-
Shifo ul-ilal
(http://www.ziyouz.com/images/books/shifo_ul-ilal.jpg) (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=369)
Muallif: Alixonto'ra Sog'uniy
Hajmi: 366 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
(http://www.ziyouz.com/components/com_remository/images/download_trans.gif) Saqlab olish (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=369)
Online o'qish (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=3538.0)
-
Алихонтсра СОҒУАИЙ
ШИФО УЛ-ИЛАЛ
«Шарқ юлдузи» журнали
1996 йил, 6-сон
Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм
Ссз боши
Қслингиздаги ушбу «Шифо ул-илал» (Дардлар давоси) деган рисолани 1937 йил июн ойларида отамиз Алихонтсра Соғуний Шарқий Туркистоннинг Ғулжа шаҳрида золимлардан қочиб, Кунас тоғларида Тойошув, Қсйошув деган ерларда қирғиз биродарлари орасида ёзганлар.
Отамиз 1885 йил 21 март, шанба куни Тсқмоқ шаҳрида маърифатчилар оиласида туғилганлар. Асли юртлари Андижон, Хстанариқ маҳалласи тсраларидандурлар.
Муножот
Тангриси схши нидо бслса ризо
Яхшиликлар барчасин қилди Муҳаммад Мустафо
Ай ото, сизга муборак, қсшилур юз минг шараф
Ал учун қолдирдингиз таърих Муҳаммад Мустафо
Мусссар қилди ёзмоққа таърих Аҳмадни
Шукрким ул тангрига бслсин, сратгандур олий Муҳаммадни
Шараф бслсин Муҳаммадга, олиб келган бу қутлуғ йсл муборакни
Дилинг ксрсин жаҳолатдан қутқарган нури покни
Ксрурсан унда шижоат ҳам суббот бирлан матонатни
Ксрурди Қуръон ҳақиқат йсо кафолатни
Ҳимост қил бслсанг уммат, сқиб срган Муҳаммадни
Дуо қилсанг таърих ёзган Соғунийга
Бизни ссла зурриёти Боқирғонни.
Асилхон АЛИХОАТЎА А сғли
-
ШИФО УЛ-ИЛАЛ
Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм
Ай фарзанди азиз, билгинким, илм икки турли бслур. Бириси дин илмидур, иккинчиси тан илмидур. Агар киши дин илмини билмаса, иймон, охиратга зиён бслур, тан илмини билмаса, турмуш-тирикчилик роҳати бузилур. Дин илми деб, мусулмончиликка лозим бслган шариат илмини айтилур. Тан илми деб, тан-соғлиқни сақлайдурғон тиб илми дейилур. Дин илмини билмак, сқимоқ ҳар бир мусулмонга қандай фарз бслса, тиб илмини билмак ҳам шундоқ фарздир, Агар бир шаҳарда, иймон, ислом-мусулмончиликни сқитиб билдирадурғон уламо бслмаса ва иссиқ, совуқни айириб, оғриқ, касални ажратиб турадурғон ҳукамо бслмаса, шариатимиз буйруғи буйича ундоқ шаҳарда ҳеч бир мусулмон одамнинг туриши дуруст бслмайдур.
Бу очиқ масаладур. Шунинг учун мусулмонларга ёдгор булурлуқ бу тсғрида бир неча асар китобчалар ёзмоқ ва ҳам шу илмдан сқитиб, бир неча ислом болаларини тарбист қилмоқ, фалокатда қолғон миллатим учун муҳим хизматларда бслмоқ кснглимдаги биринчи орзу-тилакларимдан бслса ҳам бу кунги чоғлиқ мусссар бслмади. Бундан кейин бсларму деган умидим бор. Анди ҳаммасини қилолмасам ҳам ҳаммасидан қуруқ қолмай деб, сз фарзандларим учун ушбу диёрда, съни Ила ва Ғулжа Туркистон, Фарғона мусулмонлари ичинда кспроқ бсладурғон иллат-касалларни баён қилиб, шуни шифо-даволарини ёздим, лекин бу варақ юзига ёзган ссзларим сзим 25—30 йиллар шу илм ичинда хизмат қилиб, ксзим бирла ксриб, қслим бирла ишлаб тажриба қилгонларимдур. Агар фарзандларимиздин қайсилари ақл-фаросатли бслиб зийраклик бирла ушбу сузларни сз урнида ишлатса, бошқа жоҳил табибларга хожатлари тушмас, деб сйлайман. Ҳар бир касбларда агар киши хато қилса, зарари молга етар, агар тиб илмида хато қилса, жонга етар.
-
ФАСЛ
Билмак керакким, кишининг мижози тсрт турлик: қуруқ-иссиқ, ҳсл-иссиқ, қуруқ-совуқ, ҳсл-совуқ. Яна иксонда тсрт турлик суюқ модда бслур, биринчи сафро, иккинчиси савдо, учинчиси балғам, тсртинчиси қон. Киши томоқни еганда, оғиз бсғиздан стиб, меъдага тушар. Меъда таомни сиқиб, сзиб ҳазм қилганда тилипи ичакка стиб, унда ҳам кераклик нарсалари олиниб, кераксиз нарсалари ташқарига чиқарилур. Меъдада қолғон соф қувватлик суви меъда бирла жигар орасидаги масориқа деган меъда томирлари орқали меъдадан жигарга қуйилур. Бунда қайнаб, қонга айланур. Устига чиққан ксниги сафро бслур. Чет ёқага чиққан қасмоқлари балғам бслур, остига тушган қуйқумлари савдо бслур. Мусаффо — тозаси қон бслур. Бу қон жигардин юракка стиб, ундан спкага стиб, спкага кирган ҳаво бирла тозаланиб, сна юракка стиб, юрак томирлари орқали бутун баданга тарқаб, мундин бадан тарбист олиб турадур. Инсоннинг умри бсйинча қон узилмай, шу тартибла юриб турадур. Мана буни қон айланиш, деб айтилур.
-
ФАСЛ
Сафро туркийда ст жойи, жигарга осилган ст халтасида бслур. Савдонинг жойи қоратолда бслур. Балғамнинг жойи упкада бслур. Қон бслса ҳамма бадандадур, Агар бир тола тукнинг тагига қон етмай қолса, унга заҳмат етар, мана снди бу тсрт суюқ моддалар сз лойиқ жойинда турса, тан соғ бслур. Агар сз чекида турмай, ортиқ ё кам бслса, иллат-дардлар шундин пайдо бслур. Бу моддаларнинг ортиқ-кам бслиши, ғизодин1 бслур. Демак, ҳар бир иллат-касалларнинг боши биринчи сабаби емак, ичмак тартибсизлигидан бслур. Буни схши билмак керакки, ғизо тартибини схши сақлаган киши умр бсйича касал-бетоб бслмаслиги мумкиндир.
-
ФАСЛ
Сафро қуруқ-иссиқ, савдо — қуруқ-совуқ, қон — ҳсл-иссиқ, балғам — ҳсл-совуқ. Анди ҳар бир иллат кспроқ ушбу моддаларнинг инсон баданида сз мслжал-меъёридин ортуқ бслиб кетганлигидан пайдо бслур. Қон мижоз бслган кишининг аломати: тани — стлик, юзлари қизил, тслиқ бетлик, хушфеъл, хушқилиқ, кунгли қувончоқ бслур. Юраги қенг, сзи баҳодирсифат, тани қувватли бслур, Сафро мижоз одамнинг белгиси кспинча буғдой рангли, юзи стсиз, сзи қотмол, юраги тор, зардаси тез, слтириб-туриши енгил, жонсаракроқ бслур. Савдо мижознинг аломати — ранги-рсйи қорамтир, баъзиси темирқаро, гоҳ бириси тол рангида. Юзи гсштсиз, сзи қотмол, ориқ, бадхсй, бадфеъл, қсрқоқ бслур. Балғам мижозли одамнинг белгиси — кспинча оқ тусли, юзлари лсппи, стли, танлари юмшоқ, уйқуси ксп, слтириб-туриши оғир, ғамемас, сзи қсрқмас бслур, қорни катта, семиз одамлар ҳаммаси балғам мижозли бслурлар.
-
Фасл.
Қуруқ-иссиқ икки турли бслур. Сафроли қуруқ-иссиқ, сафросиз қуруқ-иссиқ. Агар бир одам сафроли қуруқ-иссиқдан оғриган бслса, аломати шулки, томири илдам ҳам ингичка солур. Юз, ксз оқлари сарғимтир, оғзининг таъми срмандек тахир бслур. Чанқоғи ксп, иситмаси сткир, баданлари, оғиз-бурун, тил-томоқлари қуруқшаб турур. Бунинг устига сийдити сариқ булиб, кснгли айниб, оз-ксп сафро ёндириб (қустуриб) турса, бу оғриқнинг албатта сафродан бслгонлигига ҳеч бир шак-гумон қилмаслик керак. Агар сафросиз қуруқ-иссиқ бслса, оғизнинг тахирлиги, юз-ксзнинг сариқлиги, кснгли айниб, сафро ёндиришлиги бслмайдур. Бошқа аломатлари бслур.
-
Фасл.
Ҳсл-совуқ ҳак икки турли бслур. Балғамли ҳсл-совуқ, балғамсиз ҳсл-совуқ. Агар бир киши балғамли ҳсл-совуқдан оғриса, аломати шулким, томирлари йсғонроқ бслиб, ақрин (секин-секин) юмшоқроқ, бсшроқ солур. Ташналик, оғзи бемаза бслмас, оғзи-бурни сувланиб турур. Ксз-қовоқлари шишмол бслур. Уйқуси ксп, иситмаси бсш, пешоби оқ, баданлари оғир бслур. Агар балғамсиз ҳсл-совуқ бслса, оғиз-бурни куп сувланмас, юз-ксзи қовоқлари кспчиб, шишмол бслмас. Бошқа аломати срнида бслур. Агар бир киши қон куплигидан оғриған бслса, аломати шулки, томири йсғон бслиб, тслиқ бслиб, ҳам илдам, ҳам юқорига сачраб, қаттиқ тез солур. Юз-ксзлари, оғиз-дудоқлари қизил бслур. Айниқса, тил уч четлари ортиқроқ қизил булур. Оғзи қон тамланиб, жигар маза бериб турар. Боши, ксзлари, қовоқлари, бутун баданлари оғирлашиб, музгак босиб турар, қсл томирлари, чекка томирлари кукариб, ирғиб чиқиб турар. Иситмаси қаттиқ бслиб, сзи терлаб турар. Лешоби қизил бслур. Агар киши қуруқ-совуқдин оғриса, аломати шулки, томири ингичка бслиб, кси юқори кстарилмай остинроқ солур. Лекин уриб турған томирға қул босиб турса, қаттиқроқ уринур. Оғиз-бурни, юз-ксзлари, бошқа баданлари қуруқшаб турар. Уйқуси оз бслиб, фикр-хаёлида ҳар турли қарама-қарши сй ксп бслур. Орқа пешоби қорамтир келур. Иситмаси бсш булур.
-
Фасл.
Оғриқ юқорида айтилган 4 модда, съни, сафро, савдо, балғам, қон — шуларнинг бирида бирови кспайиб кетганликдан бслса, бу вақтда танқис қилмоқ лозим бслур. Танқис деб ошуқча моддани дори билан бадандин чиқазмакни айтилур. Агар моддасиз бслса таъдил кифос қилур. Таъдил деб, мижозни сз ҳолига ёндириб, тузатмакни айтилур. Масалан, совуқ бслса, иссиқлик қилур, Иссиқлик бслса, совуклик қилур. Қуруқ бслса, ичидин-тошидин ҳсл нарсалар бирла даво қилур. Мана шуни таъдил дейилур.
-
Фасл.
Танқис уч нарса бирла бслур. Биринчиси сургу қилмоқ, иккинчиси қустурмоқ, учинчиси қон олмоқ. Қиш кунлари сургу қилмоқ схшироқдур. Сабабки, иллат пастроқдаги ичакларга сқинроқ бслур. Буни сургу билан чиқазмоқ осонроқдур. Азги иссиқ кунларда иллат моддаси юқори тарафларга, меъда устига срлар. Буни ёндириб (қусуб) ташламоқ енгилроқ бслур. Буни схши билмак керакки, дунёдаги борлиқ нарсанинг бир сабаби бордир. Сабабсиз ҳеч нарса бор бслмас. Оллоҳ таоло бу жаҳондаги ҳар нарсани бир неча сабабларга боғлагандур. Бандаларни ҳар ишнинг сабабини излашга буюрадур. Ҳар ишни сабабларини билиб, текшириб ишлашга, сабабли қилғондин кейин шифосини Худодин ссрашга амр қиладур. Сабабсиз бир ишни вужудга чиқармоқлик қудрати одат булмабдур. Шунинг учун бемор киши дарднинг сабабини қилмай, Худодин шифо ссраб қараб турса, шариат олдида гуноҳкор бслур. Худо ҳузурида ссроққа қолур. Дунё майдонида сшагувчи киши, хоҳи анбиё, хоҳи авлиё ҳамма сабабга ҳожатдур. Бир ишни сабабларини қилиб, қолганига таваккал қилсун, бслмаса Худо таолонинг бу дунёга қсйғон низом-қонуниға қаршилик қилғон бсладур. Васист: «Бу дунёда ҳеч нарса тан-соғлиққа етмас», «Тан-соғлиқдан улуғ давлат йсқдир». Агар кишининг тани соғ бслмаса, тсққиз қават ксрпа-тсшакда, олтин тахт устида ётса, ундан не фойда бс-лур. Бу дунёнинг роҳати, охиратнинг давлати барчаси тан-соғлиққа боғлиқдур. Буни ҳар қандоқ киши ҳам билса керак. Шундай бслса ҳам билиб туриб, бу улуғ неъматнинг қадрига етмаслик, тан-соғлиқнинг йслини тутмаслик, сз жонига хиёнат қилмоқликдур. Оллоҳ таоло одам фарзандларидин икки тоифани жаҳон халқи учун улуғ неъмат қилиб сратди. Бирлари пайғамбар анбиёлар, иккинчиси ҳукамолар.
-
Биринчилари одамларнинг ботин дардларига даво келтиради. Иккинчилари зоҳир дардларига шифо келтиради. Бу икки тоифанинг вужудлари, бу дунёга келишлари одам болалари учун Худо тарафидин берилган улуғ неъматдир. Бунинг қадрини билиб, биринчи, пайғамбарларнинг айтганларини қилиб, ботин иллати куфр, нифоқ дардидин қутулиб, дини имонни тузатмак керак. Иккинчи, ҳукамоларнинг деганларини маҳкам тутиб, тан соғлиғини топмоқ керак. Шунинг учун ҳукамолар, ҳар киши бир таом еб, шу таом схши сингиб, ҳазм бслмасдин туриб, очксзлик қилиб устига сна бир таом еса, сз қсли бирла заҳар-оғу ичиб, сзини ҳалок қилгандек бсладур, дейдурлар. Шунинг учун шариатимизда айтилур: бир киши тсқ қурсоқ устига таом егандин сна ейишга одам топмаса, итга бергани схшидур. Демакки, бундоқ таом емаклик тан-соғлиқни бузадир. Тарбисти бадан қилиб, тан соғлиқни сақламоқ ҳар бир кишига шариат бсйинча фарздир. Шул тсғрида туйиб туриб, устига шиғаб емаклик, шариатда ҳаром бслди. Мана анбиёларнинг айтган ссзлари. Шул ссзларга қараб, ҳар бир киши амал қилиши фарздир. Бслмаса, икки дунёда зиён курадур. Ксз ксриб турадурки, дард-касаллар кспинча томоқдин бузилиб бсла-дур. Анди ҳар киши нафсини тийиб, емак-ичмакнинг тартибини бузмаса, ундоқ одамнинг тани соғ бслишиға ҳукамолар кафилдирлар. Ақли бор одамга шу қадар ссз етса керак. Инсон дунёда огриқ ксрмай, таним соғлиқ билан стсин деса, 3 нарсани схши тутсун. Биринчи, емак-ичмакни сҳтиёт қилсин, иккинчи, соф ҳаво, учин-чи, тоза сув. Ҳавонинг тан-соғлиққа ксп дахли бор. Чунки ғизоға ҳар кунда уч қайта ҳожат тутса, ҳавога ҳар нафасда ҳожат тушадур. Ксп иллатлар ҳаво бузилгандан пайдо бсладур. Ҳар ким сзи слтурган уйни, ксра жойларини ксп покиза қилиб, тоза тутмоқ керак. Тозаликнинг тан-соғлиқка ксп дахли бордур. Мусулмончилик ҳам тозалик билан бсладур. Ксринг, агар танга ёки кийим-бошга бир қатра палид нарса тегиб қолса, намоз дуруст бслмайдур. Агни-бошларни, танларни пок, тоза тутмоқ, чиркин, сассиқ нарсалардан сақланмоқ, сзини ҳар вақтда хуш исли тутмоқ керак. Инсоннинг руҳи исли нарсалардан тарбист топадур. Шунинг учун ҳукамолар ёз кунларда ҳар сн кунда бир ҳаммом — мсрчага тушсин, қиш кунларда 10—15 кунда бир тушсин дейдур. Шариатимиз-да ҳар жума кунида ғусл-таҳорат қилмоқ суннат бслди. Анди бу вилостларда кспроқ пайдо бсладурғон иллат-оғриқларни баён қиламиз.
-
Фасл.
Ҳиммонинг баёни. Ҳиммо деб, арабчада иситма, безгакни айтур. Қалтиратиб, титратиб тутса безгак дейилур. Бслмаса, қизитма, (иситма) тап дейилур. Мана бу юртларда — Ғулжада бу иллат кспдур. Ксплигини сабабларини айтиб стсак, ссз сзгариб кетадур. Анинг бошқа сабаблари сувнинг бузуқлиги, шаҳарнинг чуқурлиги, ҳавонинг пастлигидир.
Бу иситма, безгак ксп турли бслур. Ҳукамолар 70 неча турлигини баён қилиб, шунинг даволарини айтибдурлар. Биз бу сринда кспроқ бсладурғон бир нечаларини айтиб стамиз. Безгак катта, қсрқинчли иллатлардан булсаму, ксп бслишидан одамлар срганиб қолиб, қсрқмайдурғон бслиб қолибдурлар. Шунинг учун бепарволик қилиб, ксп одамларнинг ажалларига сабаб бсладур. Чунки безгак бир неча ой чсзилса, мундин қсрқинчли иллат пайдо буладур.
Дарднинг устига дард бслиб, ҳалок қиладур. Ҳеч иллат, дардни кичик санағани бслмайди. Дардни кичик ксриш стни кичик ксриб, хонимонини куйдирганга схшашдур. Безгакнинг снг биринчи аломати кезаклик (сқтин) тутиш, тутиб стгандан кейин қсйиб беришдур. Гоҳиси ҳар кунда тутадур. Гоҳи-си кун ошиб, гоҳиси уч кунда, мана бу уч турлиги кспроқ бсладур. Бундан бошқа тсрт кунда, беш кунда, олти кунда, етти кунда, саккиз кунда, тсққиз кунда, сн кунда бир йсли тутадурғон бслсаму, булар озроқдур.
-
Фасл.
