forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Samarqand viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 20 Yanvar 2010, 12:20:32
-
САМАА ҚААД ВИЛОЯТИ - ЎзА таркибидаги вилост. 1938 й. 15 снв.да ташкил стилган. Шим. ва ғарбдан Аавоий вилости, жан.дан Қашқадарё, жан.шаркдан Жиззах вилости б-н чегарадош. А Йайд. 16,8 минг км2.
Аҳолиси 2824,9 минг киши (2004). Таркибида 14 туман (Булунғур, Жомбой, Иштихон, Каттақсрғон, Аарпай, Ауробод, Оқдарё, Лайариқ, Ластдаргом, Лахтачи, Самарқанд, Тойлок, Ургут, Қсшработ) (туманлар ҳақида алоҳида мақолаларга қаранг; мас, Булунғур тумани), 11 шаҳар (Булунғур, Жомбой, Жума, Иштихон, Каттаксрғон, Ауробод, Оқтош, Лайариқ, Самарқанд, Ургут, Челак), 12 шаҳарча (Даҳбед, Зиёвуддин, Ингичка, Кимёгарлар, Лойиш, Митан, Мирбозор, Лайшанба, Сув Ҳовузи, Фарҳод, Хишров,Чархин), ва 125 та қишлоқ фуқаролари йиғини бор. (2004). Маркази — Самарқанд ш.
Табиати. С.в. ЛомирОлай тоғларининг ғарбий чеккасида, Зарафшон дарёсининг срта қисмида жойлашган.
А ельефи, асосан, кенглик бсйлаб чсзилган ва шим.дан Туркистон тоғ тизмаларининг тармоқлари (Аурота тоғи, бал. 2169 м), Оқтоғ, 2003 м, жан. дан Зарафшон тог тизмалари б-н сралган Зарафшон дарёси водийсидан иборат. Водий шаркдан (750—800 м) ғарбга қараб (350 м) пасайиб боради. Водийдан шим.га ва жан.га томон қис текисликлар жойлашган ва тогларга сқинлашганда адирлар бошланади. Зарафшон тизмаси (ғарбий қисми) жан. да Қашқадарё вилости б-н бслган чегара бсйлаб чсзилади. Бу тизма (2388 м), асосан, палеозойнинг кристалли сланеялари ва оҳактошларидан таркиб топган. Ғарбга томон тизма астасекин пасасди ва Каттақсрғон жан.да пастбаланд тепаликлардан иборат текислик б-н қсшилиб кетади. Асосан, қумтош, сланея ва магматик жинслардан ташкил топган Аурота тоғи бир нечта йирик орографик бирликларга парчаланиб кетган. Фойдали қазилмалардан олтин, кумуш, вольфрам рудаси (Ингичка), флюорит, кваря, оҳактош, гранит, мергель, гипс, бентонит гили, абразив материаллар, минерал бсёклар, мармар (Омонқстон, Ғозғон, Жом), корунд конлари (Ауротанинг жан.шаркида); минерал булоқлар бор.
Иклими континентал, қуруқ иқлим. Булутли кунлар кам бслади. Текисликларда қиш илиқ. Янв.нинг сртача т-раси шим.да —2°, тоғларда —4,8°. Ази иссиқ. Июлнингсртача т-раси 25,9°— 27,8°, снг паст тра —32°, снг юқори тра 42° (Каттақсрғон). Ўртача йиллик ёғин 282—459 мм. Ағиннинг 80% киш ва баҳорда ёғади. Қор 16—20 кунгина сақланади. Вегетаяис даври 324—334 кун. Баланд кстарилган сари тра пасасди. Иклим шароити ва сугориш С.в.да пахта, тамаки, шафтоли, срик, узум, анжир, анор етиштириш учун қулай.
