forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Andijon viloyati => Mavzu boshlandi: shoir 13 Iyul 2006, 04:25:31
-
Assalomu alaykum!
Barchangizning bizning Marhamat tumaniga taklif qilaman.
Marhamat - O'zbekistonning Andijon viloyatidagi tumani. Tuman 1926 yil 29 sentyabrda tashkil etilgan. 1960 yil yanvardan 1963 yil 15 martiga qadar mavjud bo'lgan tyerritorial boshqarmalar tugatilib, tumanlar yiriklashtirildi. Shunda Asaka (sobiq Lenin rag'ni) va Marhamat tumanlari birlashtirilib, tuman Marhamat tumanining markazi hisoblangan "Russkoe selo"ga ko'chirildi. Bu yerda Marhamat ishlab chiqarish boshqarmasi partiya komiteti va Mexnatkashlar deputatlari Soveti ishlay boshladi. Lekin O'zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1965 yil 15 fevral kunidagi Farmoniga asossan Marhamat tumanining nomi Lenin tumani deb o'zgartirilib, tuman markazi Asaka (Leninsk) shaxriga ko'chirildi. (Xozirgi Asaka tumani). Marhamat tumani to 1970 yil 7 dekabrgacha Asaka tumani nomi bilan atalgan. Marhamat tumani O'zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1970 yil 7 dekabrdagi Farmoni bilan qayta tashkil etildi.
Ushbu mavzu http://marhamat.freenet.uz sayti ma'lumotlari asosida ochildi.
-
Geografik o`rni
Tuman shimolda Andijon viloyatining Asaka tumani va Xo'jaobod tumanlari bilan, sharq va janub tomondan Qirg'iziston Respublikasining O'sh viloyati Aravon tumani bilan, g'arbdan Farg'ona viloyatining Quva tumani bilan chegaradoshdir. Tumanning umumiy maydoni 320 kvadrat kilometr. Tumanda 5 ta qishloq fuqarolar yigini, Marhamat, Qorabog'ish, Shukurmyergan, Qoraqo'rg'on va Ko'tarma qishloq fuqarolar yigini hamda Polvontosh ishchilar shaxarchasi, Marhamat shaxri va ikki yuzdan ziyod tarixiy va yangi qishloq mavjud.
-
Tabiati
Tuman viloyatining janubiy qismida joylashgan. Tumanning rel`efi notekislik va tog' yonbag'irliklardan iborat bo'lib,shimol va shimoliy g'arbiy tekislikdir.Shimol va janub sari tog' yonbag'irliklar tutashib ketadi.Tuman tyeritoriyasida Oloy tog'larining etaklaridagi tog'lar, 1500 metr balandlikdagi Ulug' tog', 920 metrli Tuyamo'yin qirlari bor, Polvontosh, Asaka, Tuyamo'yin adirlari, hullas tumanning atrofi adirlar bilan o'ralgan bo'lib, Oyim-Ho'jabod-Marhamat botig'ini ishg'ol qiladi.
Iqlimi keskin kontinental` bo'lib, yozi juda issiq, qishi esa sovuq bo'ladi. Absolyut tempyeratura plyus 40-26 darajagacha bo'ladi. Tuman tyeritoriyasidan Qoradaryoning quyi irmoqlari Shaxrixonsoy, Janubiy Farg'ona, Karkidon kanallari oqib o'tadi. Tuman yerlari asosan, Qoradaryodan suv oladigan Janubiy Farg'ona kanali va Aravonsoydan sug'oriladi. Janubiy Farg'ona kanalidan suv oladigon Kyerkidon hamda kanalining Marhamat tumani o'ramidagi uzunligi 18.5 kilometr masofadagi Janubiy Farg'ona kanallari o'z suv obuxayotlarini olib o'tadi. Vegetatsiya davri o'rtacha 240 kun. Yillik yog'in 219-320 millimetr, shamolning yo'nalishi asosan sharq tamondan keladi. Vaqtincha bo'ladigan kuchli shamollar janubiy-g'arbiy tamondan keladi. Ekinlari Qirg'izariq va Aravonsoyning irmoqlaridan, Janubiy Farg'ona va Karkidon kanalidan xamda artezian quduq suvlaridan sug'oriladi. Tuproqlari asosan, tipik buz, adir etaklari o'tloqli bo'z, o'tloqi, botqoq o'tloqi tuproqlaridandir. Soylarning eyilmalarida va adirlarning etaklarida shuvoo', sho'ra, paskam joylarida ebalak, tikan bargli va boshoo'li o'simliklar, adirlarning yer bag'irlari va tepaliklarda efemyeriodlar ko'p. Soy bo'ylarida va yer osti suvi yuzaroq joylarda tol, tyerak va turli xil butalar o'sadi. (O'zbekiston Soveti Entsiklopediyasi, 7 tom 23 bet).
-
Aholisi
Tumanda 20 dan ortiq millat vakillaridan iborat 130 ming kishi yashaydi. O'zbeklar, qirg'izlar, tatarlar, koreeslar, ukrainlar, uyg'urlar, ozarbayjonlar, ruslar va boshqa millat vakillari xalol mehnat qilib, tumanning xalq xo'jaligi rivojiga munosib xissa qo'shyaptilar. Aholining o'rtacha zichligi 1 kv kilometrga 212 kishini (1.1 2002 yil) tashkil qiladi. Tuman o'ramida Marhamat oromgohi va dam olish uylar, lagerlar bor.