Безгак иситмаларнинг иссиқ-совуғини ажратишнинг баёни. Билмак керакким, ҳар безгак ахир кун ошириб тутса, албатта сафродин, қуруқ иссиқдин бсладур. Бунинг аломатлари бош оғриқ, ташналик, қсл-оёқнинг оғриши, оғиз-бурун, тил, томоқ қуриш, иситма қаттиқ бслиш, юз-ксз, тиллари сарғайиш ва қисқа тутиши сафрога қараб бсладур. Агар холис бошқа нарса аралашмаган сафро бслса, қисқароқ тутиб стадур. Агар озроқ балғам аралашган бслса, узунроқ ушлайдур. Бунинг иложи уссуликка (чанқоққа) тамрихинди, қора срик, срик шулар,дин чилаб қсйиб бераверсин. Лекин оз чиламасин. Қувватли қилиб, ксп-ксп солиб музлатиб ичирсун. Иситмани қайтариш учуноқ безгак хинин доридан чснг киши бслса 3 вақт қоғоз гюрошок ичурсин. Лекин бир порошогини дард тутмасдин илгари пайқаб туриб, срим соат болдирроқ (олдинроқ) ичкизмоқ зарур. Ҳар қандоқ безгакка, айниқса иситмадин бслган безгаклар учун бундин ортиқ ҳеч бир даво бслмас. Алғизоқ безгак дори иситмаға ва бошқа касаллардаги иситмаларга ҳам бериш керак. Бутун ер юзидаги илгари, кейин стган ҳукамо-дсхтирлар шунинг фойдасини ксз билан ксришиб, ксп тажриба қилишиб, ҳаммалари тсхтам қилганлар. Лекин 1—2—3 порошок бирла фойдаси ксринмаса. 9—10 порошоккачалик бермоқ керак. Бунингму фойда-си бслмаса, бу чоғда дсхтирга қаратиб, бу замонда ривож топган укол дориларни соддирмоқ лозим. Лекин билиб қилса, сургу дори ҳар қандоқ безгак қисмига фойдаси бордур. Ҳар кунда тутадурғон бслса, тугиб стгандан кейин, кундузи тутса кечаси, кечаси тутса кундузи ичилмак керак. Безгак иситманинг ҳар қандоги бслсин, ёғ-гсшт, қатиқ зиён қилур. Қовун албатта, зиён қиладур, Балки ёг безгакни чақирадур. Аммо тарвуз иссиқдин бслган безгак-иситмаларга фойдаси бслур. Шундоқ бслса ҳам сувини сиқиб ичириш керак. Тарвуз сувига тамрихинди чилаб қсшуб ичулса, биринчи даво бслур. Агар тарвуз сувини — кспроқ қизиб кетса, берулсун. Баданда сафро моддаси ксп скандур. Дарҳол сургунинг чорасини қилсун. Мана мен фақир бу тсғрида сзим қилиб, қайта-қайта фойдасини ксрган баёнларини ёзганман. Ҳар киши сургуни ичишга қойим бслиб, дори ичмаги қийин бслса, мана бу муборак сургуни шарбат срнида ичиб, бизни ҳаққимизга дуо қилсун.
-
Муборак сургу будир. Уч мисқол схши, тоза, снги санои макка олсун. Дорини аптекадан олсун. Чсп-чорларини тозаласун. Бир тола бслса ҳам чсии қолмасун. Икки қадоқ срик, сн мисқол тамрихинди (қорамтирдан қизгимтир тамрихинди схши бсладур). Йигирма мисқол таранжабин, срим мисқол қизил гул еки озроқ гулқанд. Агар йигирма-сттиз дона чилон қсшса, схши бслур. Қушмаса ҳам майли. Мана муборак сургунинг аъзолари. Анди муни билаш тартиби шулки, дастлаб санони хсб тозалаб, қизил гул билан қсшиб, бир чойнакка солиб, қайноқ сув қсйиб, утга қуйсун. Жимир-жимир бир оз қайнасун. Кейин ст таптида турсун. Оз бслганда 5—6 соат турсун.
Таранжабинни бир косага солсун, устига косани тслғизмай қайноқ сув аралаштириб қсйиб, бир оз тингандан кейин докада сузиб олсун. Сувини тиндириб қсйсин. Тамрихиндини урутидан ажратиб, ипчаларини айириб срик бирла қсшиб ивитиб қсйсун. Мана бу нарсаларнинг татиги схши чиққанда санони сузиб, бу шарбатларга қсшиб, сув срнида ҳар қанча ичса ичаверсин; Ҳам чанқоғини босар, ҳам сургу срнида стар. Мана ҳар қандоқ иссиқдин бслғон иллат, майли, қизитма безгак, майли бошқа касалларнинг ҳам ҳаммасига фойда қилур. Тамрихинди ва таранжабин мабодо топилмай қолса, срнига қора срик, шафтоли қоқи солса ҳам бслур. Алғиз сано срик бирламу бслур. Агар совуқ мижоз одам ёки совуқ безгак иситмаларга бу муборак сургуни қилмоқ бслса срим қадоқ кск кишмиш, беш мисқол схши сано, уч мисқол қизил мис илдизи, бир срим мисқол арпабодиён, срим мисқол қизил гул, кишмиш билан қизил мис илдизини тозаланиб бир қачаға (идиш) чиласун. Сано, арпабодиён, қизил гулни чойнакка солиб, қайноқ сув қуйиб, қайнатсун.
Бошқа дориларни татиғини чиқариб, сузиб, шарбатларини бир-бирига қсшиб, илмонроқ ичса, совутиб ичса, ҳам майли. Лекин холис сувни ичмакчи бслса, илимон ичмак керак. Билмак лозимки, сургу ичадурғон киши уч кун болдирроқ ич қотирадурғон нарсалардан сақланиб, мулойим ғизолар еб турса, сургу бемалол амал қилиб, қурсоқ оғритмай схши тозалайдур. Гурунчдин бслғон ғизоларнинг ҳаммаси қабзист қилур. Мулойим ғизоларнинг ичинда ҳаммадин схшироғи товуқ шсрвасидур. Лекин семиз бслмоғи, ёш жсжа бслиши шартдур.
-
Фасл.
Агар безгак ҳар куни тутса, бсшроқ, узун сзилиб ётса, бош огриқ йсқ бслса, аммо ташналик гоҳи бирида бслмас. Ксз қовоқлари шишмол бслиб, юзлари стуққандек ксринса, совуқдир. Биринчи аломати узоқроқ сзилиб тутиб, бушроқ тутушдур. Бу турлик безгаккаму хинин фойда қилур. Лекин гоҳида фойдаси билинмайму қолади. Агар безгак дориси фойда бермаса, беш мисқол тоза хитой реванчин, уч мисқол арпабодиённи қайноқ сувга солиб, қайнатиб, схши татиғи чиқсин. Арпа бодиённи болдирроқ солмоқ керак. Чунки мазаси кечроқ чиқар. Мана шундан ҳар куни 4 вақт, ҳар ичганда ош қошиқда иккида-учдан ичсун. Чснг киши бслса, агар бола бслса, бирдин ичсун. Бу дорини сзим тажриба қилиб ксриб, фойдасини ксрдим. Буткул бсйи, қсл-оёғи, қорни шишган, арабчада истисқо деган (дсхтирлар водианка деган) шишлик иллатга ҳам мундин ортуқ даво йсқдур. А еванчни хитойчада диҳонг дейдур, Лекин қорайган, сскирмаган, кучи кетмаган снги, схшироғини топиб олмоқ керак. Сабабки, ҳар бир дори сскириб қолса, кучи кетиб, фойда қилмайдур.
Бу кунги дорифурушлардаги дорилар кспинча халта теги бслиб, сурилиб қолган дорилардир. Шунинг учун қорин оғритмоқдин бошқа фойдаси йсқ. Яна бир иложи ҳиндибадбсйдин ҳар куни жсхори донасидек ютсун. Буму совуқдин бслгон безгак-иситмаларга фойдаси кспдир. Елқурсоқ кишиларга ҳам фойдаси кспдур. Агар совуқдин бслса, бу ҳиндибадбсй деган дори шу ила тоғларидин чиқар. Ҳар қайси дсконда бордир. Сариғидан ксра қизғимтирроғи схшидур. Яна бир иложи мен ксп ишлатган тегаракбош сариқгулнинг арақи, агар арақиси бслмаса, сзини қайнатиб, ҳар кунда 3—4 қатим, шунинг сувидан ҳар ичганда 2—3 қошиқ ичса, ҳар турли совуқ безгакларга, гоҳида иссиқ-безгакларга ҳам фойда қилур. Бош оғриққа, қурсоқ оғриққа, меъда ичаклардаги қуртларга ксп фойда қилур. Тажрибадан стган.
Бу ерларда ҳам топилур. Кучсизроқ бслса ҳам оқи фойда қилур. Гап унинг срнини билиб ишлатмакда. Лекин пишган вақтини билиб олмоқ керак. Агар 3 кунда бир тутадурғон безгак бслса, безгак қуруқ-совуқдин бслур. Яъни, куйган сафродин пайдо бслур. Сафро сз вақтида чиқарилмасдин баданда туриб қолса, куйиб қорайиб кетар, Сариғлиги йсқ бслиб, қорайиб қодур. Буни савдо деб айтилур. Арабча қора демак бслур. Мижоз сафро борлиғида қуруқ-иссиқ бслса, савдога срилгандин кейин қуруқ-совуққа айланадур. Бу турлук безгакнинг кспинча аломати ссл ёқ биқинда санчиқ бсладур. Ҳар икки кун стуб, учинчи кунида тутар. Бунга ҳам неча хил дориларни бериб ксрдим, Лекин тоза риванч бслса, бундан ортиқ дорини ксрмадим. Юқорида ёзилган миқдорда ҳар ҳафта — 10 кун, балки 15—20 кунгачалик тсхтамаса, узмай ичмак керак. Буни ҳам тажри-ба қилиб, ксп фойдасини ксрдим.
-
Фасл.
Зинҳор-зинхор иситма-безгак бслганларнинг сиртидин ёғ ва ёғли нарсаларни суртмаслик керак, ксп зарари бордур. Аммо совуқ безгак иситмалар учун жсзбувага схшаш нарсалар сзиб суртса, фойдаси бслур, зиён қилмас. Лекин пошсс қилиш, съни сувга лойиқ нарсалардин солиб қайнатиб, шунинг бирла қсл-оёқларини ёки тамом баданларини ювишлик фойда қилур. Ҳукамолар буни пошсс деб айтурлар. Дсхтирлар ванна дейдур. Бу сринда сзим тажриба қилган, фойдасини ксрган бир неча пошссни баён қиламан. Агар (иситма) тап безгак қуруқ-иссиқдин бслса, мунга лойиқ пошсс шулки, агар ёз кунлари бслса, (тол) сстатнинг майда ёпирмоқлик бутоқларидин 2—3 тутам олиб, муни тош устида ёки ёғочга қсйиб, ссқиб, бир оз сзиб, бир челак сувга солсун. Устига кова(ошқовоқ)дан 2—3 парчани қириб солсун.
Агар бирорта чангал гул, бинафша қсшса, сна схшироқ бслур. Арпа кепаги ёки арпани чала снчиб, бир ҳовуч мундин солса, мана шуларни қуввати чиққунчалик қайнатиб сузиб олиб, ёз сувидек қилиб, беморни шуни суви бирла ҳар куни ювилса, ксп фойда қилур. Лекин касал кишига малол келтирмай ювсин, Бу пошссни иссиқдин ҳар турли тап қизитмаларнинг ҳаммасига фойдали ксрдум. Озроқ срмонқсрай қсшиб қсйса, схши бслур. Агар иситмаси совуқдин бслса, буғдой кепаги, уч чангал срманқсрай, агар бор бслса арпабодиён, мана бу учовини схши қайнатиб, таҳорат сувидек қилиб, ювсун, Буму фойдаликдур. Лошсс қилмоқ учун чснг-кичикка бслибму ёш болаларга ксп нафлидур.
-
ФАСЛ. ҲУҚАА ҚИЛМОҚАИАГ БАААИ.
Ҳуқна деб арабчада амалчани; съни клизма қсймоқни айтилур. Бу иш илгаридан бери ислом ҳукамоларидин ишланиб келинган нарсадир. Ксп схши илождур, Бу замонамизда мошина клизма пайдо бслиб, ҳаммага расм-одат бслиб қолди. Клизма қсйишнинг бир неча турларини бу сринда ксрсатиб стаман. Мошина қсйиш иллатга қараб бсладур. Буни ҳам иссиқ-совуғи бор, агар иссиқ иллат бслса, совуқ дорилардин, агар совуқ бслса, иссиқ дорилардин қайнатиб, шунинг сувида қилмоқ керак, Шунда фойда тезроқ ксринур. Мошина қсйганда, бир қатим қсйибла тсхтатмай кети-кетидан 2—3 йсл қсйиш керак. Дастлабки қсйганда, мошина қачани тслғазмасдин илимон сувға шсрлиги билингандек қилиб, туз солиб, шунинг бирла бир қатим амал қилсун. Сувидан чиқазгандин кейинроқ оғриқни ҳолига қараб, бир қатим ё икки қатим амал қилсун.
Лекин ҳар вақтда амалнинг суви илимон бслмоқ керак. Албатта, совуқ бслмасин. Ортиқча иссиқ ҳам бслмасин, зиёни бор. Амалга қсшиладурғон совуқлик дорилар гулбинафша, нилуфар, арпанинг суви, ссгат(тол)нинг қайнатқон суви. Мана бу дориларнинг ҳаммасидан оз-ксп аралаштириб, қайнатиб, амалча сувини шундан қилмоқ керак. Ҳаммаси бслмаса, бир-иккиси бслсаму, кифос қиладур. Агар оғриқ бслмай, ич бсшатиш учун амалча қилмоқ керак бслса, атир совунни сзиб, қилса ҳам бслур. Амалча қилганда киши 5—10 минут ичакда сақлаб туриб чиқарса, сна бу схшироқ фойда қилур. Бслар-бслмасга амалча қилавериб, озорланиб қолган ҳам схши смас. Зарурат бслғонда қилгани схши. Соглиқни сақлаш қонуни бсйинча, ҳар кеча-кундузда бир қатим ич келмак, томоқ еб турган кишига агар мундин стиб кетишини билсинки, мижози бу-зилғон бслур. Ичнинг вақтида юриб туриши, тан-соғлиқнинг аломатидур.
-
Фасл.
Қайси иллатдан иситма қаттиқ бслса, айниқса, тиб касалларида қизитмаларга бехабар қолмай, компресс қилиб турмоқ ксп зарурдир. Бслибму ёз кунларида мижози иссиқ одамларда мунинг ксп фойдаси бордир. Агар компресс қилгондан сирка-уксус қилиб қилса, ҳарорати анча қайтади. Айниқса, бош устига узмай қилиб туриш керак. Ксп стказмай, снгилаб тез-тез алиштириб туриш керак. Агар (ошкски) юмғоқ сутни снчиб, ковани қириб аралаштириб, сирка сувини қизитиб бошга чапласа, дарҳол фойдаси ксринур. Лекин шуни ҳам устидан чупракни (латтани) ҳсллаб, салқин-муздек қилиб, йсткаб-йсткаб босиб туриш керак. Агар қизитиши қаттиқ, сткир қизитса, бу ҳолда катта чойшабни сувга солиб, шунга срамоқ керак. Аки тол ёпирмоғини сувга солиб, шунга сраб ётқизилмоқ керак. Ксп фойдаси бордир. Бслибму тиб иллатларида мундин бехабар қолмаслик керак.
-
ФАСЛ. САА СОМ ИЛЛАТИАИАГ БАААИ
Сарсом деб арабчада кезик (юқимли) терламани айтур. Дсхтирлар тиб дейдур. Қора кезик, телба кезик, тсғри кезик бслиб, уч қисмга бслинур. Аспи чиққан, съни баданга қизил майда нарсалар тошиб кетган кезикни дсхтирлар сипной сс‹п дейдурлар. Бу иллат ксп қсрқинчли ҳам юқумли иллатдур. Анг қаттиги уч кундан стказмас. Енгил, схшиси еттинчи куни терлаб, енгил тортуб қолур.
Бу иллатга ксп сҳтиёт бслиш даркор. Фақир бу иллатга ксп қараб, анча тажриба пайдо қилганман. Сарсом, съни терлама кезик иллатининг сзига хос махсус бир неча аломати бордур. Шу иллатлар, съни схши текшириб, аниқ кезиклигини билгандан кейин давосига биз ксрсатган йсл бирла киришмак керак. Бу иллатларнинг аломатлари шуки, дастлабки биринчи куниёқ иситма бирла бошлар.
Бу қизитма кундин-кунга зиёда бслур. Еттинчи кунгачалик агар енгилроғ бслса, еттинчи кунида бир схши тер келиб, шунинг бирла кундин-кунга енгилликка юз қсср. Бу иллатда схши тадбир қилинмаса ёки вақти етмасдин туриб, таом еб қсйса узилиб қолиб, 40-50 кунга чсзилиб кетадур. Тарбис қилмоқ керакким, ҳар иллатнинг узилиб қолғони, бошлаб ётқонидин оғирроқ бслур. Ксп одамларнинг ажалига сабаб бслур. Мундин ксп сҳтиёт қилмоқ керак. Кспинча узилиш, дард чиқмасдин туриб, томоқ еб қсйғонликдин ёки оғирроқ томоқ еб қсйғонликдин ёки ҳаракат қилиб, уён-буён юрганликдин бслур. Гоҳида қаттиқ хафа бслғондин бслур. Ксп сҳтиёт бслмоқ керак. Аиҳост нозик иллатдир.
-
Фасл.
Иссиқ кезик, совуқ кезик бордур. Ҳар икковида ҳам жовлиб ётар. Гоҳи кишида дастлабки кундаёқ пайдо бслур. Гоҳида 2-3, гоҳиси ксп жовлир, гоҳиси озроқ. Дарднинг ксп-озлигига қараб бслур. Агар сарсом бслган киши беҳуш ақли билан ётса, уён-буён ксп сзини уринтирмай, ортиқча ксп жовлимай усулиқни (суюқлик) ссраб ксп-ксп ичиб турса, кснгли очиқ, сзи сергак бслса, схшилик аломатидир.
Ҳаммадин оғирроғи беҳушлик билан ётса, сувга рағбати йсқ бслса ёки бир қошиқ-срим қошиқ ичиб, ортиқча ичмаса, ётиши тинишсиз бслса, бунинг устига тили оғирроқ бслса, оёқ-қслларини ксп йиғиб-узатса мана булар оғирлик, қсрқинчлик аломатидир. Кезик сарсом иллати кспинча, иссиқдин, қон, сафродин бслур. Гоҳида совуқлик балғамдин бслур. Иссиқ сафродан бслса, аломати иситмаси қаттиқ жовлиши бор, сзи бадхулқ, чанқоғи ксп, юз-бети тезда ориқлаб кетар.
Агар иссиқ қон зиёдаликдан бслса, юз-ксз, тиллари қизил, томир ирғиб чиққан, иситмаси қаттиқ бслса, сафродин бслгандек смас. Лекин ҳар икковида ҳам лаблари ёрилиб, тиллари каз бойлаб, гоҳиси қорайиб, гоҳиси саргайиб, қуруқшаб турар. Совуқдин, балғамдин бслғоннинг белгиси иситма бслмас, бслса ҳам оз бслур. Ўзи беҳуд, карахт-ҳайронликда ётар, ташналик бслмас, агар ҳуши, тили бслмаса умид йуқдир. Билмак керакким, кезик иллатнинг қайси турлиги бслса ҳам сабаби шулки, миснинг пардаси шишиб, остидаги мис юмшоғини босур.
Шунинг учун ақл алмашиб жовлиб турадур. Анди бунинг даволарини баён қиламиз. Бу иллатнинг ҳар қандоғи 7 кунгача ксчиб турадур. Агар 7-куни Худонинг амри билан дард енгилса, 8-кундан бошлаб енгиллик бслур. Агар шу кунда дард енгса, кундан-кунга пастлаб кетар. Шу учун ҳукамолар бу кунни кураш куни деб айтурлар. 7-куни терламаса, ул вақт 9-11-13-15-17-19-21-27 кунгачалик ҳаммаси тоқ кунларда бслур, Лекин 17-кундин сткандан кейингиси хатарлидур. Бу иллат нозиклигидан ссзни узатиб ёздим, сна кснгилда ксп ссз қолди. Вақт торлигидан ёзолмадим.
-
Анди бу иллатнинг тадбирларини айтайлик. Агар иссиқ кезик бслса, биринчи кундан бошлаб юқорида айтилган совуқ дориларни қайнатиб, шунинг сувида амалча қилсун. Ҳар қилганда 2-3 қайта қилсун. Мумкин бслса, ҳар кун қилсун. Бслмаса касалнинг ҳолига қараб, кун оралаб қилиб турсун. Иложи бслса, ҳар кунда қилғони схши.
Амалча билан ичи келгандан кейин усулликка (суюқликка арпа суви) кашкоб берсун. Арпа кашкоб баёни шулки, 2-3 қадоқ арпани (туйиб) туклаб, оқлаб тайёр қилиб олсун. Шу арпадин бир ош қошиғини слчаб, совуқ сувда ювиб, сирли (малированний) идишга солиб, устига сув қошиқда 30 қошиқ сув қуйсун. Демак, бир ҳисса арпага 30 ҳисса сув қуймак керакдур. Тоза булоқ суви бслсун.