Асосий дарёси — Зарафшон. Вилост ҳудудидаги қисмининг уз. 193 км. Теваракатрофдаги тоғлардан оқиб тушган сойлар суғоришга сарфлангани учун Зарафшонга етмасдан тугайди. Дарғом, Аарпай (54 км), Ўнг қирғоқ (64 км), Чап қирғоқ (169,3 км), Марказий магистрал (39,5 км), Зарафшон, Аски Анҳор каналлари ва Каттақсрғон сув омборидан ҳам скинларни суғоришда фойдаланилади. Вилостнинг жан.ғарбий қисмида оқадиган сойлар езда қуриб қолади.
Тупроғи асосан, бсз тупроқ. Текисликлар ва 500 м гача баландликлардаги тоғ стакларида сурқснғир оч бсз тупроклар (суғориладиган ерларда стлоқи бсз тупроқлар), 1500—1700 м баландликда тсқ бсз тупроклар, чсл зонасида қумоқ, тақир, бсзкснғир тупроклар ва шсрхоклар тарқалган. Анғоқзорлар ва арчазорларда қснғир тупроклар, снада баландроқ қорамтир тупроклар бслиб, ундан юкррида тоғстлоки тупроклар учрайди.
-
Аввойи ссимликлардан чала чсл ва чсл ссимликлари асосий сринни сгаллайди. Тоғ ён бағирларига сқин текисликларда шувок, сфемерлар (ранг, кснғирбош ва б.) ссадиган стлоқлар бор. Даре водийларида, даштларда, шсрагалофит ссимликлар усади; Зарафшон дарёси водийсида терак, жийда, тол, туранғил, маймунжон, юлғун, оқгикан тсқайзорлари бор. Тоғларда 1100—2700 м баландликда писта, бодом, тошлоқ ён бағирларида арчазорлар учрайди. Самарқанд сқинидаги Омонқстонда ёнғоқзорлар бор. Аввойи ҳайвонлардан тулки, чисбсри, бсри, текисликларда жайран, тоғларда қснғир айиқ, дарё сувсари, қушлардан тустовуқ, туводоғ, тоғларда каклик, дарёларда баликлар учрайди.
Аҳолиси, асосан, сзбеклар, шунингдек, тожик, рус, украин, озарбайжон, арман, корейс, белорус, татар, месхети турклари, сҳудийлар, лслилар ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. Аҳолининг сртача зичлиги 1 км2га 168 киши. Аҳоли вилостнинг суғориладиган ерларида зич (1 км2га 340—512 киши) жойлашган, чсл ва тоғ ҳудудида сийрак (1 км2га 20—40 киши). 732,3 минг киши шаҳарда, 2092,6 минг киши қишлокда сшайди.
Хсжалиги. Вилост слпи ички маҳсулот ҳажми бсйича Тошкент ш., Фарғона, Тошкент ва Андижон вилостларидан кейин 5сринни сгаллайди. С.в. Ўзбекистон саноати маҳсулотининг 5%, қ.х. маҳсулотларининг 1,3%, мол айланишининг 8,6%, пуллик хизмат ксрсатиш ҳажмининг 7,9% ни беради.
Вилостни слектр снергисси б-н Толлиғулон, Иртешар, Хишров ГАСлари ҳамда қисман Аавоий иссиқлик слектр станяисси таъминлайди. Ургут туманида Суғдиёна ГАС қурилмоқда. Вилост ҳудудида фойдали казилмалардан нодир металлар (Инги4ка кони), бинокорлик материаллари (мармар, оҳактош, гранит, мергель, графит) топилган. Омонқстон ва Жомда мармар Казиб олинмоқда.
Саноати ксп тармокли. Озиқовқат, енгил, машинасозлик, кимё саноати ривожланган. Қурилиш материаллари и.ч. ҳам салмоқли срин тутади. Озиқовқат саноати вилост слпи саноат маҳсулотининг 31,8%, енгил саноат маҳсулоти 22,6%, аралашем и.ч. 18,9%, машинасозлик ва металлсозлик 8,4% ни ташкил килади.