Bugungi kunga kelib, tumanimizning umumiy yer maydoni 31902 gektarni tashkil etadi. Shundan 12468 gektari ekin maydonlari, 2500 gektari esa ko'p yillik daraxtzorlardan iborat. 772 gektari bo'z yerlar, 4567 gektari yaylovlar, 50 gektari terakzorlardan iborat, 8477 gektari boshqa inshoat, yo'l, suv yo'llari, zovurlarni tashkil etadi. Oila soni esa 28813 taga etdi.
-
Marhamat shahri
Marhamat shaxri-1974 yili O'zbekiston SSR Oliy Sovetining 7- avgust kunidagi qarori bilan tashkil topgan. Unga qadar "Ruskiy seloi" nomi bilan yuritilgan. Marhamat shahri viloyat markazi Andijon shahridan 40 km janubda joylashgan. Eng yaqin temir yul stantsiyasi Askada bo'lib, 20 km. Shaharninig yer maydoni 550 gektar bo'lib, 6 ta maxalla fuqarolar yig'inini o'z o'ramiga oladi .
Shahar o'ramida 3973 oila istiqomat qilib, 16470 nafar fuqaro yashaydi. Shaharning yer maydoni xar bir fuqaroga 0,03 sotixdan to'g'ri keladi. Ishga lag'qatli fuqarolar soni 11268 nafarni tashkil etadi.
Shahar aholisining 85 foizi ta'biy gaz, 87 foizi esa ichimlik suvi bilan ta'minlangan bo'lib, uning o'ramida 8 ta bolalar bog'chasi, 5 ta umum ta'lim maktabi, Agrobiznes, qishloq va suv xo'jaligi va komunal xamda qurilish kollejlari mavjud. O'quvchilar soni 3901 nafar, meditsina xodimlari 1050 nafar, shifokorlar soni 133 nafarga etdi. Savdo do'konlari 31 ta, oshxonalar 20 ta, maishiy xizmat ko'rsatish shahobchalari 35 ta, go'sht do'konlari 25 ta, tashkilot va korxonalar soni 72 taga bordi.
Axolining ijtimoiy qatlami quyidagicha:
Jami xo'jaliklar soni 2334 ta bo'lib, shundan yerkaklar 7759 nafarga, ag'llar esa 8711 nafarga bordi. Shulardan mehnatga lag'qatli kishilar 5315 nafarni, faxriylar 1300 nafarni, g'lg'iz qariyalar 40 nafarni, Ulug' Vatan urushi nogironlari 38 nafarni, mehnat nogironlari 201 nafarni, Afg'onchilar 19 nafarni tashkil qiladi.
Shaharda tug'ilib o'sgan yigi-qizlardan 10 nafari fan nomzodlari va fan doktorlari unvoniga sazovor. Ular mamlakatimizning turli joylarida xar-xil soxalarda faoliyat ko'rsatib kelmokdalar.
Shahar o'ramida 125 dan ziyod o'rta biznes korxonalari mavjud. So'ngi ikki yil mabaynida 370 ta yangi ishchi o'rinlari yaratildi.
2000-2002 yilllari shahar xududida yangi Kasb-xunar kolleji, Avtomat gaz taqsimlash stantsiya qurilib, foydalanishga topshirildi. 20 yillik Afg'on inqilob janglarida ishtirok etib, ona tuprog'i Marhamatga etib kelmagan yurtoshdlarimiz ancha bor. Ularning xotirasini abadiylashtirish uchun shaxar markazidagi kichik parkda monument o'rnatilgan.
-
Tuman tarixidan bir parcha
"Marhamat" tumani Andijon viloyatidagi qishloqlardan biri. Aholining bir qismi 1898 yilgi Andijon qo`zg`olonida ishtirok etgani uchun buzib tashlangan bir necha qishloq o`rniga 1899 yilda "Russkoe selo" qurildi. Mingtepadan ko`chirilib yuborilganlar uchun boshqa joydan bir oz er beriladi. O`sha erda Marhamat (hozirgi Marhamat fuqarolar yig`ini ya`ni To`xtasin Mirzaev nomli shirkat xo`jaligi joylashgan manzil), ("Inom") qishlog`i bunyod etiladi. (V.V. BartolØd)
Marhamat tarixining bilishni biroz oldinroqdan eslasak, Tarjimon va olim Maxmud Hasaniy (u ham Marhamat farzandi)ning quyidagi so`zlari va fikrlarini aytib o`tish kifoya.
"Bu erlar eramizdan avval Farg`ona vodiysining Dovon davlati bo`lgani, so`ng Eron shoxi Qayxisrav bostirib, o`g`li nomiga "Irshi" shaxrini bunyod etgani, shahar yo`qolib, o`rnida Mingtepa bo`lgani yodimga tushib qoldi" (M.X. "Sirli olam" 1991 yil 1-soni).
Qolaversa, Marhamat so`zi hech qanday chetdan kelgan emas, xatto bu so`z orqali ismlar, joylarning nomi, iltifotlar aks ettiriladi. Xitoy manbaalaridagi ma`lumotlarga ko`ra, Dovon (Dovonning Xitoycha "Dav van" shaklida talaffuz qilinib, bu Farg`ona vodiysidagi ya`ni "Kosa" deb atalgan) mamlakatining hamma joyida uzumdan sharob qilingan. Dovon aholisi 60 ming oiladan (hammasi 300 ming jondan) iborat. Askarlari o`q-yoy va nayzalar bilan qurollanib, ot ustida o`tirib, yoy otishga moxir 60 ming kishidan tashkil topgan. 70 ga yaqin katta kichik shaharlar bo`lgan.