Шуни мулойим ст бирла тенг срми кет-гунчалик қайнатсун. Тенг срмига келганда, шу сувни тиндириб, бошқа идишга олиб қсйсин. Мана шу сувдан ҳар қанча ичса қеча-кундуз демай бераверсин. Оз ичса ҳам, ксп ичса ҳам шундан ичсин. Агар буни ксп кстармай қолса, мундин ҳар кунда 2-3 вақт, оз бслса 2-3 коса, бслмаса 3 пиёла ичсун. Бу кашкобда ксп фойда бордур. Азиб стирса ссз узайиб кетар. Қолган вақтларда тамрихинди, қора срик, олча, срик, таранжабин — шуларни шарбат қилиб бераверсун.
Тамрихинди билан таранжабин суви ҳам ксп фойда қилур ва ҳам ичишлик бслур. Тамрихинди бир сар бслганда, таранжабин 2-3 саргача бслсун. Бу шарбат ични ҳам мулойим қилиб турар. Ичи қабзист бслиб ксп келмаса, бу шарбатга 3 мис-қол тоза санои макка қсшсун. Ксп мулойим сургу бслур. Аммо бирданига қаттиқ сургу қилса, ксп схши бслмас. Бошига латтани ҳсллаб, агар иситмаси қаттиқроқ бслса, музлик сувга солиб, салқин қилиб бошга ёпиб турмоқ керак. Тамом баданини компресс қилиб, катта чойшабни совуқ сувга солиб сраса, сна схши бслур, Иситманинг оз-кспига қараб қилгай. Агар тамрихиндига схшаш нарсалардан йстал пайдо бслса, бу ҳолда тамрихиндига чилон қсшсун. Аки кашкоб сувига қаноат қилсун.
Бу иллатга ҳукамолар гулбинафша ксп фойдали дебдурлар. Мен сзим тажриба қилиб ксрдум, фойдали скан. Бир мисқолчасини бир чойнакка солиб, чойга схшатиб дамлаб ичсун. Гулбинафшани қайнатмай, қайноқ сувга дамлаб қсйиб ичсун. Шу бинафша сувига озроқ 3-4 томчи анисиви сувидан томизиб қсйсун. Иншооллоҳ раббил оламин, биз дегандек қилиб турса, бу иллатга Худо таоло осонлик билан шифо берур. Алҳамдулиллоҳ, шу тартиб бирла ксп мусулмонларнинг шифосига сабаб бслдим. Менинг қслимда бу иллатдин кам зое бслди, балки бслмади десам ҳам бслур.
-
Лекин дсхтирлар қслида бойлардин ксп зое бслди. Улар ҳар бир илмни шапкаси борлардин кутарлар. Шунга қараб, Худои таоло сз суйганларини қслида ҳалок қилур. Ўз мусулмонларининг қслида шифо топқандин булар кслида ҳалок бслганни ортиқ ксрсалар керак. Буларда диёнат ҳисси буён турсин, миллат ҳислариму йсқдур. Шунинг учун кундан-кун харобликдамиз. Агар бу ссздин достон бошласак, бошқа бир китоб ёзишимиз керак. Хайр, бу ссз қолсун. Агар тер келиб ёки тер срнида бошқа сабаб бслиб, иллат ёниб касал енгиллаб, иситма совуса, жовлиш тсхтаса, кснгли очилиб томоқ талаб қилса, уйқу ҳам оз-ксп пайдо бслса, ич пишиш, юрак ториқиш тсхтаб қолса, дард чиққондин аломатлари очиқ билинса, мана шу вақтда томоққа киргизиш керакдур.
Дастлабда томоқ беришда жсжа товуқдин шсрва қилиб берсун. Чақирмаган жсжа бслса схшироқ. Макиён-хсрозга схшаш, лекин семиз бслиши керак. Шсрва қилиш тартиби шуки, бир жсжани учдан бирини солиб, 6-7 дона қора срик солиб қайнатиб, схши пишурсин. Анғоқчалик хамиртурушни докага тутуб сувда сзиб, тилпини докада қолдириб, сутини шсрвага қсшуб қайнатсун. Бир ичишлик хушхсргизо бслур. Ҳам енгил бслур. Шундоқ қилиб, бир неча кунлар енгилроқ томоқ еб туриб, ғизонинг оғир-енгил сингишини пайқаб туриб, бошқа гизоларга киришмак керак.
Яна бу иллатга сзим ишлатган, ксп фойдасини ксрган дорилардан бири исканжабил риванчий деган шарбат доридур. Бу дорини қилиш осон, ҳам сзи ксп фойдали бслғонлиги учун бу сринда ёзиб қсйдим. Ҳар қандоқ безгак-иситмаларга ҳам ксп фойда қилур. Шарбатни ссаш тартиби будир. Бир қошиқ схши сткир узум сиркасини бир сар риванчий, агар мусулмон сиркаси топилмаса, срис сиркаси ҳам бслса керак. Аввал риванчинни снчиб, дока халтага солиб, бир-икки коса сувда тамом кучи чиққунчалик қайнатсун. А иванчни сзиб, снчиб, ҳеч таъми қолмагандан кейин, тилпини олиб ташлаб, шунинг сувига сиркани қуйсун. Агар срис сиркаси бслса, тенгшаб қуйсин. Шакарни солиб, мулойим қайнатиб бир шишага олиб қсйсун. Агар ксп сткир бслса, сзидан сткир қайноқ сув қсшиб бир қошиқдан ичсун. Ксп фойдали нарсадур.
Ҳар қанча сиркаси сткир бслса, риванч тоза бслса, шарбати шунча қувватли бслур. Бир кунда 3 вақт устидин қиладургон даволардан бириси шулки, беморни сусб сртурғизиб қсйсун, агар ссиқроқ бслса, ётқизиб туриб, сткир устара билан уста киши билдирмасдан, малол келтирмасдан бош тепасидин олақандек жойининг сочини туширсин. Бош чсрасига қон оқиб кетмагидек қилиб, латга сраб қсйсин. Андан кейин бир жсжа товуқ ёки кабутарни олиб келиб бир киши тутиб берсин. Яна бир киши сткир пичоқ билан беморнинг бош устига бсғизласин. Иссиқ қонини мис устига оқизсин. Қони тсхтар-тсхтамас, жони чиқишга қарамасдан қорнини ёриб, иссиқ бсйича қорнини ёпсин.
Беморни аста ётқизиб қсйсун. Бу нарса бир соатгачалик мис устида турсун. Сснгра олиб ташлаб, иссиқ-илиқ сув билан покиза ювиб ташласин. Ювмай қсймасин. Мана бу амалда сзим қилиб ксриб, фойдасини билдим. Ҳуши йсқ ётганларга сабаб бслиб ҳуш кирди. Буни ҳам ҳожат стса, сскариш керак. Яна бу иллатда по-шсс ксп фойдалидур. Лошсс қилишнинг таъсири шулки, юқорида безгак баёнида айтилган совуқлик дорилардин қайнатиб, сувини сузиб олиб, таҳорат сувидек қилиб, беморни каравотдек жойга стиргизиб, пошсс сувини чуқурроқ идишга қуйиб, икки оёғини шу сувга ботирсин, Тиззасигачалик бир одам кучли қсл билан тинмай сув ичида беморнинг оёғини тиззасидан тубанга қараб сидириб сзғилаб уқалаб берсин. Сув совугунчалик, агар беморни-нг кснгли очиқ турса, юраги сола бошласа тсхтатсун. Мана бу тариқа пошсс қилмоқ ҳар турли иситмаларга, бош оғриқларга ксп фойдалидур. Тажриба қилиб фойдасини ксп ксрдим. Қизитма бош огриқларга икки-уч бор қилгандаеқ фойдаси очиқ ксринур. Лекин беморга малол келтирмай қилиш керак.
-
ФАСЛ. ЗОТИЛЖАМАИАГ БАААИ
Туркийда қогун, қиргизлар қобирғадан сесканган қон тукурган санчиқ дейдур. А ус дсхтирлари воспаление дейдурлар, Туркистон вилостларида кспроқ бсладурғон иллатларнинг бирови шулдир. Бу иллат ҳам ксп оғир, хатарли, қсрқинчли иллатдур. Алҳамдулиллоҳ, бу фақир ожиз бандасига Худои таоло бу даҳшатли иллат тсғрисида ксп схши тажриба бергандур. Бу дардга мубтало бслган одамларни вақти стмаган бслиб, бошқа киши аралашмай, сзим қараган бслсам, агар ажал етмаган бслса, иншооллоҳ, бир киши зое бслмас десам, ёлгончи бслмасман, Худо ёлғончи қилмас. Анди бу сринда тажрибаларимни баён қиламан.
Бу иллат ҳам кспроқ иссиқ сафродин ва ҳам қондин пайдо бсладур. Бу иллатнинг беш нишон аломати бор. Биринчиси, йстал, иккинчиси, қовурға тагида санчиқ, учинчиси, иситма, туртинчиси, нафас танглиги. Агар нафасни қаттиқроқ тортса, биқини санчиб, нафас олғизмайдур. Бешинчиси, томирнинг юқорига срлаб илдам солиши. Сафродин бслса, юз-ксз, тилларнинг сариқ бслиши, қондин бслғонда буларнинг қизиллигидир.
Анди бу иллатнинг тадбири шулки, дастлабда орқаларига 7-8 жойга ст билан бонка қсйсун. Аақ санчиқ бор жойга бонка қуйганда шу жойдан чекиб, икки-уч қошиқ қон олсун. Бонкани 2-3 қайтариб, шу уринга солсун. Бундин кейин узун докани иссиқ сувда чилаб, иссиқ бсйинча сраб, пахта қуйиб боглаб қсйсун. Бир кеча-кундузда 3-4 қатим снгилаб, йсткаб (алмаштириб) турсин. Лекин сувни қайноқ қилиб, ст куймагундек қилиб урасун. Совуб қолмасун. Иккинчи тажриба шулки, дарҳол амалча қилсин. Чорак қадоқ срикни қайнатиб, шунинг суви билан амалча қилсун. Бу иллат ҳам 7 кунгачалик кучаб турадур. Ҳар кунда амалча қилиб, гоҳида гулбинафша нилуфар сувидан қилсун.
Ичишига бслса, арпа кашкобга чилон солиб қайнатиб, шунинг сувидин берсун. Яна гулбинафша, нилуфар, қизилмис илдизи — бу уччовини дамлаб, сувидин бериб турсин. Зинҳор тамрихиндига схшаш аччиқ нарсаларни бермасун. Йстал кспайиб кетар. Агар испағулни қайноқ сувда чилаб қсйиб, шунинг қаймоқ ширасини чиқазиб, сна оқ гулхайрини ёки бунинг илдизи ни қайнатиб, шулардин сзиб, ширасини чиқазиб, дори сувларига қсшиб ичса схшироқ бслур.
Бу сувлар мадда иллатни пиширади, беморнинг ичишига сут берсин. Сут беришнинг тартибини охирида ёздим. Шунга қара. Йсталганда бсшлик билан қон аралаш (бал-ам) хапрукларни осон чиқазур. То иллат моддаси бслған шу нарсалар чиқиб, адо топмагунчалик бемор ором топмайдур. 7 кундин утгандии бошлаб, кспинча бу оғриқ терлаб, баъзиси терламаёқ иситма санчиқ йсталлари пасанча тортиб, енгиллай бошлайдур. Буни ҳам томоққа дастлаб кирганда кезикка ухшаш енгил томоқлардин бошлаб сҳтиёт билан ғизога киргизмак керак. Оғзи кезик иллатида, зотилжам иллатида беморнинг оғзи бус (ҳидланиб) бслиб кетар.
Бунинг иси димоққа уриб снаму жовлишини кспайтирур. Шунинг учун оғзини тез-тезда чайқаб турмоқ зарур. Ҳаммадин схши аптекада борний кислота деган оқ арзон дори бор. Шуни қайноқ сувга солиб, шу билан чайқасун. Бу куп зарур ишдур. Бу иллатнинг гоҳи бириси ксп оғир бслиб, нафас олдирмай, ётол-май, агар ётса нафаси қисиб, снтикиб, санчиғи кучаб кетадур. Мана бу вақтда ксп қсрқинчли бсладур. Анди қандоқ тадбир қилмоқ керак.
-
Бунинг тадбири шулки, зигир, арпа уни, гулбинафша, ошқовоқ уруғи, бор бслса оқ лайли гул, зиғир билан қовоқ уруғини хсп майда снчиб, озроқ буғдой кепаги қстдиб, ҳаммасини сувда схши қайнатиб, қуюқ аталадек булганда санчиқ бор тарафга етгудек чупрак устига малҳамдек қалинроқ сйратиб солиб, шуни санчиқ устига иссиқ буйича тортиб, пахта қуйиб боғлаб қсйсин.
Бир кеча-кундузда уч қатим йсткаб, иссиқ-иссиқ боғлаб турсун. Биринчи қилгандаёқ фойдаси маълум булур. Тажрибадин стган ишдур. Агар бу иллат 40 кунгачалик тозаланиб схши бслиб кетолмаса, сил касалига айланиб кетар. Кскраги ғиж-ғиж бслиб, нафаси қисиб, юрак солиб туриши йстал тсхтамаслик, силга айланганлик аломатидир. Сил касалдин тузалмак куп мушкулдур. Юқоридаги дори сувларини ичилганда, анисивидан томизиб хушбсй қилиб берсун. Фойдаси бордур.
Билмак керакки, гоҳида ёлғон зотилжам бслур. Бунинг аломати иситмасиз йсталишлар бслмас. Алғиз қовурға остида санчиқ бслур. Бунинг иложи шуки, буғдой кепагини докага тугиб, қайноқ сувга солиб, чала сиқиб ташлаб шуни санчиқ бор жойга иссиқ-иссиқ боғлаб қсйсин. Иншооллоҳ, шифо топгай. Лекин чин зотилжамда ел тсхтаб қолди деб, тузкепак қовуриб босиб, кесакни қизитиб босиб қсйса, дард кучайиб кетар. Ксп зарар қиладур. Шунга сҳтиёт бслмоқ керак.
Бу кейинги тажрибаларимизда зотилжам иллатига сутни ксп фойда қилғонлигини ксрдим. Қарасам, дсхтирлар ҳам бу иллатга сут беришар скан. Лекин ҳар кунда уч вақт бермак керак. Иложи бслса, снги соғдириб, пишириб, иситма жуда қаттиқ бслмаса срим сут, срим қайноқ сув қсшиб, иситма қаттиқ бслса, икки ҳисса қайноқ сув қсшиб бир ҳисса сут берсин.
-
ФАСЛ. ИСТИСҚОАИАГ БАААИ
Шишиқ иллатини рус дсхтирлари водиснка деб айтурлар. Бу ллатнинг сабаби, юрак, спкада қон томирларининг баъзиси тссилиб, қон схши юролмай, қонга сариқ сув қсшилиб баданга тарқаб ингмай, шишиқ пайдо бслур. Бу иллат ҳам уч қисмдир. Биринчиси, арабча лахми дейдур. Бошдин-оёқ губтак бслиб, шишиб кетар, айниқса оёқлари ортиқчароқ шишар.
Бу шишикларга қсл босса хамирга босгандек, чуқур бслиб қолур. Чуқурлиги дарровда текисланмас, мана бу қисми осонроқ, енгилроқ қисмидир. Фақир бу оғриққа йигирма беш йил ичида ксп тажрибалар стказдим. Бир неча одамлар биз дегандек парҳез тутиб, соғайиб кетдилар. Гоҳ бирлари биз ксрсатган йслда туролмасдин шу дард билан слиб кетди. Буму хатарли, қурқинчли иллатдан деб саналур.
Ҳар шифонинг боши парҳез тутмоқдир. Ларҳезни схши тутса, ҳар қандоқ даво қилган ҳаким бслса ҳам дарддан холис қилур. Ларҳез қилмаган бемор, ҳукамонинг ссзини олмағон касал сз жонига сзи душмандур. Шуни схши билмак керакки, снди схши қулоқ солиб, зеҳи қсйиб туринг. Бу иллатнинг илож даволарини, парҳезларини баён қилиб стай. Дастлабда сувдин парҳез қилсун. Сувни ичиш у ёқда турсин, сувга қараш ҳам зиён қиладур. Сабабки, бу шишда сув бордур.
Сув сувни тортадур. Иккинчи, ғизосига хамир томоқ емасун. Буғдой жинсидан бслғон ҳамма ғизо зарар қиладур. Яна еган ғизосини слчаб, соғ вақтида есдурғон ғизонинг олти ҳиссасидин бирини еб, шунга қаноат қилсун. Ҳар қанча бу иллатда томоқ оз еса, балки рсза тутса шунча схшидур. Озроқ бслкадин қилғон сухари бслса, шунда ҳам озроқ еса рухсат.
Бундай бслмай, аралаш еб кетса ғизо бслмасдин дард бсладур. Кундин-кунга шиш зиеда бслиб, охири ҳалок қиладур. Анди оз еса, ҳам нима есун, қараймиз, агар иситмаси бслмаса, ҳар кунда қсй гсштидан кабоб қилиб бсрсун. Тузини озроқ солсун. Гоҳида озроқ гсшт солиб долчин, мурч, арпа бодиён, зира, шу дориларни снчиб татиғи схши чиққудек қилиб, солиб узун қайнатиб бир сирконча (пиёла) қолғонда шуни берсун. Гсштини иштаҳа қилса, есун. Чой срнида арпабодиён, қаламнирмунчоқ — бу икковидан солиб узун дамлаб қсйиб, қувватини чиқазиб, шундин ичиб турсин. Гоҳида схши тоза чой бслса, бир пиёла-срим пиёла ичиб қсйса, зарари йсқдир. Кск кишмиш, срик мағзини нон срнига оз-ксп еб, шунга қаноат қилса, ксп схши иш қилиб, ун томоқни емай, бошқа томоқ\ардин ҳам оз еб турса, ксп схши.
-
. Бу дарднинг давоси ксп терлатиш, ксп пешоб қилдириш билан бсладур. Иложи бслса дунгоннинг конига схшаш кон қилиб, (ёки сандал) шуни қиздириб, шунда ётиб терласун. Икки дона сув ксрмаган пишиқ ғиштни стга солиб, тоза қизитиб, куймагудек бслганда латтага сраб, шишиқ жойларга совугунча босиб ётсун.
Иложи бслса бир нечани тайёрлаб қсйиб, бири совуса бирини қсйиб, ҳар кечаси тонг отгунчалик шундоқ қилсун. Шунинг фойдаси кспдур. Зерикмай қилсун. Ўзим қилиб фойдасини ксрган ишлардур. Яна бир иложи тандирни хсб қизитиб, устини супириб ташлаб, ичига киши слтургудек сриндуқ қсйсун. Ҳар қанчаки киши чидаб бемалол стиргудек бслғанда беморни утирғи-зиб қсйсун.
Боши тандирдан чиқиб турсун. Агар ташна бслса дол-чиндан ичсун. Лекин икки одам сҳтиёти шарти бемор устида ҳозир турмоқ керак. Мабодо юраги чидамай, кснгли кетгудек бслса, дарҳол чиқазсун. Агар чидаб тургудек бслса, обдан терлагунчалик турсун. Қанча чидаса, шунча турсун. Тоза терлаб бслгандан кей-ин, ҳеч шамолга теккизмай сраб-чирмаб срнига ётқизиб қсйсун.
Бу ишни тажриба қилиб ксп фойдасини ксрдим. Яна бир иложи — темирни темирчилар қиздиргандек қилиб, хсб қиздириб, срим челак покиза сувга доғлаб, ссндирсин. Шундоқ олти қатим қилсун. Кумушни қиздириб беш қатим шундоқ қилсун. Агар топса олтин, тсрт қатим шундоқ қилсун. Мана шу сувдин қайнатиб, майли, чой дамлаб ичсун. Майли, дори чой қилиб, нақ сзини ичсун, фойдали. Бу иллатга ичидин ичадурғон дорилар ҳаммасидин фойдалироқ.