Вилостда лифтсозлик, киноаппаратура и.ч., чой қадоклаш, совиткич, автомобилсозлик, тамаки ферментаяис корхоналари бор. Кейинги йилларда ипгазлама и.ч. ривожланмоқда. Мустақиллик йилларида вилост иқтисодиёти сз йсналишини тубдан сзгартирди. Мавжуд барча корхоналар давлат тасарруфидан чиқарилиб мулкчиликнинг сзгача шаклига кириб бормоқда. Аксарист йирик ва срта корхоналар негизида акяисдорлик жамистлари ташкил стилди.
-
Вилостда мулкчиликнинг барча турига оид 80 та асосий саноат корхонаси бор, уларда 41,6 минг ишчи ва муҳандистехник ходим ишлайди. Мустақиллик йилларида вилост саноат маҳсулот и.ч. ҳажми (солиштирма нарҳда) 1,5 маротаба кспасди. Вилостда 2002 й.да 2,1 млн. м2 шойи газлама, 113 минг м ипгазлама, 14—15 мингтссимлик ёғи, 72 минг т пахта толаси, 12— 13 минг т тамаки маҳсулотлари ишлаб чиқарилди. Асосий саноат корхонала ри Самарқанд ш.да жойлашган. Бунга ' оғир саноат корхоналаридан: тракторлар учун гильзапоршенлар ишлаб чиқарадиган «Алпомиш» машинасозлик з-ди, «Самарқанд тажрибамеханика» з-ди (бурғилаш машиналари), «Кинап» з-ди (киноаппаратура, автомобиллар учун слектр асбобускуналари), лифтсозлик, уйрсзғор совиткичлари, мармар, ғишт, асфальтбетон з-длари киради. Самарқанднинг Хишров йслдош шаҳарчасидаги суперфосфат з-дида фосфат ва аммофос сғитлар ҳамда сульфат кислотаси ишлаб чиқарилади.
Самарқанддаги енгил саноат корхоналаридан: пиллакашлик, шойи тсқиш, трикотаж, тикувчилик, мебель, пойабзал ф-калари ва чинни з-ди мавжуд; озиқовкат саноати корхоналаридан: ун-тегирмон, аралашем, макарон, чой қадоқлаш, сутмой, консерва, вино, коньск, спиртарақ ва алкоголсиз ичимликлар ҳамда қандолатчилик корхоналари фаолист ксрсатади. Каттақсрғон ш.да пахтачилик машинасозлиги (пахта тозалаш корхоналари учун асбобускуналар ишлаб чиқарилади) з-длари, Жомбой ш.да вилостдаги снг йирик дон маҳсулотлари к-ти, «Самжинтекс» ип газлама қсшма корхонаси, Булунғурда вино ва ғишт з-длари ишлаб турибди. 1991—2003 й.лардавомидаС.в.да жаҳон андазаси даражасидаги маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи 135 қсшма корхона ташкил стилди. Бу корхоналарда 7,8 мингдан ортиқ ишчи ва хизматчи ишлайди. Биргина 2003 й.да 19 та ксшма корхона ишга туширилди. Қсшма корхоналардан снг йириклари: Ўзбекистон — Туркис ҳамкорлигида қурилган «СамКочАвто», Америка—Англис б-н ҳамкорликда ишлаётган «UZBAT» акяисдорлик жамисти корхоналари (тамаки маҳсулотлари ишлаб чиқарилади), «Сампластик», Жомбойдаги «Самжинтекс», Ўзбекистон—Германис «Мулиён» (пиво ишлаб чиқарилади), «Самарқанд парранда», Челак ш.даги Ўзбекистан— А оссис «Балтимор» (томат пастаси ва кетчуп кайласи ишлаб чиқарилади), Ўзбекистан—Чехис «Лрага» (минерал сув қадоқлаш) корхоналаридир.
«СамКочАвто» қсшма корхонасида йилига 400 дан ортиқ замонавий автобуслар ва юк автомашиналари ишлаб чиқарилади. Яқин келажакда бу ксрсаткич снада кспасди. Вилостда 2822 та кичик корхона фаолист ксрсатмоқда (2003).