-
Tarixda tilga olingan qal`a devorlari xozirgi Mingtepa vayronasi bo`lib, u to`rt burchak shaklidadir. Mingtepa ichida yakka tepa ham mavjud. Uni Ershi shahri xarobasi taxmin qilinadi.
Tumanimizdagi T. Mirzayev nomli jamoa xo`jaligi xududida joylashgan Lo`mbitepa yodgorligida qazish ishlarini olib borgan qadimshunoslar VI-VII asrga oid qadimiy xumchani topib oladilar. Topilmaning boshqa xumchalardan farqi shundaki, buning bandida ajoyib bitik yozilgan. Unda, olimlarning fikricha, bu bitik xozirgacha turkiy bitiklari ichida eng qadimiysi deb hisoblangan. O`rxun — Enasoy bitiklaridan ham bir-ikki asrga qadimiyroqdir. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, xozirgi Marhamat tumani joylashgan xudud eng qadimiy turkiy davlatlardan birining markazi bo`lgan. Chunki bu xududda Lo`mbitepa yodgorliklaridan tashqari, xali o`rganishga muxtoj turgan Mingtepa, Jingirtepa, Qo`rg`ontepa, Alitepa, Bo`rontepa, Yo`lbars tepa va boshqa yodgorliklarning jug`rofik xolatiga e`tibor berilsa, ular asosan katta karvon hozirgi O`sh-Farg`ona yo`liga joylashgan.
Tuman joylashgan vodiyning tabiati, ayniqsa fasllari har qanday kishini maftun qiladi.
"¦ Qish chiqib, bahor boshlanishi bilan hayot yana o`zgacha xukm suradi. O`sha qiyaliklar o`ziga xos baliq sirtiga o`xshash yassi tekisliklarda er betiga chiqayotgan turli giyoxlar hali issiqlik haroratini olamga to`liq tarata olmayotgan quyoshning zarrin nurlarini intiqlik bilan kutardilar. Qurt-qumursqalarning harakatlari, o`z uyalaridan boshlarini shudakkina chiqarib, biroz turib, yana ichkariga kirib ketishlari ham havoning ancha sovuqligidan dalolat berib turardi. Borki mavjudot tezroq yorug` dunyoni ko`rishdek, sof havodan nafas olib, tirikchiligini boshlashga intilardi. Tabiat esa saxiy. Xar bir jonivor uchun yetarli rizqu-ro`z, nasibasini berishga, xoziru-nazir, faqat mehnatiga qarab ulashadi, xolos. Birovning rizqiga ko`z olaytirgan, yalqovlik qilganlarga esa ozroq, eng yomonini qoldiradi.
Mana bahor xam keldi. U o`zining chechak seplarini borliqqa yoya boshladi. Bolalar mol-qo`ylarni kichik yaylovga olib chiqa boshladilar. Bolalik xech qachon qaytib kelmaydi. Bir dona qurtobimni, sho`rdanak yoki o`rik qoqimni, quyinki bitta kulchani ulashib eyishadi. O`sha kezlari nonni ariqdagi oqayotgan suvga ivitib eyishaverardilar yoki dum tushib, ariqdagi suvni yosh toychoqdek shimirishardi. Bundan xech kimni qorni xam og`rib qo`ymasdi. Chunki ariqdagi suvga xech kim, xech qachon axlat-uxlatni tashlamasdi. Iflos suvlarni ham to`kishmasdi. Xar kimning uyida iflos narsalarning to`kadigan o`ralari bo`lardi-da!
Birovning ustidan birov tekshirmasdi. Xamma o`zining ishini bilib qilardi. Insof, iymon, diyonat degan narsalarga hamma e`tiqod bilan qarardi. Bedilning ta`biri bilan aytganda, «Borliq olamning tojidir». O`sha tojni avaylab, asrab saqlaydigan uning kadriga etadigan mexridaryo kishilar ko`pchilikni tashkil etar edi. Bunga xatto bolalar ham e`tibor qilishgan.
-
Mingtepa yodgorligi
Keyingi yillarda Farg`ona vodiysida arxeologik ishlariga katta e`tibor berilyapti. Bunda O`zbekiston SSR Fanlar akademiyasi arxeologiya institutining Marhamat otryadi ham ibratli faoliyat yuritgan. Ayniqsa, rayon markazida Mingtepa nomi bil an mashhur bo`lgan qadimgi shahar qoldiqlarini o`rganish borasidagi ishlar diqqatga sazovor.
...40 gektar maydonni 52 ta tepalik o`rab turibdi. Ular go`yo safga tizib qo`yilgandek. Diqqat bilan qarasangiz, to`rt burchakni eslatadi. Bular bir vaqtlar shaharni dushman hujumidan himoya qilishda katta ahamiyat kasb etgan. Mudofaa devorlari hozir o`zlashtirlayotgan erlardan 6-8, ayrimlari 10 metr baland. Mingtepa 50 yildirki arxeologiya fanida dunyoga mashhur bo`lib kelayapti. U Farg`ona vodiysida YuNESKO ro`yxatiga kirgan yagona yodgorlik.
U ilk bor 1939 yilda Katta Farg`ona kanali qurilishi munosabati bilan professor M. E. Masson rahbarligida tuzilgan arxeologik ekspeditsiya jalb qilgan edi. 1946 yilda Leningradlik professor A.N Bernshtam Mingtepa bilan jiddiy shug`ullanishga kirishdi. Uning shogirdi, tarix fanlari doktori Yu. A. Zadneprovskiyning ta`kidlashicha, bu yodgorlik ekspeditsiya qatnashchilarida butun vodiy bo`yicha maydon jihatidan eng katta qadimiy inshoot sifatida katta taasurot qoldirgan edi.