Дориси — риванч шарбатидир. Шарбат сифати будир. Ўн мисқолча арпабодиённи снчиб, дока халтага солиб хсп қайнатсун. Тоза татиғи чиққанда сиқиб ташлаб мусаффо сувига бир сар тоза хитой риванчини снчиб, халтага солиб, шу сув билан татиги чиққунчалик қайнатсун. Сувини шунга срим қадоқча новвот қсшиб, сна озроқ қайнатиб олсун. Мана риванч шарбати шудур. Сув миқдори уч коса бслиб, шарбат тслиқ бир косача қолса бсладур. Мана шундин кунда уч вақт ҳар ичганда икки қошиқдин ичсун.
Бу ҳам фойдали. Бундин фойдали нарсани ксрмадим. Алғиз бод иллатга смас, ҳар қандоқ совуқдин бслғон безгакларга, юрак сйноқларга, қурсоқ оғриқларга, ичбуруғларга ксп фойдали шарбатдур. Бу иллатга ҳсл меваларнинг ҳаммаси зиён қиладур. Аммо анорнинг тотлиги, гоҳи аччиғи ксп фойда қиладур. Агар бу иллатга мубтало бслғон киши анор ксп шаҳарда, бошқа ҳеч ғизо емай ёки озроқ еб, бир неча кунгачалик ҳар кунда тсйгунича анордин еб турса, соғайишига (шишиқ қолмаса ҳам) шак қилмаса ҳам бслур. Бу иллат учун анорда шунча хосист бор. Яна бу иллатга сафар қилмоқ (айниқса иссиқ ҳаволи қуруқ мижозли вилостларга) ксп нафи бордур. Аз кунларининг саратон иссиқларида иссиқ кунда слтириб, қалин ёпиниб ётиб терлашму ксп фойла берур.
-
Фасл.
Анди бу тдишга устидин сурадурғон нарсаларни баён қиламан. Биз ксп нарсаларни қилиб ксрдик. Ушбу нарсаларни фойдали топдик. Биринчи, спирт (ароқ)ни ҳар кунда икки вақт тамом шишикларга суртсун. Аптекада, ароқ сотган дсконларда ҳар вақт топилур. Тоза спиртнинг аломати шулки, бир нарсага озроқ қуйиб, устига гугурт ёндирса кслмак бслиб куср, тозаси шул. Бундин шишик ёнгунчалик (қайтгунчалик) зерикмай суртсун. Ҳар ҳаром нарсани ҳукамолар даволик учун буюрсалар ҳалол бсладур.
Шариат ҳам буюрадур. Бир иложи икки-уч йиллик қорачирик бслиб кетган қсйнинг қийини икки ҳисса олиб, туздин бир ҳисса қсшиб, иккаласини майда снчиб топилса узум сиркаси, топилмаса, иссиқ сувда юғуруб лой қилиб, шишикларга чапласун. Устидин сраб боғлаб қсйсун. Бир кеча-кундузда бир снгишлаб чапласун. Беш-сн қатим чапласун. Куп фойдалидур. Яна бир иложи, агар иситмаси йсқ бслса, сски қазининг ёғига тузини кспроқ қсшиб, майда қилиб, хсб аралаштириб суртса, буму фойда қилур.
Агар иситма бслса ёг зиён қилур. Ағ иситмага хоҳ ичиндан, хоҳ ташиндан бслса зиён қилур. Шунинг учун иситма-безгак одамлар ёғли таом еб қсйса, дарҳол иситмаси зиёда бслур. Безгаклар ичида 3 кунда бир тутар бслса, бунга шсрвага схшаш ёгли таомлар ксп зиён қилмас. Юқорида безгак баёнида бу ссзлар ёзилди. Хотирада сақлаш керак. Яна бир иложи, бу иллат учун арошон (маъдан, иссиқ булоқ) сувлари ҳам ксп фойда қилур.
Яна бир иложи, тус сути ичмак ксп фойда қилур. Лекин ичиш тартибини билмак керак. Тартиби шулки, бошлаб ичганда срим қадоқдин бошласун. Тус бемор олдида соғилсун, Иссиғи кетмасдан туриб ичсун. Йироқ ердин соғиб олиб келиб, сутини совутиб қсйиб ичганнинг ҳеч фойдаси йсқ. Шундоғ қилиб кунда сутни озроқдин орттириб бориб, кунда икки қадоқ-уч қадоққача ичадурғон бслсун. Лекин сингиб туриши шартдир. Кстаришига қараб ичмак керак.
Агар сингиб борса, бошқа ғизо аралаштирмай, ёлғиз сзига қаноат қилсун. Агар тус сийдигини сутига қсшиб ичса, сна схши бслур. Лқалли, 40 кунгачалик ичсун. Агар ксп схши сингмай, меъдаси заиф бслса, кунда икки ёнғоқ миқдори офтоби гулқанд еб турсун. Бу иллат аслида жигарнинг мижози бузилиб қуввати кам бслғондин бслур. Шунинг учун жигарга қувват берадурғон дориларни қилмоқ керак. А иванч бу иллатга махсус дорилардандур. Косанин қуврайнинг сзи, уруғи, илдизи ҳар қандоқ қилиб ичса ҳам бу иллатга ксп фойдалидур. Косанин деб талхани айтур. Қирғизлар чачратқу дейдурлар.
Иссиқдин бслган безгакка, сариқ касалига ҳам наф қилур. Қайнатиб ичмак керак. Яна бир иложи, қум арошонга тушса фойдалидур. Аз чилласида тушган қум арошон мундин бошқа Ҳар қисми совуқ-елдин бслғон бел оғриқ, тиз оғриқ, қсл-оёқ, бсғимлар оғриғига ксп фойда қилур. Лекин ани оз деганда бир ҳафта тутмак керак. Бу иллатга сзимнинг тажриба қилган ишларимни бу сринда тамом ёздим. Биз дегандек қилган киши фойдасини ксрар, иншооллоҳ.
-
ФАСЛ. ХАФАҚОА ИЛЛАТИАИАГ БАААИ
Хафақон деб юрак уйногни айтур. Бу иллат юракнинг мижози бузилғондин бслур. Юрак бслса қоннинг машинаси. Бугун таннинг подшосидур. Юрак иллатига куп сҳтиёт бслмоқ керак. Шу хусусдин уриш кспинча бу иллатдин пайдо бслур. Бу иллатнинг аломати шулки, юраги сйнаб-солиб турур. Юраги солган сайин, мадори озайиб, қуввати кам бслур. Агар бу иллатга тезроқ дори қилмасдин узоқиб кетса, иложи мушкул бслур.
Бу иллат қучаб кетса, кснгли кетиб, ҳушини билмай ётиб қоладургон бслади. Бу иллат неча турли сабаблардин пайдо бслур. Ҳаммасини бу сринга сиғдиргани бслмас. Шундоқ бслса ҳам бир нечаларига наф қиладурғон дориларни ёзамиз. Буни билмак керак.
Юрак қандай солса томир шундай солур. Бу иллат ҳам иссиқдин, совуқдин, хафаликдин қсрқиш учун қонсизликдин, мундин бошқа бир неча сабаблардин пайдо бслур. Иссиқ бслса аломати шулки, огзи, тил, томоқлари қуруқшаб турар. Ҳаво иссигида иссиқ жойларда слтирса зиёда бслур. Иссиқлик, кучли ширинлик таом еса, юрак солиши кспайиб қолур. Бунинг иложиси шулки, иссиқ-кучли таомлардин парҳез қилиб, совуқлик гизолардин емак керак.
Мевалардин олма, анор, лимон, псрсаҳол ксп фойдаликдур. Бошқага ҳожат бслмас. Яна бир иложи, аптекада валерианний капли деган сув дори бор. Мазкур шундин бир қошиқ қайноқ сувга 15 қатра томизиб, ҳар кунда 3 қошиқдин ичсун. Ошқошиқ бирла. Бу дори тутқоқлик толма иллатларига, кснгил кетиб ётиб қолиш касалларига, бош айланиш иллатига, иссиқдин бслган бош оғриқларга ҳам ксп фойдали. Ҳар вақт аптекада топилур. Арзон баҳо бирла сотилур. Инсоф сзингда, чснг кишиларга 20-30 қатрагачалик берса бслур.
Агар касалга бермоқ бслса, қошиқда слчаб бутилкага қайноқ сув қуйиб, неча қошиқ бслса шунга қараб, доридин томизиб, тайёрлаб бергай. Яна бир иложи чсписандал сн мисқол, қизилгул сн мисқол, агар ёз кунлари бслса, олма, беҳи мевалари топилса, олмадин икки қадоқ, беҳидин бир қадоқ, гоҳи озроқ топилишича. Дастлабда чсписандални майда-майда ёриб, хавончада снчиб, дока халтага солсин. Қизилгулни ҳам бир халтага солсун.
Локиза идишга тсрт коса сув қуйиб, мулойим ст билан бир коса қолгунчалик қайнатсун. Халталардаги дориларни сзиб сиқиб, сувини сузиб олсин. Олма, беҳиларни ҳам тсграб, тсрт коса сувга солиб икки коса қолгунчалик қайнатсун. Қолған икки коса сувни сиқиб сузиб олсун. Икки қайнатган сувни бир-бирига қсшиб, бслса чорак қадоқ офтоби гулқандни дока халтага солиб, ушбу дори сувларга солиб, бир озроқ қайнатсун. Кейин халтани мижиб сзиб, гулқанднинг мазасини қолдирмай чиқазсун. Агар гулқанд йсқ бслса, шакар ҳам булур. Хитой шакари схшироқ бслур. Хитой шакарини хитойчада битонг дейдур, Қорашакарни хитонг дейдур.
-
Хитой дорихоналарида ҳар вақт топилур, Мана шу дори сувларни бир озроқ қайнатиб олиб, шарбат сандал деб айтадур. Ана шу шарбатдин бир қисм юрак сйноқ учун ҳар ичганда икки ош қошиқдин кунда 3 вақт ичгай. Ғизосига агар иссиқ мижоз бслса, жсжа товуқ шсрвасига мош солиб, (юмгоқ сут) ош кскидан кспроқ қсшиб ичсун.
Шсрва гурунчга ош кски (юмғоқ сут) қсшиб ичса ҳам бслур. Ишқилиб ҳар қандоқ ғизосига юмғоқ сут ичмак керак. Юмғоқ сутнинг сзидин уруги схшироқдир. Урутини снчиб, ғизога қсшиб қайнатсун. Яна бир иложи, риванчдин олиб снчиб, слакдин стказиб озроғини сув бирла малҳамдек қилиб, икки шапалоқдек латта устига сйратиб, икки долининг орасига ёпиштириб қсйсун. Ҳар қачон агар латта қуриб қолса, риванчни қайнатиб олған сувидин намлаб турсин.
Дорининг таъсири орқа тарафдин юракка стиб, ксп схши фойда бергай. Яна бир иложи, тоза риванчни бир сар оқ сандални снчиб, халтага солиб, агар хапақон юрак сйноқ совуқдин бслса, бунинг иложи шулки, риванчни хом ипак, бсзбуға, сумбул, қалампир, занжабил, пилпилдороз — ҳар қайсиси тсрт мисқолдин, агар топилса, қаҳрабо марварид оз-ксп қушсун. Агар юқоридаги дориларнинг ҳаммаси топилмаса, топилганича ҳам бслур. Маъжун қилса, мазкур дориларни снчиб, слаб, тоза асалга аралаштириб олсун.
Арта-кеч ҳар еганда бир мисқолдин ейдур, Агар марварид қаҳрабо қсшилмаган бслса, срта-кеч бир мисқолдин чой срнида қайнатиб ичулсун. Совуқдин бслган хапақонға ҳам, бошқа камқувват, камиштаҳа, меъда оғриқ, ғизосингмас, кснгил айнишига схшаш иллатларга ҳам фойда қилур. Хуллас калом, бу иллат иссиқ бслса, фойдалик дорилар будир.
Ош кск уруғи, говзабон гули ҳам спроги, чсписандал, қизил-гул, олма гули, беҳи гули, копур; мевалардин олма, беҳи, анор, қора срик, олча, нашват, нок, дилафруз. Агар совуқдин бслса риванч, қалампир, занжабил, долчин, лочиндона, пилпилдороз, бсзбуға (бсзбуғани Олтишаҳарда айлош ҳам дейдур), жузбува. Мана бу нарсаларни хоҳи ҳаммаси, хоҳи топилганини асалга аралаштириб ёки қайнатиб истеъмол қилсин.
Билмак керакки, маъжун деб ҳукамоларнинг ссзларида бир неча дориларни снчиб, слаб, асал бирла қсшиб қилғонини айтур. Асал қсшилғон дорулар 3-4 йилгача ҳам бузилмай сз қуввати бирла турадур. Асал дориларнинг кучини сақлайдур. Асалнинг миқдори дориларга икки баравар ёки уч баравар бслгай. Сафро мижозлик одамга асал ҳам, асал қсшган дорилар ҳам хил келмайдур. Дарҳол қорин оғриқ қилур.
-
ФАСЛ. ҚУА СОҚ ОҒА ИҚАИАГ БАААИ
Анди бу иллатнинг сабабларини баён қилсак, бу китобчамизга сиғмайдур. Қисқароқ қилиб, иссиқ-совуқ дориларини ёзиб стамиз. Билмак керакким, қурсоқ оғриганда ғур-ғур овоз қилиб турса, оғриқ йсткалиб жилиб турса, албатта елдин бслур. Агар йсткалмай, ғурқурамай оғриса, қарасин бирдай, тсхтамай огридими ёки схтин-схтин тсхтаб оғрийдурму.
Агар тсхтаб-тсхтаб тутқаноқдай оғриса, у ҳам елдин бслур. Қуюқ ел бслган сабабдин, у ён-бу ён қсзғолиб юролмас. Шунинг учун дард ҳам бир жойда турар. Елнинг ҳам суюқ-қуюғи бслур. Суюғининг дориси осонроқ бслур. Елдин бслғоннинг сна бир очиқ аломати шулки, оғриган жойга қсл қсйиб, қаттиқ босиб турсин. Оғриқ пасанча топиб, озроқ босилса, албатта елдин бслур.
Агар босғанда илгаригидин зиёдроқ бслса, бошқа иллатдин бслур. Хоҳи елдин, хоҳи бошқадин бслсин, бунинг иложи шулки, тоза сиркодин қилғон исканжабин бслса, шундин икки ош қошиқ олиб уч қошиқ қайноқ сув қсшиб ичурсун. Ҳар қисм қорин оғриққа дарҳол фойдаси маълум бслур. Агар риванч сувини қайноқ сув срнига қсшса, сна схши бслур. Яна бир иложи, риванч арпабодиён икковини қсшиб, қайнатиб иссиқ-иссиқ ичулсун. Аки жувонани қайнатиб ичсин. Аки игр, арпабодиён, қизилмис илдизи қайнатиб ичсин.
Бу дорилар иссиқ-совуқ елларга баробардур. Занжабил, мурч, пилпилдороз, қалампирмунчоқ — булар ҳам совуқ елдин бслғон қурсоқ оғриқларга наф қилур. Аптекада медний капли деган сув дори бор. Чснг одамга бир қошиқ қайноқ сувга сн томизиб ичсун. Қорик оғриқ, юрак оғриқ, агар ел бслса дарҳол наф қилур. Кекирик бирла елларни тарқатгай.
Агар оғриган жой Қсл билан босганда оғриғи зиёда бслса, елдин бслмасдин, бошқа бир модда борлиғидин бслур. Анди бу модда 6 иссиқ модда, ёки совуқ; иссиқ бслса, сафро бслур. Совуқ бслса, балғам ёки савдо бслур. Мана шу иллатга сабаб бслган моддалар чиқмагунчалик дарддин халос топмас. Буни чиқазмоқ ёки сургу дори, ё қай дору билан булур. Анди майли иссиқ, майли совуқ бслсун, бу сургу фойда қилур. А еванчдан уч мисқол, арпабодиён икки мисқол, қизил гул бир мисқол, қизил мис илдизи уч мисқол, сано олти мисқол — ҳаммасини қсшиб қайнатиб, бир коса қолганда илимон қилиб ичсун. Бу сургу елдин бслғонларга ҳам фойда қилур. Агар совуқдин бслса ҳабтанакор бермоқ керак.
-
ҲАБТАААКОА АИ ЯСАШАИАГ БАААИ
16 мисқол сабр-сакутари, 12 мисқол қора мурч, танакор 2 мисқол, бангидевона уруғи 2,5 мисқол, бунинг срнига 6 мисқол жувона солса ҳам бслур. Сабрдин бошқасини хавончада хсп мулойиб снчиб, кейин сабрни снчиб, ҳаммасини бир қсшиб, агар ёз кунлари бслиб, арпабодиён кски топилса, снчиб-сувини сиқиб, шу сувдин қуйиб, дорини хамирдек (илаб) югуриб, мурчнинг донасидек қилиб ҳаб боғласун ва шишада сақласун. Мана бу ҳабни ҳабтанакори деб айтур. Бу ҳабнинг мижози иссиқдур.
Лекин бу ҳабнинг дорилари оз, қилиш осон. Аафи кспдур. Ҳар қандоқ меъда оғриқ агар елдин бслса, бу ҳабдан саккиз донадин сн беш донагачалик ютсун. Устидан 2-3 пиёла қайноқ сув ичсун. Албатта, фойдасини ксргай. Елдин бслган кскрак оғриқларига ҳам ксп наф қилур. Яна узи зиёнсиз, қорин оғритмасдин бир-икки йсл мулойим амал қилиб, ични бсшатур. Таом сингмасдин озроқ ғизо есаёқ қорни кспиб, таомга иштаҳаси йсқ кишилар учун ниҳост топилмас даводир,
Гоҳи одамларнинг меъда-ошқозонлари бузулиб таом еса, меъдаси огриб қусмагунча огриғи тсхтамай, гоҳиси егани схши сингмай, сассиқ кекириб қолур. Мана шундоқ одамлар ҳам таом устидин 5 дона бу ҳабдин еб юрса, бу иллатлардин қутулиб, меъдалари қувватли бс-лур. Яна иштаҳалари очилур. Хулоса — ҳар хил меъда илатларга нафи зоҳирдур. Ўзим тажриба қилиб фойдасини ксрдим. Бу ҳаб аъзоларининг снг биринчиси сабрдир. Шунинг схшисини ҳамда снгисини топиб олмоқ даркор. Кучи кетмаган схшисининг аломати шулки, ранги баргранг бслиб, бсйи оғир, таъми тахир, буғдойдагини чайнаб тупук билан сзиб ксрса, ранги сариқ чиқади. Яна снги, кучи кетмаганлигига бир аломат шулки, ушатиб ксрса, ичи слтираб тунуқроқ бслиб турар.
Агар кучи кетиб, сскириб қолган бслса, ранги қизариб, қорайиб, иси бслмай, сзиб ксрса ранги схши чиқмай, жилоси йуқ бслиб тургани — куч-қуввати кетиб қолгани, дори учун срамайди. Балки зиён қилур. Шу сабабдин, мумкин қадар дорини аптекадан олмоқ керак. Сабабки, дсхтирлар сски дори сақламайдур. Сабр ҳам ҳар вақтларда аптекада топилур. Сабрни русчада собур ёки нашабур дейдур. А ус дсхтирлари ҳам ксп сътибор ксрурлар. Қозоқ, қирғизлар азизбой деюрлар. Агар сафродин қорин оғриса бу ҳабни истеъмол қилғай.
Сабр 16 мисқол, сано 8 мисқол, сариқ халила 6 мисқол, қизил гул шу йилги 4 мисқол, санони снчиб, ундек қилгандан сснгра 8 мисқол бслсун. Сариқ халила ҳам қизил гул тайёр бслганда вазнлари шундоқ бслсун. Ҳаммасини снчиб, слакдин стказиб, сувда юғуруб, хамир қилиб ҳаб боғласун. Мундин ҳам 10-15 донагача қайноқ сув бирла ютсун. Устидин доғ сув ичсун. Мана бу ҳабнинг мижози совуққа сқинроқ. Иссиқ моддаларни, сафроларни хирож қилур. Агар меъдада сафро бслиб, шу сабабдин қорин оғриган бслса, шу ҳабдин ичса сафрони меъдадаи ҳайдаб огриқни тсхтатгай. Агар дорилари келишса, иссиқ мижоз сафромижоз одамлар учун схши сургудир. Елдин оғриган меъда оғриқларига туз билан кепак қовуриб, иссиқ бсйича тортса ё иссиқ кул тортса, ёки кепакни иссиқ сувга чилаб чалароқ сиқиб, латтага солиб боглаб қсйса, бу нарсалар ҳам фойда қилур. Буларни ёш болаларга қилиш лойиқдур.