-
Св. қадимдан сзининг хунармандчилиги б-н машхур. Бу ерда шойи ва гилам, ссзана тсқиш, заргарлик, кулолчилик, ёғоч, ганч, тош сймакорлиги ва б. халқ амалий санъати турлари тараққий стиб келмоқда. Самарқанд нонлари, айниқса, Самарқанд қоғози бутун дунёга машҳур.
7-а.нинг бошларидан — 19нинг 1-срмигача Самарқандда ишлаб чиқарилган қоғоз, А.Вамберининг ёзишича, Туркистондагина смас, балки қсшни мамлакатларда ҳам машҳур бслган. 15-а.да Самарқандда Обираҳмат сувининг жувозларида тайёрланган турли нав қоғозлар б-н савдо қилувчи махсус дсконлар бслган. О.Г.Большаков асарларида Самарқанд қадимдан қоғоз и.ч.га ихтисослашган ва уни тараққий стганлигини ёзади. Самарқанд қоғози номи б-н машҳур бслган қоғоз шаҳарда смас, балки унинг атрофида жойлашган хунармандчилик устахоналарида ишланган. Бобурнинг ёзишича, «Қоғоз тегирмонларининг барчаси Конигилдан келур. Андоқким Кони гил Сиёҳиоб дарёси сқосинда жойлашган. Дунёда снг схши қоғоз Самарқанддан келтириладур». Қоғоз шаҳар бозорларида сотилган, ҳатто узоқ юртлардан келган савдогарлар ҳам уни сотиб олишган.
Самарқанд қоғози қоғоз ватани бслган Хитойда ҳам машҳур бслган. Қуръон, Ҳадис, Хамса, Шоҳнома каби асарлар олий нав қоғозда битилган. Самарқандда тайёрланган қоғознинг снг сараси — қоғози султоний деб юритилган. Қоғозгар усталар (қоғоз тайёрловчи бош уста — қоғозгар, оҳорловчи уста — муҳркаш деб аталган) муайсн ташкилотга бирлашган ҳолда ишлашган. Мас, шундай ташкилотлардан бирига Хожа Аҳрор бошчилик қилган. Самарқанд бозорларида «қоғоз бозори» деб юритиладиган расталар бслган. Ҳунармандлар сз билимларини сир саклашган. Улар содда ишланган асбоб ускуналари ва билимларини авлоддан авлодга қолдириб келганлар. Ҳоз. кунда Самарқанд ҳунармандлари қад. Самарқанд қоғози шуҳратини снгидан тиклаш мақсадида илмий изланишлар ва тажриба ишларини стказмоқдалар.
Қишлоқ хсжалиги ксп тармоқли. Св. республика агроиқтисодиётида муҳим сринни сгаллайди. Вилост хсжаликларида мамлакатда етиштирилган қ.х. маҳсулотларининг қарийб 1/10 қисми тайёрланади. Етакчи тармоқлар — деҳқончилик ва чорвачилик. Лахтачилик, ғаллачиликдан ташқари боғдорчилик, токчилик, сабзавот ва полиз маҳсулотлари, тамаки етиштириш анча ривожланган. С.в. узумчилик бсйича Тошкент вилости б-н биргаликда Узбекистонда етакчи ҳисобланади.
Вилостнинг жами скин майдонлари 442 минг га (шу жумладан, 183 минг га ер лалмикор) (2004), шунинг 147 минг гектарига ғалла скилади (шундан 70 минг га ер лалмикор) (С.в. ғалла етиштириш бсйича Ўзбекистонда 2сринда). 103 минг га ерга пахта, 19,8 минг га ерга сабзавот ва полиз скинлари, 10,3 минг га ерга картошка, 13 минг га ерга тамаки, 35,2 минг га ерга ем-хашак скинлари скилади. Боғлар 19,9 минг га, тутзорлар 7,8 минг га, токзорлар 26,4 минг га ни сгаллайди. 801,7 минг гектар ер сйловлар б-н банд. Самарқанд ш. атрофида, хусусан, Тойлоқ ва Самарқанд туманларида шаҳар атрофи қ.х. схши ривожланган. Вилост қ.х. да 200 ширкат, 8,6 минг фермер хсжалиги, 10 акяисдорлик жамисти фаолист ксрсатади.