Keyinchalik u vodiydan topilgan arxeologik yodgorliklarni qadimiy Farg`ona tarixiga doir ma`lumotlarni o`rganish jarayonida Mintepani yozma manbalarda Dovon deb atalgan davlatning poytaxti Ershi shahrining vayronasi degan xulosaga keldi va kelajakda maxsus arxeologik tekshirish o`tkazish lozim deb yozib qoldirdi...
-
Professorning fikri tasdiqlangach, tarix sahifalaridan keng o`rin oldi. Biroq urushdan keyingi yillarda ilmiy kadrlar etishmasligi sababli bu ish vaqtincha orqaga surildi. Nihoyatda yodgorlik kompleksi O`zbekiston SSSR Fanlar akademiyasi arxeologiya institutining 1986-1990 yillarga mo`ljallangan ilmiy ishlar planiga kiritilgach, maxsus arxeologik tekshirishlar boshlanadi. Asosiy vazifa Mingtepaning qurilish davri bu inshoot bilan bog`liq moddiy-madaniy ashyolar hamda aylana mudofaa devorlari tarkibini o`rganish edi.
Dastlabki ilmiy tekshirish katta maydonni egallagan tepalikni qazishdan boshlandi. Bu bejiz emasdi. Negaki shu vaqtgacha bu joyni qadimiy shahar hokimi o`rdasining qoldig`i, deb taxmin qilishardi. Endi esa asrlar pardasini osib ko`rish vaqti kelgandi. Shuningdek, mudofaa devorining g`arb tomonidagi katta tepalik ko`ksi yorib ko`rilmoqda. Avvalo ustki qatlam tuproqlari olib tashlandi, so`ngra o`rdaning dastlabki qurilish davriga oid qatlamlari ochildi. Qazish ishlari jarayonida ma`lum bo`ldiki, avvalo katta xom g`ishtdan hashamatli qalin poydevor bunyod etilgan. Poydevordagi xom g`ishlarda o`yilgan turli belgilar ko`p uchraydi. Ayniqsa "F" harfiga o`xshash shakllar. Bu ¢anday belgi? Nima uchun o`yib solingan? Bu savollar hozircha javobsiz turibdi. Ular kelgusi izlanishlarda aniqlanishi tabiiy.
O`rda qal`asining poydevori mukammal va puxta ishlangan. Qalinligi 4 metrga boradi. Xom g`ishtlarning uzunligi 40-46, eni 26-30, qalinligi 8-10 santimetr. Bu o`z navbatida baland va hashamatli bino barpo etish uchun yetarli asos bo`lgan. Afsuski bu binolar ko`p yillik silkinishlar tufayldi yo`¢ bo`lib ketgan. Qurilish materiallari, tuproq qatlami ayrim yodgorliklarni dastlabki o`rganishdan keyin Mingtepa o`rdasi eramizdan ilgari III asrlarda barpo qilingan, degan xulosaga kelish mumkin.
-
1986 yilda bajarilgan muhum ishlardan yana biri qadimiy mudofaa devorining g`arb qismidagi tekshirishlardir. Hozirgacha mavjud 18 ta qator tepalikning o`n uchinchisi ikki tomon va yuqorisidan ochilib, ustki tuproq qatlamlari olib tashlanadi. Bu tepalik mudofaa devorining kuzatuv minorasi bo`lib chiqdi. Uzunligi 18, eni 9 metr ekan. hozirgacha saqlangan balandligi 8 metrni tashkil etadi. Minoraning o`rta qismida xona ochildi. Aniqlanishicha, u soqchilar almashib turishiga, kuzatuv ishlari olib borilishiga mo`ljallangan. Devorlari to`rt tomondan tozalangach, o`q otish uchun qilingan tuynukchalarga duch kelindi. To`rt burchakli tomonlari barobar simmetriya bilan ishlanib, o`ziga xos amrazura rolini o`tagan. Bunday qurilmalar Mingtepadagi boshqa minoralarda ham bo`lishi shubhasiz.
O`sha vaqtgacha Farg`ona vodiysida olib borilgan arxeologik izlanishlarda bunday mahobatli kuzatuv minorasi birinchi marta uchradi. Bizningcha u uch marta qayta qurilgan. Umuman bu erdagi ishlar hajmi keng. Jumladan, Mingtepa ostki qismining bir necha joyidan kovlab qurilgan vaqti, qachon va nima sababli vayron bo`lganligini aniqlash mumkin.
B. Matboboev.
O`zbekiston SSR Fanlar akademiyasi arxeologiya instituti Marhamat otryadi
boshlig`i, tarix fanlari kandidati.
S. Jalilov.
Andijon Davlat pedagogika instituti dotsenti
"Qishloq xaqiqati" gazetasi
-
Chor mustamlakchilik davrida
XIX asirning 2-yarimiga kelib, Qo`qon xonligi tarixida chuqur siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy bo`xron vujudga kelgan edi. Xonlikdagi boshboshdoqliklar, Xudoyorxoning davlat boshqaruvidagi no`noqligi ushbu vaziyatni keskinlashtirishiga sabab bo`ldi.