-
ФАСЛ. ЮА АК БУА УГИАИАГ БАААИ
Чснг кишиларда бслсин, хоҳи болаларда бслсин, тслғоқ иллати ксп бслур. Бу иллатни арабчада заҳир деб айтур. Туркийда ич буруғи, юрак буруғи, тслғоқ деб айтурлар. Бу иллатнинг моддаси кстан ичак, ёғлик ичакда бслур, Бу иллат узоқиб кетса, ҳалок қи-лур. Бепарволик қилмаслик даркор. Фақир бу иллатга бир неча дориларни тажриба қилиб, ксп фойдасини ксрганларимни ёздим. Бу иллатга снг зиёнлик нарса гсшт, ёғ. Мундин сақланмоқ керак.
Ғизосига сут оши бермак лозим. Хоҳи гуручдин, хоҳи ундин бсл-син. Дарҳол амалча қилсун ёки сургу ичсун, енгилроқ бслса, шу билан даф бслур. Агар мунинг билан схши бслмаса, иложи шулки, срим қошиқ миқдори зиғирни бошқа донадин тозалаб туриб сув бирла ютсун. Булар билан бслмаса, бунинг махсус иложи шулки, райҳоннинг уруғи, исфағул деган уруғ, баргизубнинг уруғи. Барги-зуб деб бақа ёпилмогини айтур. Исфағул бслса дорифурушларда доимо топилур. Гултожихсрознинг уруғини қсшса ҳам сна схши бслур.
Мана бу уруғларни истеъмол қилишнинг тариқаси шундоқ-ки, бир қсл чсмични стда қиздириб ст устидин олиб туриб, мазкур уруғларни чсмичга солиб совуганчалик айлантириб турсун. Шу билан қовурилгандек бслиб қолур. Лекин сҳтиёт бслсин, қовурган-да куйиб қолмасун. Мана шу доридин ош қошиғида бир қошиқдин ҳар кунда уч қошиқ ичгай. Бу иллатга бирма-бир доридур. Албатта, наф қилур, иншооллоҳ. Буларнинг ҳаммаси бслмаса, бир-икки бслса бслур, аммо ёғ, гсштдин қаттиқ парҳез қилмоқ керак.
Яна бир иложи шулки, Танғи араби, катиро, ҳар бири икки мисқолдин, тобошир бир мисқол. Агар бу иллатда ичидин қон келса, юқоридаги уч дорини майда қилиб туққизга бслиб, уч кун ичсун. Бу иллатга қовун-тарвузлар зиён қилур, Бу иллат сафро мижоз одамларга кун стиб кетгандин кспроқ пайдо бслур. Ичидин қон келиб, қорни тслғаб, ҳеч нарса келмасдин қолса ҳам товуқникидек оз-оз бир нарса келур. Агар ксп тслғаб, оз келиб ё келмай қийнаб турса, дарҳол амалча ё сургу қилмасдин илож йсқ. Агар сна нодон жоҳил табиблардек ични қотирадургон нарсаларни бериб қсйса, снаму дард кучайиб кетар.
Аҳтиёт қилмоқ лозим. Аввал ични бушатиб, сснгра тсхтатадурғон дори бермак керак. Мана бу ҳаб ҳар қисм тслғоққа ҳам ич стканга шаксиз фойда қилур. Иншооллоҳ. Бир мисқол афюн, 5 мисқол кск мовзу, 2 мисқол сами араби, мовзуни снчиб, слакдин стказиб, сами арабини ҳам майдалаб, афюнни бир оз сувда сзиб, қолганларига қсшиб (илаб) юғуриб, қорамурч дона-сидек ҳаб қилсун. Чснг одам бслса 5-6 дона, ёш болаларга 1 дона бергай. Ич тслғаб, ич стган иллатларига мундин ортиқ дорини ксрмадим. Узим ишлатдим. Сами араби деган дори срик елимига схшаш келган бир елим доридир. Дорилфурушларда ҳар вақт топи-лур. Табошир оқсуск Майдасига ухшаш куйган суск, тилга ёпишиб турар. Ҳар қисм тслғоқ ич стган иллатларига нафлидур. Ҳиндистондин келур.
-
ФАСЛ. ЙЎТАЛАИАГ БАААИ
Йстал спка иллатидин пайдо бслур. Кспинча (тумов) зукомдин пайдо бслур. Аазла мисдин спка тарафига тскилур. Агар назла уткир бслса, спкани жароҳат қилиб кетадур. Ўпка жароҳат булса, сил бслур. Силнинг иложи ксп мушкулдур. Йсталга сиркага схшаш аччиқ нарсаларнинг ҳаммаси зиён қилур. Мовзу, халилага схшаш тилни тириштирадиган нарса, шср нарсалар, мурч, қалампирга схшаш нарсалар зиён қилур. Аммо мурч баъзи вақтда совуқ йсталнинг дориларига қсшилур.
Аптекада анисивий капли деган исли дори бор. Шундин бир қошиқ қайноқ сувга 10-15 томчи томизиб ичгай. Аш болаларга 4-5 қатра, кунда 3 қайта ичса, йсталга, диққинафас, дам сиққанга, ёш болаларнинг оғиз оғригига, болаларнинг қурсоқ слларига, безгак-иситмаларга ксп наф қилур. Яна капли досек деган қора дори бор. Бу ҳам бир неча хил йсталга фойдаси бор.
Товуши бсгилиб қолганларга ҳам наф қилур. Анди сзимизнинг ҳар хил йсталларга бориб, ксриб, ксп нафини ксрган ҳаб доримиз будур. 2 мисқол ношаста бугдойни сувда бир неча кун ивитиб қсйиб, юмшаганда сув бирла сзиб, сузиб, тилпини ташлаб, тиндириб қсйса, сув остида оқ ун чскиб қолур. Сувни тскиб, унни қуритиб олса, шуни ношаста деб айтур. Сами араби, катиро, бодом мағзи, кскнор уруғи — ҳаммасининг вазни баробар, афюн срим вазн, масалан, икки мисқолдан бслса, афюн бир мисқол.
Агар кучли бслсин деса, афюн ҳам баробар бслсин. Сами араби катирони майда қилиб, озроқ сувга сритиб, афюнни сзиб, аралаштириб, бошқаларини снчиб, қсшиб ҳаб қилсун. 5-6 донадин оғзига солиб шимиб тугатгай. Бу ҳаб снги бслган сил касалларига ҳам фойда қилур. Агар ёш болаларга бериш лозим бслса, бир донасини қайноқ сувда сзиб, болқошиқда ичсун. Ксп ёш болаларга бермасун. Маст қилиб қссди. Ксзларини ола-була қилса, ота-онаси қсрқиб, дори берган одамни хижолат қилур. Ҳар дорини жойига қараб бериш керак.
-
ФАСЛ. ДИҚҚИААФАСАИАГ БАААИ
Йстал бслиб дам қисганни айтур. Бу иллатнинг сабаблари ксп-дур. Ҳаммасини ёзай десам, шу дафтарни ёзганимда не ҳолда сканимни, қандай жойда стирганимни, ксзим ёшли, кснглим дардли, Ватандин, суюклук аҳли аёлларимдин жудолик ҳолда не мушкул кунлар кечирганимни бир Оллоҳ билур, бир сзим билурман. Менинг бу ёзганим кемага тушганчалик, қайиққа тушгандек бир ишдур. Иншооллоҳ, фурсат топсам, ксп тушунчалик қилиб ёзиб, сзимдин бу фоний дунёда авлодларим учун ёдгор қилсам, деган умидим бор, иншооллоҳ.
Яна мақсадга келайлик. Бу йстал бслиб дам чиқиш, кскрак атрофларида санчиқ пайдо бслса, кспроқ бу иллат тумов бузилгандан пайдо бслур. Тумовни одамлар ксзга илмас, дард қаторида ксрмаслар. Лекин ҳамма иллатларнинг бошидур. Шунинг учун ҳукамолар уммал амрож дейдурлар. Иллатларнинг онаси деган бслур. Ксп иллатлар мундин туғилур. Анди зуком (тумов) агар бузилмай, стиб кетса, ксп хатарли иллатларга дафи бслур.
Терлама кезикка схшаш. Тумов бслган одамларга лозим шулки, палов ош, гсшт, ёғдин сзини сакласун. Таом ичида палов ошдек тумовга зиёнли нарса йсқ. Аон, чойга, ёвғон ошга қаноат қилмак керак. Ўзини, айниқса бошини совуқдин, шамолдан сақласун. Товуқ, жсжа гсштидин шсрва қилиб ичса ёки ардоб қилиб ичса, хамиртурушдин ксп муносибдур. Зуком оғирлашганда ҳаммомга тушмак, терламак ксп фойда қилур. Агар бурнидин сув келмай, боши оғир бслиб, оғриб турса, бошидин икки-уч қумғон иссиқ сув қуйдирсун. Аафи бор-дур. Тумов бузилиб, мундин спка тарафларга назла тушса, диққинафас йстал, кскрак атрофларида санчиқ пайдо бслур. Озроқ йсл юрса, юрак солиб, нафас танг бслур. Яна оз-ксп иситмаси ҳам бслур. Бунга бошқа йстал дорилари ҳам фойда бермас.
Узоқиб кетса, силга айланур. Худо сақласун. Анди мунинг иложи парисиё-вушон деган барги майда, сопи йилтироқ, қора-қизил, туркчада паричочи, потмачочи дейдур. Мен ксп ишлатдим, ксп нафини ксрдим. Шундин 3-4 мисқолни сз баробарида қизилмис илдизи бирла чойнакка солиб қайнатсун. Мана шундин ҳар куни 4 вақт-5 вақт ҳар ичганда 2-3 кршиқдин ичаверсин.
Мундин ортиқ дорнни бу иллатга мен тополмадим. Тажрибали доридур. Гап шу дори гиг топилиб туришида. Агар бу дори топилмаса, бунинг срнига гулбинафша нилуфар солса ҳам бслади. Агар зуком иссиқ бслси, агар совуқ бслиб ёки ксп йсталса ҳам ҳеч балғам ксчмай хафа қилса, мунда шарбат зупо бермак керак. Дорифурушларда зупо деган чсп дори бор. Ундин 4-5 мисқол баробарида мис илдизи қсшиб қайнатиб, сувга озроқ хитойнинг оқ шакаридин қсшиб бир сарч; бслса кифос қилур. Ани шарбат қилиб, кунда 3 вақт, ҳар ичинда 3 қошиқдин ичгай. Бу шарбат зукомдаги ёпишган балғамларнг бсшатиб чиқаргай. Шунинг ҳам ксп нафи бордир.
-
ФАСЛ. МАФОСИЛАИАГ БАААИ
Мафосил деб бсғим оғриқларини айтур, бу иллатнинг кисқача сабаби бсғим-бсғимда сариқ сув тсхтаб, ел пайдо бслғондин бслур. Агар бу иллат кучайиб кетса, сз вақтида иложини қилмаса, сариқ сувлар кспайиб бир жойдин тешиб чиқади. Агар бу иллатнинг сабаби сариқ сув бслмай, қуруқ ел бслса, у чоғда сариқ сув бслғондек тешилиб оқмаса ҳам, ел орқа бсғимларда бслиб кучаб кетса, бсғимларни сз срнидан қсзғаб чиқазиб букри қилиб қсср.
Агар ел кучаймаса, бугимларнинг гоҳи бирларини кутариб дсмбоқ қилур. Бу иллат кспинча қсл-оёқ бсғимларида, тизза, ёнбош, бел орқалари-да тароқ куракларида, гоҳида ст-томир сингирлар ораларида ҳам пайдо бслур. Бу иллатни рус дсхтирлари ревматизм дейдурлар. Туркийда қуён деб айтурлар. Анди бу иллат кспинча согуқдин, гоҳида иссиқдин бслур. Майли, совуқ, майли, иссиқ бслсин, модда-сиз бслмас. Моддаси сариқ сув ёки ел бслгай. Агар бу иллат иссиқ моддасидин пайдо бслган бслса, унинг аломати томирнинг илдам бслиб туташ ссқиши, оғриган жойларни исиб кетиши, оғриқнинг қаттиқ булиши, агар моддаси сафро бслса, оғриган жойи саргимтир бслур.
Қуруқ-иссиқдур. Агар кскимтир бслса, моддаси савдо бслур. Қуруқ-иссиқ-совуқдир. Агар оғриган жойи купчиб томирла-ри кстарилиб оқариб турса, моддаси балғам бслур. Ҳсл-соғуқдир, гоҳи моддаси иссиқ, гоҳи совуқ бслсин, елдин холи бслмас. Гоҳида моддаси иссиқ ҳар иккаласи бир бслиб, қсшимча мижоз бслгондин бслур. Бунинг аломати иссиқлик қилса ҳам ёқмайдур. Созуқлик қилса ҳам ёқмайдур. Томири ҳам икки оралик бслур. Агар коддаси ёлғизла елдин бслса, бунинг аломати оғриган жойнинг кспчиб туриши, кспчиган жойини босганда, остида ел бордек билиниб қслга юмшоқ уриниши ва ҳам оғриқнинг бсшроқ бслишидур.
Бу иллат хотунлар ва ёш болаларда оз пайдо бслур. Гсшт ксп егандин, ичкиликларни ксп ичгандин, ҳскиз, сигир гсштларига схшаш оп:р сингишлик нарсалардин тсйиб туриб жимо қилмоқдин, сиркага схшаш аччиқ нарсаларни ксп егандин, иш-ҳаракат қилмай, ксп ётиб ухла-гандин ёки бирданига қаттиқ қийналиб иш қилғондин пайдо бслур. Бу иллат бот согаймайдур. Шунинг учун буни умрлик оғриқ дей-дур. Бу иллат турли-туман бслиб, иложи ҳам неча хилга бслинур. Барисини ёзиш бу сринга сиғмаса ҳам снг керакликларини ёзамиз. Бу иллатнинг устидин қилинадурган даволарнинг схшироғи арашон. Иссиқ сувга тушмакдир. Арашон суви бслса, гугурт маъданидин чиққанлигидин куп фойдали бир сувдир.
Лекин оз бслғонда, бир ойсиз схши фойда бермас. Юрак кстарса, қуввати етса, ҳар кунда икки қатим тушиб, ҳар тушганда бир соат туриш керак, бслмаса сз ҳолига қараб тушгай. Бир ой-икки ой тушганнинг фойдаси бслса, бу муддат ичида иллатнинг моддаси ҳсл бслиб, тер бслиб оз-оздан тарқалиб, тамом бслур. Модданинг тугалиши иллатнинг соғайиши демакдур. Ишқилиб, озми-кспми бу сувга тушишнинг фойдаси бслур. Қанчалик кспроқ тушса, шунчалик схши. Бу иллатдин бошқа буйрак иллатларига, жигар иллатларига, тол иллатларига ҳам фойда қилур. Тажриба бирла билишгандир. Сувдин чиққан чоқда сраниб, бурканиб чиққай.
-
Танлари совуб, тери қури гунчалик ҳаводин сзини сақлагай. Бслмаса, зиёнликдир. Баданлар юмшаб, тук остидаги тешиклар очилиб, бсғим-бсғимлар бсшаб турган чоғда шамоллаб қолса, турли иллатларга сабаб бслур. Ҳар сринда бу ишни ксзда тутмоқ керак. Анди сиртидин суртадурғон дориларни айтамиз.
Дсхтир дориларидин ушбу фойда қилур: спирт, йод, скипидар, гарчичний спирт, камфорний спирт, нашатирний спирт. Мана бу сув дорилар ҳар вақт аптекада, дсхтирхоналарда топилур. Булардин оғриган жойларга ҳар кунда икки қатимдин узун вақтигачалик суртгай. Суртганда зерикмасдин, бир соат, оз бслса срим соат уқалаб туриб сургай. Дори сингишиб иллат срнига етсин.
Мана шундай қилганда фойдасини ксргай. Анди ичидин ичадургон дориларни айтамиз. Бу иллатларга айтилган дорилар ниҳостда кспдир. Бу сринда сзим ишлатиб тажрибадан стган дориларни ёзарман. Ўзим ишлатиб фойдасини ксрган дорилардин бири йод. Бу дори аптека дориларидан снг бир фойдали доридир. Ҳар турли ревматизм иллатларига бирма-бир дори бслиб, иссиқдин бслгонларига шак йсқ. Мундин бошқа сски йсталлардан чиқишларга, ҳар қисм сраларга ксп фойдаси бордур. Қон бузуқликдин бслган қичима, қстирларга ҳам фойда қилур.
Унинг ичиш тартиби шулки, биринчи қатим 6 гр. дорини 12 қошиқ қайноқ сувга солиб, бир кунда 3 қатим ҳар ичганда бир қошиқдин ичгай. Иккинчи қатим 10 гр. 12 сир қошиқ сувга. Учинчи қатим 12 гр. 12 қошиқ сувга. 4 гр. бир мисқол бслур. Шундоқ қилиб, огриқнинг ҳолига қараб 8-9 мисқолгачалик ичургай. Сиркага схшаш аччиқ нарсалардин, ҳсл мевалардин парҳез қилур. Яна бир иложи: санои макка 5 мисқол, соврунжон 7 мисқол, сариқ халиланинг пссти 3 мисқол. Санони хсб тозалаб, чсп-чорларидан ариғдаб, темир ҳавончада ссқиб, слаб, ундек бслғондин кейин тортиб 5 мисқол қилсун. Қолган дориларни мана шундоғ қилиб, барчасини қсшиб, топилса бодом ёғидин 2-3 мисқол қсшиб, бу талқон дорини ёғласун.
Бодом ёғи тайёр бслмаса, бодом мағзини бироз қайноқ сувда чилаб қсйиб, устидаги қизил қовуғини ссйиб ташлаб, юмшоқ снчиб дорига аралаштиргай. Ғараз бодом ёги бирла дори ёғланса, ишганда қурсоқни бураб тслгамас. Мана шу доридин ётар чоғда 3 мисқол олиб, чой срнига арпабодиён дамлаб, шунинг суви бирла ичгай. Бирор пиёла шу сувдин иссиқ ичгай. Арталаб бир қатим, икки қатим ичини бсшатур. Шундоқ қилиб, бу доридин саккиз-тсққиз кун, ниҳости 12 кунгачалик ичгай. Иншооллоҳ, бу иллатнинг кспига фойда қилур. Узун муддатлар ичида қилган тажрибали дориларимизнинг бириси шудир.
Дори ичган кунларда аччиқ нарсалардин, гсштдин парҳез қилур. Аон, чойга қаноат қилур. Агар чой срнига арпабодиён ичса сна схшироқдир. Яна бир иложи, ғориқун, зараванд, занжабил, шарбат — бу тсрт турли дорининг вазни баробардир. Ссқиб, слаб кечқурун ётар вақтида бу доридин уч мисқолни олиб, қайноқ сув бирла ичгай. Ғизо парҳези бунингму, юқоридекдур. Бу дорилар сзимизнинг дорифурушлардин топилур. Ғориқун ранги оқ пср бслиб, қолган чилик томирдек енгил нарсадур, Ҳиндистон тарафидин келур. Бу дориларму ксп муборак.
Бу иллатга бирма-бир мужарраб дорилардандур. Елғиз-ёлғиз келганда, бу иллатга ҳеч қайси дори совринжондек фойдали срмас. Алғиз соврунжоннинг сзини иссиқ бслса, (ош кски) юмғоқ сут уруғи бирла, совуқ бслса арпабодиён бирла снчиб кап отса ёки қайнатиб ичса, сзиму кифос қилур. Яна бир иложи чубичини 10 мисқол, совринжон 7 мисқол, 3 мисқол арпабодиён, 3 мисқол массаки, 3 мисқол лочин донанинг уруғи. Бу беш дориларму, дорифурушларда топилур. Чубичини кспроқ хитой дорихоналарида топилур. Муштдек-муштдек қотган хамирдек бслур. Ксп муборак доридур. Томир дори қаторида ишланур. Ишлатишни билган киши фойдаланса бслур. Бу доридин сзим ксп фойдаландим. Гап, срнини билиб ишлатишдадур.
