirsizlar.
100. Arqon olib. toqqa chiqib, o‘tin terib kelib, uni sotib yeb va sadaqa qilgan odam, tilanchilik bilan kun kechirgandan yaxshidir.
101. Odamlarning qalbi qozon qaynagan vaqtdagidan ko‘ra ham o‘zgaruvchanroqdir.
102. O’lim to‘shagida yotgan birodarlaringizga «Lo iloha illolloh» kalimasini eshittirib o‘qib turinglar.
103. Kuchlilik—kurash tushib yiqitish bilan emas, balki g‘azabi kelgapda o‘zini bofgb olishdadir.
104. Boylik molu dunyoning ko‘pligi bilan emas, baloi nafsning
to‘qligi bilandir.
105. Odamlarni murosaga keltirish uchun ularga yaxshi gaplarni tashigan kishi yolg‘onchi hisoblanmaydi.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:31:23
106. Har birlaringiz namozni tetik va hushyor holda o‘qing. Agar dangasaligingiz yoki yalqovligingiz tutib qolsa, namozni to‘xtatib to tetiklashguncha kutib o‘tiring.
107. Men o‘zimdan keyin erkaklar uchun ayollardan ko‘ra zararliroq fitna manbaini qoldirmayapman.
108. Vasiyatga arzigulik biror narsasi bo‘lgan musulmon ikki kecha o‘tkazmasdan vasiyatnomani yozib (uo‘ysin.
109. Qaysi bir musulmon o‘z birodari haqiga g‘oyibona duoda bo‘lsa, bir farishta bu bandaga: «Senga ham shunday bo‘lsin»,
deb turadi.
110. Mo‘minlap o‘zaro do‘stlashishda rahmu shafqatda va mehru oqibatda go‘yoki bir tananing a’zolaridir. Uning biror a’zosi og‘risa, unga qo‘shilib qolgan a’zolari ham bedorlik va harorat bilan alam chekadi.
111. Menga nisbatan sizlar go‘yo yoqib qo‘yilgan o‘tga o‘zini urayotgan parvona va chigirtkalar kabidirsizlar. Men sizlarni o‘tga tutishdan saqlash uchun belbog‘laringdan ushlab qanchalik tortmayin, sizlar qo‘limdan chiqib ketib, o‘zlaringni o‘tga tashlayverasizlar.
112. Kimiki bizning bu dinga doir ishimizda o‘zicha yangilik joriy qilsa, u rad qilinadi.
113. Kimiki biz biror amalga tayin etib qo‘yganimizdan keyin u nina miqdorida va undan ortiq narsani bizdan yashirib o‘zlashtirmoqchi bo‘lsa, qiyomat kuni shu olgan narsasi bilan xiyonatchi bo‘lib turadi.
114. Kimiki bir musulmon qulni ozod qilsa, uning barcha a’-zolari barobarida uning ham a’zolarini do‘zaxdan qutqaradi.
115. Kimiki biror yerni zulm bilan nohaq egallab olsa, qiyomat kuni Allohi taoloni o‘ziga nisbatan g‘azabnok holda uchratur.
116. Kimiki mening nomimdan to‘qilgan hadisning soxtaligini bilib turib rivoyat qilsa, demak u yolg‘onchilarning yolg‘onchisidir.
117. Sizlarning qay biringiz biror jinoyat yoki gunoh ish qilayotgan odamni ko‘rsangiz, uni avvalo qo‘l bilan qaytaring. Bunga imkon bo‘lmasa, til bilan qaytaring. Bunga ham qodir bo‘lmasangiz, dilingizda nafratlanib turing. Lekin bu uchinchisi iymonning zaifligidan dalolatdir.
118. Kimiki boyish maqsadida odamlardan tamagirlik qilsa demak jahannam o‘tidan o‘zi uchun nasiba tayyorlagan bo‘ladi. Uni ko‘paytirish yoki ozaytirish qanchalik tama qilishiga bog‘liqdir.
119. Kimiki xodimini yo‘q aybi bilan noo‘rin haqoratlasa, qiyomat kuni unga had uriladi. Unda bor aybi bilan haqoratlagan bo‘lsa, zarari yo‘q.
120. Kimning iymoni Allohga va oxirat kuniga sodiq bo‘lsag qo‘shnisiga yaxshilik qilsin, mehmonni izzat-ikrom qilsin va gapirsa foydali gap gapirsin yoki jim yursin!
121. Kimiki mening nomimdan yolg‘on hadis to‘qib tarqatsa,do‘zaxning xohlagan yeridan o‘ziga joy tanlayversin.
122. Birodari bilan bir yil arazlashib yurish—uning qonini1 to‘kish bilan barobardir.
123. Mo‘min mo‘min bilan bamisoli o‘rta devorlari bir bo‘lgan, yonma-yon qurilgan uylarga o‘xshab, bir-birlarini tutib turishlari kerak.
124. Ikki kishi bir-birlarini haqorat qilaboshlagan bo‘lsalar, ulardan qay biri birinchi boshlagan bo‘lsa-yu, basharti bu-nisi haqoratda undan o‘tkazib yubormagan bo‘lsa, gunohi o‘shanga bo‘ladi.
125. Haqiqiy musulmonning qo‘lidan ham, tilidan ham musulmonlar ozor topmaydilar.
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 17 Aprel 2009, 15:31:42
126. Qabrdagi mayyit qolgan ahli ayol va qarindoshlarining dod solib yig‘lashlari sababli azoblanadi.
127. G’ayridinlar bilan tuzilgan ahdimizga vafo qilamiz va shu bilan birga Allohi taolodan g‘alabamiz uchun madad so‘rab tu-ramiz.
128. Rasululloh o‘zini odamlardan chetga olib, xilvatda zohid-lik qilishdan man etganlar.
60
129. Rasululloh janglarda ayollarni va norasidalarni qatl etishni man etganlar.
130. Baxillikdan yomon illat yo‘q.
131. Uq otish mashqida jonli narsani nishon qilib qo‘ymanglar!
132. Zamondan koyinmanglar, zero zamonning egasi—Allohdir!
133. Qabr yonidan o‘tayotgan odam hayotdan to‘yganligidan koshki shu qabrdagi mayyit (murda) o‘rnida men yotsam»,—deydigan zamon kelmaguncha qiyomat qoyim bo‘lmaydi.
134. Allohga gunohkor bo‘linadigan ishga kim buyurmasin, itoat qilinmaydi.
135. Din ahkomlarini xalqqa oson qilib ko‘rsatinglar, qiyin qilib ko‘rsatmapglar. Ularga Allohning va’dalaridan gagairib bashorat beringlar, azoblaridan ko‘p gapirib, bezitib qo‘ymanglar!
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: Robiya 18 Aprel 2009, 11:59:27
MUNDARIJA (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.60)