Bunday siyosiy vaziyat o`sha davrda O`rta Osiyo erlarini butunlay egasi bo`lish orzusida yurgan Chor imperiyasi bosqinchilari uchun ayni muddao edi. Garchi o`sha vaqtdayoq Chimkent, Avliota, Pishpak, Turkiston, Oqmachit erlarini egallab olgan bo`lsada ruslar xonlik xududiga xarbiy xujum xarakatlari uchun tayyorgarlikni avj oldirib yubordilar. Ruslarning xarbiy xujumi uchun Po`latxon boshchiligida sodir bo`lgan qo`zg`olon baxona vazifasini o`tadi. Qo`zg`olon daslab asosan xonning zulmiga qarshi qaratilgan edi. Bunday vaximaga tushgan Xudoyorxon 1875 yil 20 iyulda fon Kaufmanga maktab yo`llab, yordam so`raydi.
Bu maktub rus bosqinchilarining uzoq yillik orzularini ro`yobga chiqishiga katta imkoniyat edi. Shu maqsadda bu imkoniyatdan foydalanish uchun fon Kaufman general M. Skobelev boshchiligida qo`shin jo`natadi. Rus xarbiylari orasida eng shavqatsiz bo`lib tanilgan Skobelev vodiyni yong`in girdobida kulini ko`kka sovuradi.
Ayniqsa, 1875 yil 11 oktyabrdan boshlab butun Andijonni o`q yomg`irlari ostida yakson qila boshlaydi. Oldinga siljib borar ekan Skobelev ortda qolgan jamiki narsalarni o`tda kuydirib, yoqib yuborishga farmon beradi.
-
Ayniqsa, Asaka va Mingtepa chegaralarida shiddatli janglar bo`lib o`tadi. Qo`qon xonligi tarkibida bo`lgan Mingtepada ham xonga va shuningdek rus bosqinchilariga qarshi xarakatlar avj olib borayotgan edi.
Vatanini, xalqini ruslar bosqinidan saqlab qolish uchun mingtepaliklar 1876 yil 18 yanvar kuni ruslarning 2-rota piyoda askar, 240 ta otliq, 500 kazak, raketa batareyasi va 4 to`p bilan Asaka shaxri, shuningdek, Mingtepa chegaralari ham o`qqa tutiladi va vayronaga aylantiriladi. Shu erda qarshi xarakatlarni olib borayotgan qo`zg`olon raxbarlari Abduraxmon Oftobachi, Botir To`ra, Isfandiyor, Normuxammad dodxoxlar bunday vaxshiylikdan daxshatga tushib, taslim bo`ladilar. Natijada Andijon, shuningdek Mingtepa ham imperiya mustamlakasiga aylanadi.
1876 yil 2 fevral kuni Po`latxon Uchqo`rg`onda mag`lubiyatga uchrab, butunlay tor-mor etiladi va qo`lga tushadi. Uni tutib bergan shaxs Mingtepalik bo`lib, bu xaqda Muxammad Aziz Marg`iloniy o`z asarida yozgan «Va lekin, Mingtepalik Shoxmirzo dodxoqni «Sen o`risga xat chiqarding» deb, Fo`ladxon so`yib tamomlagan edi. Ushbu maxtulning o`g`li Abduqaxxor Mirzo: Fo`ladxonni ushlab, otamni qasosini ololmadim» - deb ko`nglida armon ko`p erdi. Fo`ladxon tog` xonorlarida yolg`iz ochuzor yotgan maxalda Abdulqaxxor Mirzo bo`lak Qirg`iziyalardan eshitib, o`risdan ruxsat olib, 5-10 nafar odam ergashtirib borib, Fo`ladxonni ushlab kelib, general Skobelevga topshirdi. Bu qilgan ishi uchun o`zini Mingtepa yurtida mingboshi qildi.
1876 yil 8 fevral kuni Xudoyorxonni o`rniga taxtga o`tirgan Nasriddinxon tislim bo`lgach, butun xonlik Chor imperiyasi ixtiyoriga o`tadi. 1876 yil 15 fevralØ kuni Kolpokovskiy Qo`qon shaxriga kirib keladi va butun Qo`qon ahliga xonlik tugatilganligini e`lon qiladi.
Mustamlakachilar maxalliy xalqning urf-odatlari, qadimgi an`anaviy xududiy bo`linmalariga e`tibor qilmasdan, o`zlari xoxlagan tartibda viloyat xududini bo`limlarga ajratib tashladi. Viloyat uezdlarga, volostlar, qishloq va ovullarga ajratildi.
-
Farg`ona viloyati jami 5 ta uezd, 91 ta volost (bo`lis), 613 ta qishloqqa bo`linadi. Mingtepa qishlog`i volost deb yuritilib, Marg`ilon uezd tarkibiga kiritilgan.
1876 yil qabul qilingan vaqtli Nizom asosida boshqaruv tizimi o`troq axoliga bir bosqichli, ko`chmanchi aholiga ikki bosqichli tarzda amalga oshirilgan. Volost boshliklari volost quriltoylari orqali 3 yilga saylangan. Unda volost boshlig`i vazifasiga ikki nomzod saylangan. Boshlig`i va uning 2 yordamchisi saylangan.
Mingteap volostida xam boshqaruv faoliyati shu tarzda amalga oshirilgan.
Farg`ona viloyati tashkil etilgach, Mingtepa volostiga dastlab M. A. Marg`iloniy asarida ta`kidlangandek, Abduqaxor Mirzo tayinlandi. Tez orada uni Kuva volostiga boshliq qilib sayladilar. Mingtepa volostiga esa O`sh uezdidan qirg`iz Egamberdi Axmadboev saylangan edi.