-
ФАСЛ. БУ ФАСЛ СИЙДИК ТУТУЛҒОААИ АЙТУА
Бу иллатнинг сабаблари кспдир. Иссиқдин, совуқдин, елдин, сийдик қопи туворсуққа тош пайдо бслғондин, сийдик йслига сра тушгандин, узун китобларда айтилғон бошқа бир қанча сабаблардин пайдо бслур. Бу сринда бир нечаларининг иложини баён қилиб кетамиз. Агар ёш болаларнинг сийдиги сйнаб юрибоқ мижози ҳеч қандай бузилмай туриб тутулғон бслса, суворсиққа тош пайдо бслган бслур.
Бунинг аломати сиср вақтида боланинг чукисининг туби қичишиб, оғриб, чукиси қспиб диконглаб кетар. Бу очиқ белгисидур. Бунинг иложи агар смчакдаги бола бслса, бир мисқол сиёдонани (седона) ундек юмшоқ қилиб снчиб олиб, онасининг сутидин бир қошиқ, срикчалик тоза бол, мана бу уччовини бирлашти-риб, болни сзиб, схши аралаштириб, шуни ичирсин. Дарҳол фойдасини ксргай.
Шундоқ қилиб, 3-4 йсл ичирса, туварсуқдаги тошни сзиб туширгай. Буни сзим қилиб ксриб тажрибадан стказдим. Қадрини билмак керак. Азгувчини дуодин унутма. Яна бир иложи, майли тош, тсхтагандин бслсин, майли бошқа бир сабабдин бслсин, бир мисқолча схши тоза риванч, 3 мисқолча сғритикан, 3 мисқолча қовун уруғи ёки тархамак уруғи. Бу уччовини хавончада ссқиб, снчиб бир покиза халтага солсин. Сснгра тслиқ бир пиёла сувда халтача бирла дорини срим пиёла қолгунчалик қайнатсун.
Халта бирла дорини хсб сзиб, сиқиб, бутун титиғини чиқариб, шундин ичкурсин. Аш болаларга бслиб ичкузсин. Чснг киши бслса икки баровар-уч баровар ичкузсин. Оз-ксп ичкузмак касалнинг чснг ки-чиклигига боқиб бслур. Бергувчи сзи билур. 9-10 ёшли бола бу иллатга йслмқиб келганда, ушбу доридин бир шиша ссаб бердим. 2-3 йсли ичиргандаёқ чукисидин чигитдек тошни сийдик бирла отиб туширибдур. Ота-онаси ксп ташаккурлар айтиб, тошни ксрсатди. Бола ҳам шу иллатдин согайди.
-
Ғулжа шаҳрида бу иш бслғандир. Шундин бириси неча қатим бу дорининг фойдасини ксрдим. Ўзи кичик, нафи улуғ бир дори-дур. А иванч бслса ҳар қачон хитой дорихоналарида топилур. Яхшиси от тусғидек бслиб, ранги қизғимтири. Чайнаб ксрса, тупурик сап-сариқ чиқгай.
Яхшиси шудир. Ҳар қачон дориларни ҳидлаб олмоқ керак. Аскириб халта теги бслиб қолған дорилардин зарардин бошқа чиқмас, иншооллоҳ дорилар куч-қувватларини узун-қисқа умрларини баён қилиб, бир рисола ёзмоқ сйим бор. Худо еткизса, шунга қараб амал қилурсизлар. Бу дори хоҳи иссиқ, хоҳи совуқдин бслсин баробардир. Анди иссиқ, совуқлигини бошқа турли дориларни ажратишни баён қиламиз. Агар сийдик қизил бслиб ёки сариқ бслиб, томирлари тирсиллаб тез сткир урса, иссиқдин бслур.
Агар сийдик оқ булиб, тиниқ чиқса, томир уриши бсш булса, чанқоқлик йсқ бслиб, танлари салқин бслса совуқдин бслур. Агар сийдик билан қон ёки йиринг чиқса, сийдик йсли жароҳат бслиб, ичи сйилиб, сра тушгандин бслур. Буни ссзнак дейдур. Ссзнак иложини кейин айтурмиз. Агар иссиқдин сийдик туширса, бунинг иложи дарҳол ванна қилиб, иссиқ сувга слтирғизсин.
Агар сув ичида сийдик юриб қолса, шул жойдаёқ срнидан туриб сийсин. Ваннага кирмасдин илгари юқоридаги риванчдин қилинган доридин бир пиёла ичиб, сснгра ваннага кирсин. Иншооллоҳ, ваннадан чиқар-чиқмасдан туриб фойдасини ксргай. Ваннанинг суви илимон бслмоқ керак. Агар совуқдин бслса, бунинг иложи жсхоридек хинни иссиқ сувда сзиб ичурсун. Киндик остилари, туворсуқ устиларига хиндин сзиб сурсун.
Иссиқдин бслғонларга ёз кунларида бсл-са, тархамак, ковани қириб устидан чапласин. Агар қиш кунларида бслса, илимон сувига латтани ҳсллаб, дам олмай чаплаб турсин. Совуқдин бслганига табобачини ҳам фойда қилур. Чой срнига дамлаб ичгай. Тархамак уруғи, кова урути, қовун уруғи, тарвуз урути, стритикан булар иссиқдин сийдик тутилганига фойда қилур. Табо-бачини, съни хожи арпабодиён, рум бодиён, ёввойи сабзи уруғи — булар совуқдин елдин бслғонларига фойда қилур. Бу сринда мундин зиёда ёзмоқни кстармас.
-
ФАСЛ. СЎЗААКАИАГ БАААИ
Ссзнак деб, сийдик йсли сйилиб, жароҳат бслиб, срали бслиб қолганини айтур. Бу иллатнинг сабаблари кспдур. Анг ёмони ёмон, бузуқ хотинлар-ла ётқондин бу иллат ювиб ёпишур. Бир нафаслик шайтон қизиғига алданиб, умрли дарди бедавога йслиққай. Кучаб кетса, боду паранги, съни сифлис. Бу иллат бедаво бслур. Сифлис иллати инсон ҳаётининг душманидир. Қайси миллатда бу иллат кспайса, у миллатнинг инқирози демакдир. Анди мен бу сринда бу иллатга тажриба қилган дориларимни ёзаман.
Дастлабда бу иллатга зиён қиладурғон нарсаларни ёзиб стай. Бу иллатнинг ҳар қандо-ғига хотинларга сқинлик қилиш зиён қилур. Ҳар аччиқ нарсалар, қалампир, мурчга схшаш ҳар нордон нарсалар, сиркага схшаш, бутун ҳсл мевалар, тархамак, қовун, тарвузлар, шср-тузлик — ҳамма нарсалар бу иллатга зиён қилур. Гсштлар ҳам фойда қилмас. Қуш гсштларининг зиёни озроқдир.
Лекин бу иллатнинг ҳар қандоғига сут фойда қилур. От сутининг фойдаси кспроқдир. Қимизнинг ҳам заррари йсқдир. Анди бу иллатнинг иложи шулки, шсхладин 15 донани олиб, ичидаги қизил донасини олиб ташлаб, устидаги кулодек қизил псстини бир чайиб сувга солиб қайнатсун. Яхши татиғини чиқазиб, сувини сузиб олсун. Агар бслса анисувидин 10-15-20 томизиб қсйсин. Мана шу сувдан ҳар кунда тсрт қатим, ҳар ичганда 3 сирли қошиқдин 15-20 кунгачалик ичсун. Бу кунларда парҳезни схши сақласун. Иложи булса сут ва сут ошидин бошқа, нон чойдан бошқа ғизо емасун. Чойни ҳам сутлаб ичсун.
Чой срнига хожу дамлаб шуни сутлаб ичса сна схши бслур. Бу орада марганяовка (қизил дори)дин мошина билан ҳар сийгандан кейин чсчоқ тешигидан юбориб ҳар қатим юборганда сувини туширмасин, чсчоғини тешигини тубан қилмай, чукисини сн минут миқдори тсғри тутиб турсин. Мана шундоқ қилса, дорининг фойдасини тезроқ ксргай. Бу айтган дорилар фойдаси ёлғизда бу иллатга смас, зиққинафас, съни дам чиқиш иллатларига ҳам кспдан-ксп фойдаси бордир. Ўзим бериб тажрибадан стказдим. Киши ҳайрон қолгудек фойда қилур.
Тажрибасиз дсхтирларга алданиб, ерли миллий дорилардин қуруқ қолмаслик керак. Яна бир иложи — бир мисқол шсраи қалами, бу дори милтиқ дорисининг шсри. А усчада силитра деган машҳур дори аптекаларда ва бошқа дсконларда ҳар вақт топилур. Мана шундин бир мисқол, шакардин 4 мисқол, хитой оқ шакари бслса сна схши, бслмаса қум шакари ҳам бслур. Бир пиёла пишган сутга солиб, ҳар ичганда шу миқдорда қилиб кунда уч вақт ичгай. 10 кунгачалик гизосига уч шиша сув, бир ҳисса ичаверсин. Чидамаса, бир оз нон қсшиб еса ҳам бслур. Тухумни чала пишириб, сариғини есин.
Лекин юқоридаги ғизога қаноат қилса схшидур. Яна бир иложи 3 мисқол кабобачини, съни хожуни ундек қилиб, майда ссқсун. Бир пиёла снги ивитилган, сариқ суви олинмаган қатиққа қсшиб, аралаштирсин. Бу ишни кечки пайтда қилиб, дори пиёланинг устига бир парча дока ёпиб, сғза (томга) қсйсин. Агар ёз кунлари бслса, дори кечаси билан сғза устида ҳаво еб турсин. Арталаб туриб, оч қоринга дорини ичиб олсин. Шу тартибда қилиб, 3 кундан то 7 кунгачалик ичсун. Иншооллоҳ, бу иллатга бирдан бир шифодир. Ўзининг осонлигига боқиб қадрини билмай қолмасун.
Мундин бошқа кабобачининг сзини қайнатиб, татиғини чиқазиб, суви билан оғиз чайқаса тил, оғиз оғриқларига фойда қилур. Товуши совуқдин битган бслса, товушини очар. Совуқдин бслган ксҳна бош оғриқларига ксп фойда қилур. Меъдаси бузуқ кишиларга ҳам фойдаси бордир. Ошга солса, ғизони тотли қилур. Гсштни ёзиб пиширгай. Бу кейингилар учун чой срнида дамлаб ичидин ичмак керак. Хитой, дунгонларни ғизолари бусиз бслмас. Бунинг сувидин ссзнак бслғонлар мошина билан олат ичига юқорида ксрсатилган тартиб бсйича юборса, сийдик йслидаги жароҳат сралар учун ксп нафи бордир. Бу ёзилганларга сз йслида амал қилса, иншооллоҳ, шифодин ҳоли бслмас.
-
ФАСЛ. ХАЙЗА ИЛЛАТИАИАГ БАААИ
Бу иллат бир қаттиқ иллатдир. Бу иллат бслганида аломати шулки, оғзини ёндиргай (қусгай). Ортидин сургай, қорни қаттиқ оғригай. Ўзи беҳол, кснгли безоб бслгай. Ксз косалари слтиришиб оғиз-лаблари қуришиб устаб тургай. Томирлари тубан солиб, билинар-билинмас бслиб мидирлаб тургай. Гоҳида билинмаслик даражага етибму қолур. Қсл-оёқ томирлари тортишиб, қаттиқ оғригандин чидаёлмасдин чинқиргай.
Мана бу аломатлари билан бу иллатни очиқ таниғали бслур. Анди бу иллатнинг нимадин пайдо бслишини айтурмиз. Бу иллатнинг пайдо бслиши бир ғизони еб, бу ғизо сингмасдан туриб устига сна бир ғизо еб, икки ғизо бир-бири билан ссқишиб, ҳазмлар бузилиб, бундин ёмон моддалар пайдо бслиб, бир қисми тубан тарафдан қорин оғритиб тургай. Иккинчиси юқори тарафдин кснглини айнитиб қустурғай. Мана шундай бслиб, бу иллат пайдо бслғай. Аки ғизо еб, устидин ҳсл мевалар еса, бу шундоқ бслур.
Анди бу иллатнинг иложи шулки, ҳеч бир нарса бермаслик керак. Токи сзи тсхтагунчалик сабр қилмоқ керак. Жоҳил табиблардек ксп суриб беҳол бслиб кетди деб, ич тсхтатиш чорасини қилса, бирор сабаб билан ичини тсхтатиб қсйса, бетоб киши дарҳол ҳалок бслур. Чунки бузуқ заҳарли моддалар чиқарга йсл тополмай қамалиб қолиб, мундин чиққан заҳарли хсрлар юрак, мисларга, ички аъзоларга уриб, ажалга сабаб бслур. Алғизгина сиртидин бунинг иложини қилса бслур.
Агар май ксп беҳол бслиб кетса, бир катта стакан, ё бунга схшаш нарса билан нақ киндик устига лснқа қсйиш керак. Ўт билан лснқа қсйишни ҳар ким ҳам биладур. Бу қсйилган лснқа бутун туриши лозим, Бунинг фойдаси ҳам ичини тухтатгай, ҳам қурсоқ оғриғини босғай. Ўзим тажриба қилиб ксрган ишдур. Баданларига исли хушбсй мойлардин суртиб турсин. Қсл-оёқларини ксп уқаласун.
Уқаланмоқнинг ксп фойдаси бордир. Бурунларига атир ифордин буратсун. Қизилгул вақти бслса, ҳслидин бслмаса қуругидин олиб, снчиб қурсоқларига чапласун. Агар чанқоқлиги бслса, гулқандни сувда сзиб, ичадургон сусунларига қсшиб берсун. Бу тадбирларни иллатнинг бслишидаёқ қилмасдан, охирлашган вақтларда қилсин.
Чиқадурғон ёмон бузуқ моддалар чиққандаёқ қилмаса, қилган тадбирлар зиёнли натижа берур. Бу иллат бошлаб бслғонда қустуриш-сурдиришнинг иложини қилмоқ керак. Ўз-сзидан қусмай, сурмай қурсоқ оғриғи кучаб кетса, бу вақтда дори билан қустириб, сурдириш чораларини ксрмак керак. Агар мижози иссиқ бслса, усулига юмғоқ сут урутини снчиб, дамлаб сувидин ичсин.
Қурсоқларига юмғоқ сут кскининг суви билан сандал ёғочини суриб, сзиб узум сиркаси қсшиб сурсун. Агар мижози совуқ бслса, ёнғоқ, зира, ёнгоқдан 10 дона олиб чақиб, мағзини снчиб, 3 мисқол зирани снчиб, бу иккисига аралашгудек асал қсшиб, икки бслиб егай. Оғзидин кейнидин ёнган нарсалар ҳар турли бслиб тсхтамай турса, томир пастлаб, баданлари музлаб, тирноқлари кскариб кетса, хатарли бслур.
-
ФАСЛ. БУВОСИЛАИАГ БАААИ
Бувосил деб орқа авратнинг чсраларида (атроф) пайдо бслгон иллатни айтур. 5-6 қисм бслур. Кспроқ бсладурғони уч қисмдир. Биринчи, салулий, съни ссгалга схшаш нарсадур, Иккинчиси, ина-бий, съни узумга схшаш нарса бслур. Учинчиси, тутий, съни пишган тутга схшаш нарсадур. Биринчиси ссгалга схшаш қаттиқроқ бслур.
Иккинчиси ундан юмшоқроқ бслур. Учинчиси ундин ҳам юмшоқроқ бслур. Бу иллатнинг асли сабаби, бағрнинг толнинг мижози бузилғондин бслур. Анди бу уч турлик. Иллатнинг ҳар бири иккига бслинур. Ташқи бувосилнинг доналари ксзга ксринмас кстан ичакнинг бир сллик, икки сллик, уч слликчалик, инжиқ келганда гоҳида кстан турулиб чиқар. Шунда бошқа киши қараса, ксрса бслур.
Бу иллатнинг аломатлари юзининг сариқлиги, лабларининг оқимтир бслиб, ғудурлиги, кам қувватлик, юрак сйнаши, гоҳида тил устининг қорамтир бслиши, кстан чсраларининг оғир бслиб тиқи-либ, орқа пешобнинг оз-оздин келиши, пешобнинг олди-кейиндан қон юрипшнинг кезаклик бслиши, қон юрмай қолганда доналарига қон тслиб, қаттиқ оғриб, қон юриб кетганда оғриқнинг пасайиши, мана булар ҳаммаси бу иллатларнинг аломатидур.
Анди бу иллатга зиён қиладурган нарсаларни айтурмиз. Анг биринчи зиёнли нарса, бу иллатга сирко лозимдир. Сирко деб аччиқ сувни, лози деб қизил қалампирни айтур. Ила диёрининг тилларида. От гсшти, сигир гсшти, счки гсштлари, айниқса тузлик сур гсштлар бслса, ксп зиён қилур. Ошқовоқ, саримсоқ, мурч ё схшаш нарсалар ҳам, мевалар, тузланган кскатлар, сут, қимиз, қатиқ, қаттиқ пишган тухум, патир нон, ични қотирадурғон ғизолар, сузма, бу нарсаларнинг ҳаммаси зиёнлидур. Аш қсй, қсзи, сғлоқ (улоқ), семиз товуқ, булардин қилган шсрвалари ҳам гсштлари лойиқ келур. Анди бу иллатнинг иложини баён қиламиз.
Агар йилга етмаган снгироқ, енгилроқ бслса, бунинг иложи шулки, қсйнинг сритган қуйруқ ёғи, бир-икки йиллик сски бслсин. Шунга бир миқдор соврунжонни снчиб ундек қилиб аралаштириб, малҳам қилиб олсин.
-
Шундин срталаб-кечлаб икки вақт сурсун. Доналари тскилиб йсқолгунчалик, агар доналари ксзга ксринмайдурғон ички бувосир бслса, бу доридин пилта қи-либ, кечаси ётар вақтида аврат ичига қсйиб ётсин. Иншооллоҳ, фойдасини ксргай. Тажрибадан стган ишдур.
Яна бир иложи — илоннинг псстини сувда қайнатиб, татиғи кучи тамом сувга чиққандан кейин шу сувга уч мисқол сабрни солиб, устига жусайни қсшиб, ссқиб чиқиб, сувидин бир пиёла қсшсун. Бу уччовини қайнатиб қуюқлиги зиғир ёғидек бслганда бир шишага қуйиб олиб шундан ҳар куни икки-уч вақт бувосир доналарини ёғласин. Агар ичида бслса пилта бирла қуйсун.
Юқоридаги парҳезларни тутсин. Иншооллоҳ, бу ҳам ксп фойдалидур. Бу айтилган дорилар бу иллат снгироқ ва ҳам енгилроқ бслса кифос қилур. Бслмаса, бу иллатдан тамоман қутулиш учун дсхтирларга кестириб, операяис қилишдан бошқа чораси йсқдир. Лекин бу иллатга орқа пешобнинг юмшоқ бслиб туриши лозим. Ич қотиб қабзист бслиши зиёнлидир. Ғизолардин шсрва ва ҳам ёғлик нарсалар фойда қилур.
Ағлар ичида сариг ёғ ксп фойда қилур. Ҳам сиртидин суриб, ичидин еса бслур. Сут сзи фойда қилмаса ҳам, қатиқ фойда қилур. Лекин сариқ сувини тскмасдан снги-снги ивитиб ичмак керак. Яна бир иложи олтингугурт, мовзий, арпабодиён, муръа, кувар илдизининг пссти, илон пссти, жусай урути, бу дориларнинг бирисидан бир миқдор олиб, тус қумалоғини куйдириб шунинг чсғига солиб, бир тушук тосму ё гултувакму, шунинг остига солиб чсрасидин тутун чиқмаслик қилиб тешигини бувосир донасига тсғрилаб исласин. Ушбу дори билан уч-тсрт қатим исласа, иншооллоҳ фойдасини очиқ ксргай. Ис-лагандин болдир ҳайвонот стларининг бириси билан мойлаб турсин. Ислаш срталарида ҳам ст билан, қаймоқ билан мойлаб берсин.