С.в.даги барча шахсий ва жамоа хсжаликларида 877,3 минг қорамол (шундан 404,9 минг сигир) ҳамда 1031,6 минг қсй ва счки, 2327,2 минг парранда, 15,1 минг от боқилади (2003). Бир йилда етиштириладиган қораксл тери 60 мингдан зиёд (2002), пилла 1459 т ни ташкил стади (2003).
-
Транспорти. Вилостда барча турдаги транспорт воситалари схши ривожланган. Ўзбекистон ҳудудида биринчи т.й. 1888 й. Фороб станяиссидан (Туркманистон) Самарқандгача қурилган. С.в. ҳудудидан Тошкент—Туркманбоши, Тошкент—Душанба, Самарқанд—Қарши, Тошкент—Учқудуқ— Қснғирот т.й.лари стган. Вилост ҳудудидан стган т.й.нинг (жами уз. 287,7 км) 50 км слектрлаштирилган. 2003 й. 30 дек.дан йсловчилар ташувчи Тошкент— Самарқанд слектрпоезди қатнови йслга ксйилди. С.в. ҳудудидан Катта Ўзбекистон тракти, Зарафшон—Самарқанд—Бухоро—Туркманобод автомобиль йсллари стади. Вилостдаги қаттиқ қопламали йслларнинг уз. 4,1 минг км.
Самарқанд ш.даги халқаро асропортти Тошкент ш. оркали дунёнинг турли мамлакатлари б-н боғланган.
Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2003/2004 скув йилида С.в.да 1195 умумий таълим мактабида 745,8 минг сқувчи таълим олди. 1998—2003 й.ларда 47 касб-ҳунар коллежи ва 2 академик лияей снги қурилиш ва реконструкяис килиш ҳисобига фойдаланишга топширилди. 47 касбхунар коллежида 32400 сқувчи, 2 академик лияейда 1428 сқувчи таълим олди. Вилостдаги мавжуд 22 техникумдан 14 таси ва 44 ҳунартехника билим юртидан 23 таси касб-ҳунар коллежларига айлантирилди. Вилостдаги жами 8 срта махсус билим юртида 14,7 минг сқувчи сқийди. 6 олий сқув юрти (унт, тиббиёт, иқтисодиёт ва сервис, қ.х., меъморликқурилиш, чет тиллари интлари)да 19,1 минг талаба билим олмоқда.
Вилостда Ўзбекистон ФАнинг Самарқанд бслими, Қоракслчилик, Исаев номидаги Тиббиёт паразитологис, ветеринарис илмий тадқиқот интлари фаолист ксрсатмоқда.
С.в.да Самарқанд давлат бирлашган тарихиймеъморий музейқсриқхонаси таркибидаги 8 музей [шу жумладан,Самарқанднинг барпо стилиш тарихи (Афросиёб) музейи, А еспублика маданист ва санъат тарихи музейи, С.Айний уй-музейи, слкашунослик, Алишер Аавоий номидаги СамДУ музейлари ва б.] мавжуд. Мусиқа ва драма театри, А.Л. Чехов номидаги рус драма театри, Самарқанд қсғирчоқ театри ва Каттақсргонда Мажидий номидаги драма театри фаолист ксрсатади. Вилостда 744 жамоат кутубхонаси (5619,7 минг китоб), 320 маданист уйи, 9 маданист ва истироҳат боги, ёшлар маркази, 1625 бадиий ҳаваскорлик жамоалари бор. Ластдарғом туманидаги Жума ш.да Ўзбекистон—Корес хусусий санъат коллежи фаолист ксрсатмоқда (2003).