Egamberdi Axmadboev 1898 yilgi Dukchi Eshon qo`zg`oloni vokeyasidan so`ng, o`zini o`ldiradi. Chuni ruslarning vaxshiy siyosati xox amaldor bo`lsin, xox oddiy fuqaro bo`lsin, imperiya manfatlariga qarshi biror voqiaga aloqador bo`lsa, jazoga maxkum etar edi. Bu vaxshiylikdan qurqib, daxshatga tushgan Egamberdi Axmadboev, o`zini o`ldirishga majbur bo`ladi. Uning o`rniga avvalgi Mingtepa volostØ boshlig`i Abduqaxxor Shoxmirzo Dodxaev Marg`ilon uezd boshlti tavsiyasi bilan tayinlandi. Lekin, u haqda to`palangan ma`lumotda aniqlashicha, Abduqaxxor Mingtepa volostini boshqarayotgan payitda soliq yig`ishda zo`ravonlik qiladi. Shu sababli, Dukchi Eshon uni ishdan chetlatishini talab qiladi. Natijada Abduqaxxor Kulla volosti boshlig`i bo`lib saylanadi. Chunki o`sha vaqitda Eshoning obro`si, rus to`ralari bilan aloqasi yaxshi bo`lgan edi. O`sha davirda qo`zg`alon tufayli ishdan chetlatilgan xarbiy gubernator Povalo Shviykovisikiy o`rniga tayoinlangan general Chaykovskiy daslab Abduqaxxorning Mingtepa volosti bo`lishiga norizi bo`ladi. Lekin Eshon bilan qarshi munosabatda sababli keyinchalik bu lovozimga saylanishiga rozi bo`ladi.
Abduqaxxor Shomirza Dadaev 1900 yilgacha Mingtepa volostini boshqaradi. Shu yil 18 aperl kuni berilgan xisobotida u sog`ligi yomonlashganligi, ayog`i va qo`li og`rib qolganligi bois ishdan bo`shatishni so`raydi. Uning o`rniga Kulla volost boshlig`i Axmad Muxammadboev
Marg`ilon uezd boshlig`i tomonidan vaqtinchalikka tayinlanadi.
-
1901 yil volst boshlig`i vazifasi uchun saylov bo`ladi. Unda 436 ta ovozdan 380 ta ovozga ega bo`lgan Yozevon volost boshlig`i Otaxon Qorimoroziqov Mingtepa volosti xaqidagi ma`lumotlarida yozilishicha, Otaxoning 50 tanoq eri va 200 so`m puli bo`lganligi uchun xam saylangan. Bundan, ko`rinadiki chor mustamlaka boshqaruv tizimi va olib borgan isloxatlari Mingtepa volosti misolida yaqqol ko`rinadi. Unda faqat rus ma`nfaatlari uchun xizmat qilib, maxalliy axolinning millitsy an`analariga zit ravishda tashkil etilgan. Bu siyosiy idora tizimi tup axoli o`rtasida xar qanday qarama — qarshiliklarni tag tugi bilan yulib tashlab, volost boshqaruvi tizimida saylov xuquqni berishi bilan, xalqning qarshi xarakatlariga chek qo`yishga xarakat qildilar. Aslini olganda esa volos boshqaruvi faoliyati yuqoridan kelgan buyuruq va topshiriqlarni so`siz bajarish, amalga oshirish va mazmun moxiyati bilan ruslashtirishga qaratilgan siyosat edi.
Shaxlo Xusanova,
Andijon Davlan universiteti "O`zbekiston tarixi" kafedrasining asperanti.
-
Dovonning samoviy tulporlari
Sovet tarixchilarining u yoki bu sabablar bilan tarix saxifalaridan tushirib qoldirgan voqealarining asosiy qismi Markaziy Osiyoda qadimdan yuzaga kelgan mustaqil davlatlar va ularning chet el bosqinchilariga qarshi olib borgan janglariga taalluqli bo`lib, biz quyida bayon qilmoqchi bo`lgan tafsilotlar ham chamasi shu sabab bilan tariximizda to`laroq bayon etilmay qolgan. Ular Chuvash tarixchisi I. Bichurinning (1777-1854 yillar) "O`rta Osiyoda qadimdan yashab kelgan xalqlar haqidagi ma`lumotlar to`plami" asarining "Dovon haqida qissa" bobida bayon etilgan edi. Bu voqealar birinchi xitoy tarixchilari Si Ma Tsyan va uning nabirasi Yan Yunlarning "Tarixiy yilnoma" asarida ham o`z ifodasini topgan.
Dovon, ya`ni qadimgi Farg`ona mamlakatimizdagi chet ellar xususan Xitoy imperiyasi bilan iqtisodiy va siyosiy aloqa o`rnatgan ilk mustaqil davlatlardan biri edi. Bundan 2100 yil muqaddam aynan Xitoy imperiyasining 60 minglik saralangan qo`shini bilan urushimamlakatimiz tarixida muhim voqea ekanligi shubhasizdir.