Kirish (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg167338#msg167338)
Hadis tarixiga bir nazar  (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg167339#msg167339)
Muslim ibn al-Hajjojning hayoti (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg167528#msg167528)
Muslim ibn al-Hajjojning shaxsi (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168982#msg168982)
Imom al-Buxoriy va Imom Muslim (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168984#msg168984)
Imom Muslimning asarlari (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168985#msg168985)
Imom Muslim ibn al-Hajjojning vafoti xususida (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168986#msg168986)
«Sahih»—al-Hajjojning shoh asari (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168987#msg168987)
«Sahih»ni yaratishda Muslim ibn al-Hajjoj uslubi (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168990#msg168990)
Imom Muslimning «Sahih» asaridagi hadislar soni (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168992#msg168992)
«As-Sahih» kitoblarining nomlari va boblari haqida (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168993#msg168993)
Muslim ibn al-Hajjojning shartlari va amal qilgan qoidalari (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168995#msg168995)
«Sahih Muslim»da isnod (dalil) va matn, masalalari (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168997#msg168997)
Isnod (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg168998#msg168998)
Matn (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg169001#msg169001)
«Sahih Muslim»ga yozilgan sharhlar (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg169010#msg169010)
«Sahih Muslim»dan taxriyj (qisman ko‘chirib) olinib, tasnif etilgan kitoblar (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg169014#msg169014)
«Sahih Muslim»ga opd boshqa kitoblar (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg169016#msg169016)
«Sahih Muslim» asarining alohida xususiyatlari va ahamiyati haqida (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg169018#msg169018)
Xulosa (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg169019#msg169019)
Imom Muslim rivoyatlari (Arabchadan Abdulaziz Mansur tarjimasi) (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.msg169021#msg169021)
Nom: Re: MUSLIM IBN AL-HAJJOJ. Ubaydulla Uvatov
Yuborildi: AbdulAziz 24 Aprel 2009, 07:27:18
Muslim ibn al-Hajjoj

(http://www.ziyouz.com/images/books/muslim_ibn_hajjoj.jpg) (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=368)

Muallif: Ubaydulla Uvatov
Hajmi: 434 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
(http://www.ziyouz.com/components/com_remository/images/download_trans.gif) Saqlab olish (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=368)
Online o'qish (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3524.0)