-
ФАСЛ. ҚУЛИАЧ БАААИ, ЯАªАИ СЎҚИА ИЧАК ОҒА ИШИ
Бу иллатни рус дсхтирлари апендеяит дейдурлар. Кспинча дсхтирлар бу иллатга операяис қилиб шул ичакни кесиб ташлайдилар. Кспроғи шунинг билан шифо топқай. Гоҳиси шифо топмайдур. Гоҳи бирлари ич ериш вақтида қазога учраб ҳалок бсладилар. Бу иллат сзи қсрқинчли иллат бслиш устига операяис қилмоқ сна қсрқинчлидур. Ксз олдимизда неча киши согайган бслса ҳам, бир неча кишининг ҳалок бслганини ксрдик.
Бу иллатнинг сабаби ичак ичида шилимшиқ ёпишқоқ моддалар пайдо бслиб, мунингдин киши тезаги туташиб, қотиб қумалоқ бслиб ичак ичида тссқинлик қилиб зангитларини сз йслида ташқари чиққани қсймасдан бу иллатни пайдо қилур. Бунинг аломати қуруқ тслғоқ оғриғидин бошқа, орқа тарафидин ҳеч нарса келмайдур.
Оғриқ қаттиқ бслиб, снг тарафдин киндик ости оғир бслиб, сна бир сабаби ичакларда ел пайдо бслғондин бслар. Бунинг аломати киндик ости қспчиб, қурсоқ ичида ғалдир-гулдур қилишидир. Анди бунинг биринчи иложи дастлабда амалча қилсун. Амадчани қари хсрознинг шсрвасидан қилса, ксп схшидур. Хсрозни қувлаб чарчатиб, ондин ссйиб шсрва қилур. Амалчани 3-4 қатим қилгандин кейин сургу дори ичсун. Мен.сзим фойдасини ксрган сургу сшбудир.
Қизилмис илдизини қирқиб-қирқиб тстраб қсйганидан бир чангални икки коса сувда қайнатиб татиғи чиққанда бир коса қолганда шунга икки сир қошиқ кастор ёғи қсшиб ичсун. Бир-икки йсл ичини бсшатиб, оғриғи пасанча бслур. Бу сургуга икки сир қошиқ бол қсшиб ичсун. Оғриқ тсхтамагунчалик ҳеч бир ғизо емасун. Агар ташна бслса, қайноқ сувга бол қатиб (қсшиб) шарбат ичсун. Ўзим бу тадбирларни қилиб, тажриба қилиб, фойдасини ксрдим.
Агар қурсоқ ичйда гулдуроқ бслса, устидин такмид қилсин. Яъни кепак тузни қовуриб ё иссиқ кулни ёки тариқ қизил қсноққа схшаш нарсани қовуриб, куймагудек иссиқ қилиб оғриган жойга такмид. Елларни тарқатиб, огригини пасанча қилур. Қулинч билаи бошқа ич оғриқларининг фарқи шуки, бу иллатда пешоби келмас, қабзист бслур. Ўнг тараф киндик остидан бошлар. Ҳар қайсини биз ёзгандек сз аломатлари билан ажратгани бслур. Фаҳм билан иш қилмоқ керак.
-
ФАСЛ. ТАШАААУЧАИАГ БАААИ
Ташаннуч деб, томир сингирларни тортишганини айтур. Агар томирлари тслиқ, қон томирлари кспчиган бслиб бирданоқ пайдо бслса, сзиндин бери ич суриш, қон олиш, қусиш, стмаган бслса ҳсл-совуқдин бадан томирлари модда тслғонликдин бслур. Агар бу аломатлар бслмаса, қуруқликдин бслур. Иложи агар совуқдин бслса, ташқари-ичидин иссиқлик қилмоқ керак.
Ташидин жсза-бсза сзиб сурсун. Туз қайнатиб нашатирний қайноқ сувга чилаб, шу сувлар билан пайи тортган қсл-оёқларини юзсин. Ичидин занжабил, долчин, қалампир, арпабодиён ё шунга схшаш нарсалардин чой срнида дамлаб ичсин. Агар қуруқ-иссиқдин бслса, бу чоғда ваннага тушсин. Баданларини, айниқса томирлари тортишган, қсл-оёқларини снги хом қаймоққа ёғласин. Ичидин гизосига снги соққан сутдин кспроқ ичсун. Семиз жсжа шсрвасидин ичсин. Янги кечқурунги соғилган сутга хитойнинг оқ шакаридан қсшиб ичса ксп фойдаликдур.
Сутни срталабки соққанидин кечқурунгиси схшироқдир. Ҳар тсғрида фойдаси ортиқдур. Яна бир иложи кунжут ёғини илимон қилиб, агар мумкин бслса, чснгроқ идишга кспроқ қуйиб, қсл-оёғини шул ёғ ичига чилаб, узун турсун. Уч-тсрт қатим шундоқ қилса, бунинг фойдаси ҳаммадин ортиқдур. Агар қсл-оёқ молиб слтургудек ёғ бслмаса, бир неча кун узмай устидин суртса ҳам кифос қилур. Агар юқоридек иложлар кор қилмаса, мижоз қуруқ бслиб, бу иллат қуруқликдин пайдо бслган бслса, сна иложи шулки, қсйнинг қуйруқ егидин уч снлик миқдори кенглиги-узунлиги оғриқ кишининг бсйниға сралвудек бслса бслсун.
Қалинлигини пичоқ сиртидек қилиб кесиб олсин. Мана шул ёғни бсйин гарданига сраб, устидин бир ёғлик билан сраб қсйсин. Шул ёғ ҳидлангунчалик турсун. Сунгра снгилаб шул тартиб билан сна ёғласин. Шундоқ қилиб бу иложи уч қатим қилсин. Иншооллоҳ, бу иллатнинг ҳар қандогига фойда қилур. Ўзим қилиб тажрибадан стказдим. Сирко, лози, аччиқ нарсалар, шср тузлик нарсалар, счки гсшти, калла гсшти булардин бошқа еллик ғизолар бу иллатга зибн қилур. Гоҳида сургу ичиб, ксп амал қилғондин, айниқса хуббул малик, сургудин, куп қусғондин, муздек совуқ сув ичгандин, заҳарлик жониворлар чаққандин, ҳайз нафос қонлари тсхтагандин ҳам бу иллат пайдо бслур.
Бу чоғда сабаб бслган нарсаларга илож қилмак керак. Аки сабаблари тсхташи биланоқ бу иллат сз-сзидин тсхталур.
-
ФАСЛ. ЯА АҚОААИАГ БАААИ
Ярақон деб сариқ бслғонни айтур. Бунинг аломати юзи-ксзи, тамом баданлари сап-сариқ бслиб, бу иллат 16 қисмдир. Алғиз бир қисми илож қабул қилмас, бошқаларнинг иложлари бордир. Илож қабул қилмаслик белгиси бслса, орқа пешоби оқ келур. Бу иллатда орқа пешобининг оқ келиши схши смас. Бу иллатнинг қисқача сабаби сафро тошиб, қонга қсшилиб, бутун баданга тарқалганидан пайдо бслур. Анди бу иллат кспинча иссиқдин, гоҳида сафро халтасининг олди бсшаб, жигарда пайдо бслган сафрони сзига тортмай қолганидин бслур. Ҳар қандоқ бслса ҳам, сариқ бслган киши, гсшт-ёғ, кучли бслган ғизолардин парҳез қилмоқ керак.
Анди бу сринда сзим тажриба қилган дориларни ёзиб стаман. Биринчи иложи шулки, исканжабин риванчига шсхлани қсшиб, шунинг сувини ичгай. Шундоқки, 7 қошиқ шсхла сувина бир қошиқ исканжабин риванчи қсшилур. Исканжабин риванч бслса, юқорида иситма-безгак баёнида ва ҳам кезикларнинг баёнида ссашнинг тавсифларини ёзиб стдик. А иванчини схши узум сиркаси, шакар, бу уч нарсадин ссалур.
Шундоқки, бир қадоқ тоза сткир узум сиркасина уч қадоқ шакар қсшилур. Шунинг икки сар, съни 20 мисқол схши тоза риванчини олиб, чала снчиб, икки коса сувга солиб, бир коса сув қолгунчалик қайнатсун. Дорини таъм тотиғи чиққандан кейин сузиб олиб, устига сиркони шакарни қсшиб, сна бир оз қайнатиб, шарбат олсин. Мана шуни исканжабин риванчи деб айтурлар. Бу иллатга шсхлани сувини қсшиб ичгандек иситма безгак, тиб кезикларига, юрак оғриқ, қурсоқ огриқларга қайноқ сув ёки арпабодиённинг сувига схшаш сувларга қсшиб ичғай.
Агар бу дори тайёр бслмаса, ёлғиз риванчнинг сувига шсхла сувини қсшиб ичгай. Аки қайси бири топилса, шуни ичса ҳам бслур. Ичидин арпа кашкоби ичгай. Кашкобнинг баёни юқорида стди. Ўзи совуқлик қилсун. Ваннага тушсин. Терлашлик фойда қилур. Сариқ сувини тскмаган қатиқ ичсин. Сут, қаймоқ, сариёг зиён қилур. Кичик балиқни қуруқ сувда қайнатиб пишириб есин ва ҳам шунга қарасин. Сиёдонани (седана) ундек сзиб, хотин кишининг сути билан бурнига томизсин. Ксз сариғини тезда кутаргай.
Кск мош, бироз гуруч, жсжа шсрвасига солиб қайнатиб, шсрва гуруч қилиб, қатиқ, юмғоқ сут қсшиб ғизосига ичсун. Лекин ҳаммадан ғизосига арпа кашкоб схшироқдур. Қора срик ва срик, шафтоли қоқи, кск кишмиш, тамрихинди, шунга схшаш нарсаларнй чилаб ичсин. Аз кунлари бслса тархамак, бодрингларни артмасдан пссти бирла есин. Юқорида ёзилган сафро сургусидин ичсун. Агар мижози совуқ бслиб, ст халтасининг огзи бсшашиб жигардан сафрони тортмасликдин бу иллат пайдо бслган бслса, бу ҳолда мстний капли съни слпиз суви, зарчаба, бу уччовидан қайси бириси бслса ҳам фойда қилур. Қаҳрабони ичидин ичса, ҳам қслига тушиб қараб юрса, бу ҳам фойда қилур. Ҳар қандоғига бслсин.
-
ФАСЛ. АМА ОЗ А АҲМ, ЯАªАИ БАЧАДОА
Туркийда бола ётқининг иллатларини айтур. Бу иллат хотин кишиларга махсусдир. Ҳайз қонинапоз қони бу жойдин келур. Ҳайз қонининг келиши хотинлар учун муборак ишдир. Чунки бола ксришнинг белгиси бслур. Туғмас хотинлардин ҳайз қони келмайдур. Хотинларни фарзи шарафи бола туғиш биландур. Анди бу қон ҳар хотиннинг сз одатича келиб турса, тан соғлиги ҳам бола бслишининг аломатидир. Агар одати бузилиб, бу қон келмай қолса, сз вақтида юрмаса, мижози бузилғондин бслур.
Тезда иложини қилмоқ керак. Бепарволик қилса бундин бир неча турли иллатлар пайдо бслур. Бош айланмоқ, ксз тинмоқ, қсл-оёқ сирқираб оғримоқ, бел, бош оғримоқ, кам иштаҳалик, бурун-юз устиларига қора доғ тушишлик, охирида истисқо бслиб, ҳамма бадан ишмаги шундин бслур. Бу иллатни кичик санамай сз вақтида чорасини қилмоқ керак. Бслмаса дарди бедавога қолур.
Бетобликдин, очликдин ориқлаб, қонсизланиб қолса ҳам, ҳайз қони тсхтагай, бунинг иложи схши ғизо еб-ичиб, схши тарбислаш билан бслур. Ксп ишлаб чарчашлик ҳам қонни қотириб, ҳайз йслини боглагай. Бунинг иложи кучли ишларии қилмай, сзига роҳат беришдир. Баданни сшнатадурғон снги соққан сут, семиз товуқ шсрваси, қсзи, сғлоқ шсрвалари, чала пиширилган тухум, сут-қаймоқли, шакарли чой. Бу схшаш нарсалардин ғизо қилгай. Агар мижози қуруқ-иссиқликдин тсхтаган бслса, бунинг аломати чиройи сзгариб, қорамтир бслиб, ориқлагай.
Юрак сйноқ бслиб, кснгли қоронғилашиб, очилмай туриши, киндик чсраларининг оғирлиги, қон томирларининг кспиб туришидир. Бунинг иложи, агар қон олишни билган киши бслса, оёғида тспиқ устидаги сопин деган томирдин қон олмоқ керак. Бслмаса одатига қараб, қон келадургон кунларида икки оёқ болдирларига қортиқ қсйиб, 10—15 қортиқ қон олдирсин. Шул вақтда қон юргизадиган дорилардин ичаберсин. Ҳам шу кунларида жимо қилмоқнинг фойдаси бордир. Қон юргизадиган дорилар ичида схшироғи кир-пис уруғи, кравас уруғидур. Кирпис деб, хитойча шинсайдир машҳур нарсадир. Киравас деб, ёввойи сабзи уруғини айтур. Ҳар жойда бор нарсадур. Буларнинг қайси бири бслса ҳам уч мисқолчаликни бир чойнакка солиб, қайнатиб срмига келтирсин. Қолганини ичсун. Арпа бодиён ва рум бодиён ҳам шундоқ қон юргизадур. Буни ҳам юқоридагидек қилиб ичсун.
-
Буларни қайнатиб сувига слтирсин. Бу уруғларни снчиб қайнатиб, сувини ичиб, тилипини киндик остига боғлаб ётсин. Арманқурай қайнатиб ичса, сувига иссиқ қилиб сгирса, ксп нафи бордур. Бсйимодорон деган сариқ тегеракбош ислик чсп бордир. Мен сз юртимиз Тсқмоқда бу чсп доридин ксп ишлатиб, бир неча иллатларга ксп фойдасини тажриба қилган сдим.
Айниқса хотинларнинг бачадон иллатларига, қорин оғриқ, биқин оғриқларига бслибму ҳайз қонини юргизмак учун бу доридек фойдали нарса ксрмадим. Бу доридин ароқ (поридан олинган) тортилса ҳаммадин схшироқдир. Турли иситма-безгакларга, ҳар турли қурсоқ елларига бу доридин бериб, ксп фойдасини ксрдим. Хотинларнинг бачадон иллатларига бирма-бир дори сканини сзим тажриба қилиб билдим. Бу доридин ичган чоғда ёгдин қаттиқ парҳез қилур. Ағлик нарсалар бу дорига хил кел-майдур. Лекин Ила диёрида бу дори кам топилур скан. Бенам жойларда чиққанини ксрдим. Оз тсла олиб ишлатиб тажриба қилдим. Биздин ерлардагидек бслмаса ҳам, фойдаси борлиги маълсм бслди. Бу дорининг оқгуллиги ҳамма жойда топилса ҳам кучи камлигидин фойдаси озроқ ксринди. Чомғур турп, пиёз, сабзи, нухат
— бу нарсаларни ғизога қушиб кспроқ еб берсун. Ҳам шулардин сзидин қайнатиб ичиб, сувига слтирсин.
Ўлтирганда куймагудек қилиб иссиқроқ ҳам узунроқ слтирсин. Тилпини олиб киндик остига иссиқ-иссиқ тортиб берсун. Танбис билмоқ керакким, ҳар бир дорини бир қатим, икки қатим қилиб фойда қилмади деб ташлаб қсйиш тсғри смас. Чунки иллат қандоқлиги билинса, бунинг дориси топилса, фойда қилмасдин қолмайдур. Ксп стни счиргани оз сув кифос қилмағондек гоҳида дори озлик қилиб, фойдаси билинмайдур. Гоҳида иллати бор сринга дори кучи етишолмай турганликдин бслғай.
Шунинг учун дорини озроқ бслса, кспроқ қилиб, кучсиз бслса, кучлироқ қилиб, гумон қилмогудек йсл билан бир неча кун ичмак керак. Бунда ҳам фойда ксринмаса, бошқа бир чорасига киришмак керак. Дори қайнатиб, сувина слтирганда сув белидин юқори чиққудек бслсин. Ҳамда таҳорат сувидек иссиқ бслсин. Суви қанчалик ксп бслса, шунчалик схшидир. Дориларини кспроқ солиб, сувини қувватлироқ қилиш керак. Арман қуврай, шувоқчсп, ёзда ҳсли, қиш кунларда қуруғи, ҳар жойда ҳар қачонда топиладургон нарсадир. Сувидан ичиб, ҳам тушиб, тилипларини иссиқ ҳолда белларига, киндик остиларига богласун. Ишлатгучиларга осонлик бслсин деб, бу китобда ҳар жойда топилмоқда бслган сероб дориларни ёздим.
-
ФАСЛ. ҲАЙЗ ҚОАИ КЎЛ КЕТМАСЛИГИАИАГ БАААИ
Агар ҳайз қони ксп кетиб тсхтамаса, қараймиз, бу хотиннинг танаси семиз, бадани тслиқ, қонли, сзи кучли, қувватли бслса, ҳар қанча қон кетгани билан сзига путур етмай, қуввати жойида турса, баданда қон кспайиб сиғмаганликдин бслур. Бунга илож қилмоқ лозим смас. Чунки бир илож қилиб, қонни чиқазмай тссиб қсйса, баданга сиғмай, оғриқлар келтириб, бирор жойидин жароҳат бериб, чиқиш сҳтимоли бордир.
Шунинг учун куч-қувват, ранг-рсй срнида бслса, буни тсхтатишга ҳожат йсқдир. Қачон куч-қуввати озайиб, ранги рсйи сарғас бошласа дарҳол чорасига киришмак керак. Анди қараймиз, агар келган қон оз-оздин узилмай келиб турса, сариқ сув йиринг аралаш бслса, бачадонда жароҳат сра пайдо бслғондин бслур. Чиққан нарсада сассиқлик бслса, аврат ичига сра чиққаннинг очиқ аломатидир. Бунинг иложи аврат ичидаги срага илож қилмоқ керак.
Бувосил баёнида ёзилган илон пссти, сабр, жссай суви бидан қилинган доридин пилта қилиб аврат ичига қсймоқ керак. Аки мошина билан юборсин. Оралаб-оралаб кала стига бол қотиб буни ҳам аврат ичига қсйсин. Яра жароҳатига зиён қиладургон еллик нарсалар ҳам ҳсл емиш, тарвуз, қовунлардин парҳез қилсун. Агар бу иллат мижози бузилиб, модда кспайгандин бслса, оқ пахтани авратдин келган қонга суртиб, кунга қсйсин.
Агар пахта сариқ қуриса, сафродин бслур. Сафро сур-гуси қилмоқ керак. Агар оқ қуриса, балғамдин бслур. Балғам сургусини ичмак керак. Агар қорамтир бслиб қуриса савдодин бслур. Савдо сургусини ичгай. Биринчи санога сариқ халила, иккинчиси қобили халила, учинчиси қора халила қсшса, ҳар қайси модданинг сзига лойиқ сургу бслур. Дори слчовларини юқорида иситма кезик баёнида айтиб стдик. Андириб ёзмоқ хожат смас, шул жойга қара-сун. Сургу қилгандин сснг қаҳрабони снчиб ичидин ичсун.
Тин армани деган қизил гулга схшаш тспа дори бор. Шундин сувда чайиб ичсун. Дорифурушларда ҳар қачон топиладургон нарсадур. Ҳскиз мунгузини куйдириб, кулини ичсун. Қаҳрабодин бошқасини темирчини сувига солиб, қуюқ аталадек қилиб, латтага ё пахтага сингдириб, авратига кечаси қсйиб ётсин. Ва айтилган нарсаларни 10—15 кун қилмоқ керак. 2—3 қатим билан иш битмас, темирчининг сувида слтириб, ҳам ичиб бермакнинг ксп фойдаси бордир. Чой срнида қизил қуюқ дамлаб ичиб берсин. Ҳам темирчининг сувига қуруқ қизил гул, анор пссти, мовзи буларнинг ҳаммасини қсшиб, қайнатиб слтирсин. Кечаси ётганда сувига латтани ҳсллаб авратига қсйсин. Дори сувидин аврат ичига кирса, снаму фойдаси зиёда бслур. Темир бсқини майда снчиб, нафис сргак ё докадан стказиб, бир мисқолни тсрт бслиб, ҳар ичганда бир бслимдин ичсун. Бир ҳафта, 10 кун ё тсхтагунчалик ичмак керак. Буни ичган чоғда юқоридаги дориларни қилиб, турмоқ керак. Булар сзим тажриба қилган дорилардир.