Xitoy imperatori Vu Di Shimoliy qo`shmanchilar - ungutlarga (ovro`pacha Xun-nu V. D) qarshi kurashish uchun o`ziga ittifoqchi izlab Chjon Tsan nomli o`z elchisini g`arb mamlakatlari ya`ni hozirgi markaziy Osiyoga jo`natdi. Elchi eramizdan oldingi 139-126 yillar davomida o`z sayohatlarida juda katta strategik va siyosiy ma`l umotlar bilan qaytdi. Ma`lumotlar orasida Xitoy imperatorlarini juda qiziqtirib qo`ygani - Dovon davlati haqidagi axborotlar edi. Dovon poytaxti Guy Shuani - Ershi Mamlakat aholisi 60 ming xonadon va 300 ming kishi, 60 ming kishilik muntazam qo`shinlariga ega. Ular otliq va piyoda yaxshi qila oladilar. Nayza, kamon, qilich va qalqonlar bilan qurollanishgan, deyilgan edi axborotda. Dovonda 70 dan ortiq katta va kichik shaharlar bo`lib, ularda 10 mingdan 100 minggacha aholi yashaydi. Shaharlari obod va hamma joyda yaxshi navl uzumlar etishtiriladi. Uzumlardan nav musallaslari tayyorlanib, boy xonadonlarda o`n yillab saqlanadi.
Dovonda dunyoning eng chopqir otlari "Samoviy tulporlari" yetishtiriladi. Otlar o`zlaridan qonli ko`pik chiqariladilar, bu ularning osmon otlari ekanligidan darak beradi. Ular Mu-su (beda) o`simligi bilan ovqatlanadilar. Bu erda bozorlar obod. Bozorlarda xendu (Xindiston) dan keltirilgan ziravorlar. Shu (Janubiy Xitoy)dan keltirilgan bobuq tayyoqchalari, Datsin (Suriya)dan olingan yetti xil rangdagi oynaklar sotiladi. Bu erda hunarmandchilik o`rta podshohlik darajasida rivojlangan. Dovon aholisining tili va urf-odatlari boshqa g`arb davlatlarinikidan farq qilmaydi. Dovon shimoldan Kanxa, g`arbdan Yuechji, janubiy g`arbdan Daxya, Sharqdan Yuytan Ganmi bilan chegaradosh.
-
Biroq imperatorning bu mamlakatlarga etishuvi oson kechmadi. U mamlakatni juda qiyin ahvolga solib bo`lsada Shimoliy ungutlarga qarshi urush boshlab 126-121 yillar davomida kushandalarni shimolning ichkari tomonlariga surib tashladi va nihoyat 121-116 yillar davomida Qashqar, Issiqko`l, Chu, Ili vodiylari bo`ylab o`z elchilari va savdo karvonlarini manzilma-manzil kuzatib, oziq-ovqat bilan ta'minlovchi qal`a, shaharlar barpo qilingandan so`nggina 116 yildan "Buyuk ipak yo`li" bo`ylab harakatlana boshladi.
G`arbga jo`natilgan birinchi elchilar qatorida Dovonga etib kelgan Gao Din Xan bo`lib, u Dovon podshohi Chan Fin bilan ikki tomonni qiziqtiruvchi muvaffaqiyatli savdo shartnomasini tuzishga erishdi. Shartnomaga ko`ra Dovon Xitoyga har yili bir juft samoviy tulpor, vino va boshqa hashaki otlar berib Xitoydan qo`ylar, otlar va kumush taqinchoq, ro`zg`or buyumlari va ipak matolar oladigan bo`ldi.
Shu tariqa elchilar xitoyliklarga hali noma`lum bo`lgan uzum, lak shishalarni Farg`onadan olib kelganlar. Imperator Dovondan keltirilgan boyliklarni shu qadar aziz tutar ediki, oradan ko`p o`tmay uning barcha ichki va tashqi saroylari bedapoya-yu-uzumzorlarga aylanib ketdi. Samoviy otlari imperiyaning faxri bo`lib, ularni eng tantanali marosilardagina ishlatar, qolgan vaqtda esa chet ellik oliyzot elchilarga ko`z-ko`z qilib fahrlanardi.
Biroq bu tariqa deyarli 10 yil davom etgan do`stlik rishtalari bir elchining befarosatligi tufayli barham topdi. Elchilik nazokatlaridan yiroq, biroq paxlavonligi tufayli saroyda shuhrat topgan Li Chen ismli kishi Dovonga navbatdagi elchi bo`lib keldi. Imperator unga juda ko`p quyma oltin va kumush, shu jumladan sof oltindan yasalgan "Samoviy ot" haykalchasini ham jo`natib, Xitoyga jo`natilgan otlar sonini ko`paytirilishini so`ragan edi. Dovon podshohi Mug`oy qabulida bu iltimosini buyruq tarzida ifoda qilib, Dovon oqsoqollarining g`ashiga tegdi va ular Xitoyga ot jo`natilishini tushunmay rad etdilar. Natijada Li Chen o`rtacha o`rnatilgan ot haykalchasini ag`darib tashlab, qabulxonadan chiqib ketdi. Saroydagi sheriklarini ham otlantirib, darhol o`z mamlakatlariga qarab yo`l oldilar. Endigi befarosatlik podshoh Mo`g`oydan o`tdi. U. Yu. (O`zgan) shahriga etgan elchilar orqasidan lashkar jo`natib, ularni qirib tashladi va mollarga taroj soldi:
-
Oradan ko`p o`tmay voqea butun tafsilotlari bilan imperatorga etib borgacha u darhol harbiy kengash chiqarib Dovonga qarshi urush boshlash masalasini qo`ydi. U "Agar biz Dovondek, bir kichik mamlakatdan elchilarimiz uchun o`ch ololmasak g`arbdagi endigina o`rnatilayotgan aloqalariimizga katta zarar etadi. Obro`yimizni yo`qotamiz» - deya darhol harbiy tayyorgarlik bog`lanishini talab qildi. Unga qarshi chiqqan sobiq elchi Din Xuan va boshqa vazirlarni sudga berdi. Va nihoyat 4 yil tayyorgarlik so`ng eramizdan oldingi 102 yilda 60 ming qo`shin katta zahiradagi o`zi otar qurollar, 100 ming buqa va ho`kiz, 10 ming xachir-eshak va tuya hamda boshqa yuk tashuvchi hayvonlar bilan Ergash tom orqali Dovonga tizilib keldilar. Dushmanning kutilmaganda paydo bo`lishidagi gangib qolgan Dovon qo`shinlari qisqa chegara janglaridan so`ng chekinib poytaxt Ershini berkitdilar. Chamasi Ershi baland devorli va mustahkam bo`lganki xitoyliklar o`zi otar qurollarini ishga solib, qilgan 40 kunlik qamaldan so`ng ham shaharni ololmaganlar.
Obdon charchagan tomonlar janglarni to`xtatib muzokaralarga o`tdilar. Dovon oqsoqollar tomonidan tayinlangan Motsay Xitoy harbiy boshliqlari Li Guan-Li, Chshao-Chen va Li Chenlarga agar urushni to`xtatib, Xitoyga qaytsa bir necha o`n samoviy tulporlar, 3000 hashaki otni o`zlari tanlab olishlari, bundan tashqari to qo`shni Xitoyga etib boguncha yetadigan oziq-ovqat bilan ta`minlashlarini hamda aks holda esa dovonliklar to oxirgi odamlari qolguncha jang qilib, imperatorni qiziqtirgan "Samoviy tulpor"larni ham bitta qoldirmay qirib yuborishlarini aytdi.
Shundan so`ng xitoyliklar sulxda ko`rsatilgan narsalarni olib, Dovon elchilari bilan birgalikda vatanlariga yo`l tutishdi. Biroq ular hali Dovon chegarasidan chiqmay turiboq Ershida qo`zg`alon ko`tarilib, yangi saylangan podshoh Motsay xitoyparastlikda aylanib o`ldirildi. Bu voqeadan xabar topgan xitoyliklar yangi mojarolardan cho`chib, bu voqea Dovonning ichki ishi deya tan olishga majbur bo`lishdi.
Ushbu maqola tilga olingan Ershi shahri siz bilan biz hozir istiqomat qilayotgan Marhamatning qadimiy o`rnida joylashganligi ko`pchilikka ma`lum. Istiqlol sharofati tufayli o`tmishimizning unutilgan sahifalari tiklanayotgan bir sharoitda tumanimiz tarixiga oid har bir yangi ma`lumot yurtdoshlarimiz uchun g`oyat aziz va ardoqlidir. Maqola Andijon viloyat "Andijonnoma" ro`znomasining 1998 yil 3 noyabr sonida chop etilgan. Maqolada keltirilgan ma`lumotlar tumanimiz tarixiga oid bo`lib, nihoyatda qimmatli manbaa sifatida xizmat qilishi shubxasiz.
-
Sanoat korxonalari
Marhamat tumani xududida asosiy 7 ta sanoat korxonalari faoliyat olib bormoqdalar.Ular tomonidan 2002 yilda 7357.1 mln so`mlik sanoat maxsulotlari ishlab chiqarildi. Sanoat korxonalarida yil davomida 17 ta muxim turdagi maxsulotlar ishlab chiqarildi. Sanoat korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan sanoat maxsulotlar ulushi tumanning viloyatda 2,3 foizini tashkil qiladi. Marhamat tumani xududida sanoat korxonalaridan Marhamat Elektrotexnika zavodi xissadorlik jamiyati, Marxamat ip-yigiruv va tukuv xissadorlik jamiyati, "DILSHOD" xissadorlik jamiyati, Marxamat "Uzrospodshipnik" qo`shma korxonasi, Tandirchi g`isht zavodi, Marhamat "Mingtepa" non ishlab chiqarish xissadorlik jamiyati, "Semrug`" nomli Polvontosh tikuv fabrikasi, Polvontosh poyafzal fabrikasi faoliyat ko`rsatib kelmoqda. Tumandagi sanoat korxonalari tomonidan 2002 yil davomida 1867.2 mln so`mlik xalq iste'moli mollari ishlab chiqarishga erishildi bu axoli jon boshiga 1486.6 sumlik xalq iste'moli mollari ishlab chiqarildi. Tashqi iqtisodiy aloqalar faoliyati. Tumanda tashqi aloqalar bo`yicha bitta "Uzrospodshipnik" qo`shma korxonasi faoliyat olib bormoqda. 2002 yil yakuni bo`yicha qo`shma korxona tomonidan 41.6 mln so`mlik sanoat maxsulotlari ishlab chiqarildi.Bu ishlab chiqarilgan maxsulotlarning asosiy qismini xalq iste'moli mollariga to`g`ri keladi. Tuman korxonalari tomonidan eksportga 1536.1 million so`m xisobida maxsulot chiqarishga erishildi. Chet el bozoriga paxta tolasi eksport qilindi.
-
Tuman joylashgan yerlarning ismi aslida "Mingtepa" ekanligini lekin Sovet askarlari bu yerlarni yer bilan yakson qilib, "Dobro pojalovat" yani Marhamat, deganlaridan keyin bu ism qolganligi haqida o'qigandim yillar oldin...
-
Marhamatning qadimdagi nomi Ershi bolganmish