-
ФАСЛ. АШ БОЛАЛАА ИЛЛАТИАИАГ БАААИ
Бола туғилгандин сснг киндигини тсрт снлик миқдори қсйиб кесмак керак. Кунаро ёки 3 кунда ёз кунлари чсмилтирсин. Сувига бир оз туз солсин. Топилса зайтун мойи ёки бслмаса қаймоқ билан ёглаб турсин. Бешикка белаганда қиз бола бслса, қорнини бсш боғлаш одат қилсун. Агар қаттиқ боғлаб сргатса, тутиши қийин бслур. Буни сҳтиёт қилмоқ керак. Болага онасининг сутидек бошқа суглар ёқимли бслмас.
Мумкин қадар сз онаси смизсун. Сути чиқмаган чоғда ҳам қуруқ смчагини солиб ссрдириб турса, болага ксп тарбист бслур. Анди бир узр бслиб онаси смизолмай қолса ёки шул хотинга тсғри келадигандек хотинни топиб смизсин. Тани соғ, сзи кучли, смчаклари тслиқ, ҳушёр, хушқилиқ бслсин. Чунки болага смизган хотиннинг ҳар тсғрили тарбисси стадур. Иккига тслмасдан болани смчакдан чиқазиш схши смас. Бола ётган уйи ксп ёруғ бслмасин, сртаҳол бслсин. Болага мусиқий оҳанглар ксп хушкелгай. Зинҳор болага сткир дориларни ишлатмасин.
Мисоли совуқ-лик қиладургон бслса, чилон билан жийдадан бошлаб қилсин. Бунинг билан иш битмаса, гулбинафша, нилуфарга схшаш совуқ дориларга стмасин. Иссиқлик қиладургон бслса, бобуна арпабодиён, тоза схши чой ичурсин. Анг ухшаш дорини қилмасин. Оқил одамга шунчалик ссз кифос қилур.
-
ФАСЛ. ХИММОАИАГ БАААИ
Химмо деб иситма-безгакни айтур. Агар ёш бола иситма-безгак бслса, қорамайиз, кезакликму ё кезаксиз қаттиқму бсшму. Агар кезаксиз бслиб, қизитмаси қаттиқ бслса, бунинг устига беҳушлик бслса, терлама кезикнинг аломатидир. Юқорида кезик баёнидаги ксрсатилган дориларни қилғай. Агар кезикнинг аломатлари бслмай, оғиз, бурни, юз-ксзлари қуруқшаб, сзи усаб, бир вақт тухтаб, бир вақт қизитиб кезаклик бслса, иссиқ сафродин қизитма безгакнинг аломати бслганидир.
Бунинг иложи иеканжабин ичирсин. Узум сиркаси ё срис сиркасига сув қсшиб бутун баданларига суртсин. Сандал ёғочини сиркада ё сувда сзиб, бошларига, баданларига чапласин. Агар смчакдаги бола бслса, онаси гсшт-ёғдин, кучли ғизолардин парҳез қилсин. Агар ичи келмаса, кичик амалча ёки пилта қсйиб ичини юргизсин. Устилигига чилон билан таранжабин сувидин ичилса ичини сургай, иситмасини ёндиргай.
Таранжабинни тамрихинди суви ёки чилон суви билан ичирмак керак. Алғиз сзини ичмасин, зиёнликдир. Аптекада болалар учун тайёрланган аччиғи йсқ безгак дориси хин бордур. Шундин ҳар куни икки қатим ичирсун. Иситма тушмасдин срим соат илгари бирини ич-кизмак керак. Яна бир иложи чснг киши ичгудек аспиринни 3 га бслиб, бир бслагига уч арпадек чампара, съни копур, бир арпа миқдори заъфарон қсшиб, бу уччовини ундек қилиб, сзиб, бир оз сув билан ичулсин.
Тер келтириб, иситмани тсхтатадур. Болалар кезигига ҳам 2—3 қатим шундин берилса, ксп схши фойда қилур. Агар иситма совуқдин бслса, аломати иситма бсшроқ бслғай. Ази-либ, бсшашиб, узун ётиб, кспинча кечалаб қизитғай. Усулик камроқ бслиб, юз-ксзлари оқариб кспишиб тургай. Бунинг иложи аптекада анисивий капли деган сув дори бор. Ярим қошиқ қайноқ сувга 6—7 дан то 10 қатрагачалик томизиб ҳар кунда 3 қатим ичилсин. Усулигига (сувсаган) арпабодиён дамлаб совутиб бераверсин. Арпабодиён, чилон, кск кишмиш қайнатиб усуликка берса, сна схшироқдир. Озроқ қизилмис илдизини қсшиб қайнатса, йсталга фойдаси бордир. Бсз бута, айлашни тоза сзиб туриб, товонларига, қурсоқларига чапласин.
-
Агар боланинг ичи келмай ёки келсаму бус сассиқ келса, 1—2 мисқол схши санога 1 мисқол арпабодиён бир сар кск кишмиш солиб, қайнатиб, шарбат қилиб, шунинг сувидин усуликка ичириб берса, 2—3 қатим суриб, ичини тозалайдур. Ич тозаланса, иситма сз-сзидан тсхтаб қоладур. Чунки иситманинг сабаби ички модданинг биқсиб кетганидир.
Бу бслса сургу билан кстарилгай. Ҳар қачон ҳар қандай иллатга сано ишлатса, олтидин бирига қизил гул қсшмоқ керак. Ҳар куни қизитиб, бсшроқ узунроқ бслса, совуқ иситма бслур. Кун оралаб қиздирса, аниқ иссиқдин, ҳар иссиқдин бслган иситма безгакнинг бош оғриги бслур. Иситма безгакларга пошсснинг куп фойдаси бордир.
Юқорида иситма безгак баёнида потсснинг баёни стди. Шунга қаралса бслур. Агар боланинг огзи оғриб сйилиб кетса, унинг иложи шулки, марганяовкага пахтани чилаб, оғизларини ювсин. Қизилгул, кскмовзини снчиб, ундек майда қилиб, сйилган, оғриган жойларига солсин. Айниқса смизиб бслиб, бола ухлайдургон вақтида солса, фойдаси тезроқ бслур. Аччиқ нарса, ширинлик нарсалардин сақлансин. Гоҳи оғиз огриганда тиш тубларидин қон чиқиб, кспчиб, сассиқ бураб қолур.
Бу чоғда тезроқ чорасига киришилмаса қсрқинчлидур. Қорайиб ё қизариб сраси сйилиб, улгайиб кетса, акла тушгандин бслур. Яъни қораел демакдир. Бунинг иложи енгилроқ бслса йод суртиб, кскмовзу билан куйдирилган аччиқ тош, замчани сепсун. Узум сиркага туз қсшиб чайқасун.
Агар оғирроқ бслса куктошни куйдириб, кскзокани куйдириб сепсин. 5—6 қатим қилиб, бунингдинму фойда ксролмаса, оғиз-бурундин бошқа жойга тушган бслса, чсрасига доғ солсин. Шундоқки, срага слчаб, чсрасига келтириб, темирдин тамга ссаб, қиздириб бирла боссин. Бузуқ модда тамға босган жойдин соғ тарафга столмайдур. Яра тушган жойга юқоридаги дориларни қилсун. Албатта шифо топгай. Анг сснгги иложи шулдир. Бу иллатда сранинг тешилган оғзи тег-тегарак бслиши хатарликдир. Болдин бошқа иложини ксп қабул қилмас. Бошқа шаклдагилари осонроқ бслур. Бу чоғда аввал амалча сургу бериб туриб, кейин бошқа дориларни қилсин.
-
ФАСЛ. АЗҲАА — БОЛААИАГ ИЧИ ЎТГАААИ АЙТУА
Агар бола ич сггак бслиб қолса, қорамайиз, агар тслғоқ бслса, ичидин қон, йиринг ёки ичак қириндисидек, тухум оқидек нарсалар товуқ ахлатидек нарса пит-пит бслиб тушса, бунинг иложи юқорида юрак буруғ баёнида с1ди. Шунга қараб иложини қилсун. Тслгоқ аломати бола йиғлаб, қорни оғримоқдур. Агар мундоқ бсл-май, ичи сув-сув стса, ичидин стган нарсага қараш лозим.
Агар оқ ё кск стса, албатта совуқдин бслур. Долчин уч мисқол, лочиндона 2 мисқол, 3 дона кск мовзуни чала снчиб, лочиндонанинг уруғини олиб, бу уч дорини бир оз қовуриб, ундек қилиб майда снчиб олсун. Шундин бир мисқолни бслиб, бир кунда 2—3 қатим ичур-син. Қовун, тарвуз, ҳсл емишлар зиён қилур. Ҳсл мевалар ичида беҳи, анор зиёнсиз, балки фойдаси бордир. Анорни сиқиб ичилса, беҳини стда ксмиб пишириб берса, ёлғиз сзи бирла кифос қилур. Картошкани сгда пишириб ейилса, фойдаси бордир. Агар ичидин стган нарсанинг ранги қизил ва сариқ бслса, иссиқдин бслур.
Бунинг иложи исфағул урути, баргизуб уруғи, райҳон, гултожихс-роз уруғи ҳаммасини қовуриб, ҳар ичганда бир мисқолдан бир кунда срта-кеч икки қатим ичгузсин. Қорахалилани сариёгда ёғлаб туриб қовурсин. Қизариб қотиб, қоқ қуригунчалик, сснг бир оз новвот қсшиб снчиб, бир мисқолдан срта-кеч ичгузсин. Сув срнига жийда суви, гуруч суви берсун.
-
АЛТЕКАДА БОА ДЎХТИА ДОА ИЛАА ИАИАГ БАААИ
Бу кундаги аптека дориларини тамом билмак, дсхтирлик илмини битирган, чснг дсхтирларгагина хос. Шундоқ бслса ҳам, бу сринда билганимизча, машҳур аптека дориларини ёздик.
Железний пуруш — буни бизча катта пслат дейдур. Бир оз қанд, озроқ арзаманда бирла қсшиб хап қилур. Баданида қон оз, огриқдин снгидургон, қуввати оз кишилар учун ксп фойда қилур. Ашликни сақлар. Танга тарбис берур, ҳар тсғрида катта пулат схшидур.
Медний капли — бизча слпиз арақидур. Маҳзанда, Қорабодин, Кабирза ҳовоҳи баён қилингандур. Ташналик, кснгил айниш, қусмоқ, юрак оғриқ, ич стмакка чснг кишилар учун 10—15—20 томчи, ёш болага уч қатра, беш қатра сувга томизиб ичгай. Вабо текканга ҳам нафлидур. Аашатирний, анисивас капли йстал, диққинафас, ёш болаларнинг оғиз оғриғи, совуқдин бслган безгак, қизитмоқ, қусмоқ, меъда елига фойда қилур. Ҳар ичганда 10—15 қатра, болалар 4—5 қатра қайноқ сувга томизиб ичгай. Капли дардлик болалар, чснг кишилар йуталларига, товуш ютганга 10 қатрадин 20 қатра қайноқ сув билан ичгай. Апетитнас капли истеҳзо келтурурга меъда қуввати учун, ҳазм томоққа-15 қатрадин 30 қатрагача қайноқ сув билан ичгай.
Тирманский капли — қурсоқ тслгоқ, ичбуруғ, ич стгак, санчиқларга, елдин бслган қорин оғриқларга 10 қатра-15 қатра қайноқ сув бирла ҳар кунда 3 йсла ичгай.
Капли бобурдистрой — сариқ, хапақон ғаши, беҳудликларга ва қувват бадан учун 20—25 қатра ҳар кунда 3 бор ичур.
Кендровий бальзам — юрак оғриқларга, маҳсларга 30 қатрадин 50 гача, ёш болаларга 5—10 қатра қайноқ сув бирла ичгай.
Зубнас каплс — тиш оғриққа пахтага томизиб, тишга босгай.
Железнас каплс — қони кам бслганлар учун баданга қувват беришда 20 қатрадин 30 қатрагача памил чой бирла ичур.
Афирннй валерианний капли — хапақон, вос-вос, заиф қилиб, ғаши ва боши айланадурғон ва бош оғриқларга 20—25 қатра сув бирла ичар.
Имзимскас каплс — ич стганга, вабо текканга, ичак оғриқ, юрак огриқларга 20 қатрадин ҳар кунда икки бор, то тсрт галгача-лик сув бирла ичур. Аш болаларга мамнундир.
Ланданскас каплс — йсталларга, овози битганларга 20 қатрадин 30 қатрагачалик қайноқ сув бирла ичур. Аш болаларга мамнун-дир.
Капли хиннислушний — истисқо келтирур, баданга қувват берур. Таомни ҳазм қилур, 15 қатрадин то 20 қатра таомдин чорак соат илгари қайноқ сув бирла ичгай.
Каплс дсхтир Аиколай — иситма ва безгакларга 10—20 қатра бир кунда тсрт бор ичур.
Капли расинабадю молоко — бир стакан сувга срим чой қошиқ солиб, бет, томоқ, кскракларини ювса, кспроқ мулойим қилур. Жсжишларни йсқ қилур.
Мазь камфорний — огриган жойларга, лат еган, йиқилган ва калтак теккан, ушук урган, тилма бслган, ҳамма иссиқдин бслган жушишларга ксп нафлидир.
А¦инковий мазь — шишик жароҳатларга, жсшишларга катта латтага суртиб ёпиштирур.
Утнас мазь — баданга жсшиш шишларга ва безларга суртса нафлидир.
Мазь атисадка — қичималарга срта-кеч суртилсин.
Бесдиктарний мойлар билан тсрт кун ҳаммомда баданини ювур.
Виновас масла — буни қотиб қолганларга суртиб, иссиқ сақласун.
Ваножновий бумажний пластир — чипқон ва ссмларга қсйса ёрадур.
Опан — бел оғриқ, оёқ оғриқларга суртсин.
Белина — спроқ дори аптекада бор. Зотилжан иллатларига мисқолнинг олтидан бирини қайнатиб сзини муносиб дорилар билан ичирур.
-
ФАСЛ. ТОМИА ТУТМОҚАИАГ БАААИ
Билмак керакким, юракнинг солиши, томирнинг уриши бирдек бслур. Томирни ажратмак учун ксп сткир зеҳн, фаросат, узун таж-риба керак. Устоз комилдин таълим олмоқ лозим. Шундоқ ҳам бслса, сз фарзанддарим учун ксз билан ксрсатгандек қилиб, очиқ тушунарли қилиб, томирнинг снг керак, зарур бслганларини баён қилдим.
Томир тутмоқнинг тартиби шулки, табиб беморнинг томирига тсрт слликни баробар қсйсун. Қирқ сллик ургунчалик пайқаб зеҳн қсйиб турсин. Агар беморнинг томири ингичка бслиб, тирсиллаб тез-тез урса, қуруқ-иссиқнинг аломатидир. Қуруқ-иссиқ бслганда сафроликму-сафросизму, агар сафролик бслса, бунинг аломати шулки, оғзи тахир бслур.
Юз-ксзлари сариқсимол бслур. Айниқса, ксзининг оқи сарғишроқ ксринур. Сафросиз қуруқ-иссиқда бу аломатлар бслмас. Агар беморнинг томири оҳиста-оҳиста урса, қараймиз агар йсғон бслиб лопиллаб томир ушлаган кишининг қслига қаттиқ тегмай, секин-секин тегса, агар томирни қаттиқроқ босиб турса, томир билинмай тсхтаб қолса, ҳсл-совуқ балғам зиёдаликдин бслур.
Агар томир ингичка бслиб, юқори кстарилмай, остинроқ солса, сна шу уриб турган томир ушлаган одамнинг қслига қаттиқроқ урилса, қуруқ совуқдин бслур. Агар беморнинг томири йсғон бслиб, юқорига сакраб, тез-тез урса, қон зиёда бслгондин бслиб, ҳсл-иссиқдир. Билмак керакким, иситма бслиб турган одамнинг томири тез сткир солур. Лекин иссиқ иситма бирла совуқ иситманинг фарқи шулки, совуқ иситманинг томири иссиқ иситманикидек ксп қаттиқ тезлаб урмас. Иситмаси ҳам иссиқ иситмадек сгкир бслмас. Агар беморнинг томири узайиб урса, иссиқнинг ксплигининг аломатидир.
-
Агар қисқа урса, иссиқ озликнинг аломатидир. Томирнинг узайиб уриши қандоқ бслур. Тсрт слликнинг остида томир баробар уриб билиниб турадур. Қисқа бслса, икки снлик, уч снлик тагида билиниб, қолган жойда ургани билинмас.
Соғ кишиларнинг томирлари ҳар қанча узайиб урса, бадани қувватли, сзи кучли скани маълум бслур. Агар қисқа урса қувватсизликнинг ҳам шариат ишига қуввати озлик аломатидир. Агар кишининг томири тслиқ урса, баданда рутубат кспликнинг аломатидир. Агар тслиқ бслмай, бсш урса, рутубат озликнинг аломатидир. А утубат қон бслур. А балғам бслур.
Қон ҳсл-иссиқ, балғам ҳсл-совуқ, баданнинг тарбисти рутубат бирла бслур. Ҳар гиёҳ дарахтларга ҳам рутубат ҳсллик бирла сшнар. Одамзод ҳам шундоқ. Шунинг учун ёш болаларни тез-тез чсмилтирмак керак. Униб-ссишига ксп ёрдам берур. Гоҳида иссиқ ели бор одам томири ҳам, съни бсғим-бсғимларида сариқ сув аралаш ел бслса, агар иложини қилмаса, у ер-бу еридан тешиб чиқар.
Мана шундоқ кишиларнинг томирлари иситма чиқиб турган одам томиридек бслур. Томирни ҳар вақтда ксриб бслмас, срталаб, бемор уйқудан уйғонганда ксриш лозим. Лекин снги йиқилган бемор бслса, шул вақтида ксрмак керак. Мижоз совуқ бслганида моддалик совуқму ёки моддаси совуқму. Моддалик совуқ бслса балғам бслур. Балғам ҳсл совуқдур.
Моддалик совуқ бслғоннинг аломати томири тслиқ бслур. Қимирлаши бсш бслур. Моддаси совуқ бслса, томири тслиқ бслмас, ингичкароқ бслур. Аки қуруқ-совуқ бслур. Ҳсл-совуқ бслганда, юқорида стди, балғам бслур. Бал-ғам деб, арабчада хапрукни айтур. Қуруқ-совуқ бслганда, савдо булур. Савдолик кишининг томири ингичка бслиб, остин урғай, сна аста-аста солғай. Лекин томирнинг қслга урилиши қаттиқроқ бсл-гай.
-
Дилим шоди, кучим қслдз, чаманзорим Тсн-Шанда
Туғилдим ман шу Ватанда
Қаён кетиб, қаён турсам,
Кснглим санда.
Авлодларим шул ватанда туғилгандур
Мирзо Бобур уруғларим ибни ҳоқон Темурхондир.
Илми ҳикмат ҳақиқати чин бслсин,
Ой билан юлдузни ҳақиқат қилган
Ерни ҳам ксрсун
Дунёда инсонлар озод ва ҳур юрсун.
Алихонтура СОҒУАИЙ. 1937 йил.
Тамом.
Бу ссдаликни Қиргизистон тоғлари
Тойошу-Қуйошуларининг ғарбий
томонларида Қорасой деган,
одам бормайдиган жойда
қочоқ ҳолда ёзганлар.
Асдаликни сқиб, айтиб турувчи
Асилхон Алихонтсра сғли ва
оққа ксчирувчи
Юсупова Муҳаббат Аргаш қизи.