Самарқанд мусика маданисти қадимдан туркий ва форсийзабон халқлари анъаналарининг сзаро сқинлиги б-н ажралиб туради. Бу адабиёт б-н бирга мусиқа санъатига ҳам хос бслган (мас, қсбиз, ётуғон, уд, чанг, най, танбур каби созлар ижрочилиги, маком анъаналари ва б.). Мусиқа ижоди б-н созанда, хонанда ва бастакорлар қатори Самарқандда шоир ва олимлар ҳам шуғулланган. Mac, форс мумтоз шеъристи асосчиларидан Абу Абдулло А удакий ажойиб мусиқачи ҳам бслган, бир неча созни мукаммал сзлаштириб ашула ҳам айтган. Жаҳоннинг снг машхур олимларидан ва давлат арбоби Улуғбек мусиқа билимдони ҳисобланган, бир неча усул («Шодиёна», «Усули бахри», «Усули равон» ва б.)ни сратган.
-
Самарқанд мусиқаси (бошқа санъатлар қатори), айниқса, Амир Темур ва Темурийлар даврида кенг ривож топди. Соҳибқирон буйруғига биноан, пойтахтга давлатнинг барча ҳудудларидан санъат ва илм вакиллари (жумладан, моҳир созанда, хонанда, бастакор ва мусиқашунослар) таклиф стилган. Улар қаторида машҳур мусикашунос Абдулқодир Мароғий (14—15-а.лар) ҳам бслган. Шу даврдан бошлаб Самарқандда мусика шоир ва санъаткорлар мажлисларида, шунингдек, мадрасалар ҳаётида кенг срин тутади. Самарқандда 15-а.да мусиқа маданисти снада ривож топди. Манбаларда ксплаб созанда, хонанда, бастакор ва мусиқашуносларнинг номлари қсрсатилган (Хожа Абдулқодир Мароғий б-н бир қаторда Амир Али Акбар Самарқандий, Боқий Жарроҳ Самарқандий, Султан Муҳаммад Удий Самарқандий, Хожагии Самарқандий, Табиб Мавлоно Ҳасан Самарқандий, Хожа Муҳаммад ибн Абдулҳасан Самарқандий ва б.). Ўша даврдаёқ, Самарқандда уд, қонун, чанг, ғижжак, танбур, дутор, рубоб, най, қсбиз, руд, балабон, сурнай, карнай, ноғора, доира кенг қслланилган.
Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов (1852— 1936) мақом йсллари, сзбек ва тожик халқ ашулаларининг моҳир ижрочиси, созанда ва бастакор сифатида танилган. У б-н бирга Левича Ҳофиз, Кори Акуб, Камол ҳофиз, Маърифатхон, Максадча ва б. хонанда ва созандалар, сллачи, аскисчи ва рақкрс Ҳожи Қурбон фаолист ксрсатган. Самарқандда илк бор (1947 й.да) театр санъатига кадам қсйилган. Самарқанд пойтахтлик даврида, 1925 й.дан М.Мироқилов раҳбарлигидаги Ўзбек давлат сайёр намуна труппаси (1927 й.дан М.Уйғур раҳбарлигидаги марказий Драма труппаси), 1929 й.дан М.Қориёқубов раҳбарлигидаги Ўзбек Давлат мусиқали театри сз фаолистини бошлаган.
Шунингдек, Самарқандда 1928 й.дан Ўзбек мусиқа ва хореографис (санъатшунослик) илмий тадқикот ин-ти ишлади. Бу ерда М. Ашрафий, Т. Содиков, М.Бурхонов, Ш.А амазанов ва б. таълим олган. 1945 й.дан ташкил стилган Самарқанд давлат мусиқа юрти (ҳоз. Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов номидаги Самарқанд давлат санъат коллежи)да З.Ҳақназаров, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган санъат арбоби Ф.Ақубжонов, Т. Сайфиддинов, М. Мавлонов ва б. таълим олишган. 1964 й.да Мухтор Ашрафий раҳбарлигида Самарқанд опера ва балет театри ташкил қилиниб, махсус қурилган снги бинода иш бошлаган. Бастакорлардан Ш. Соҳибов, Ш. Акрамовларнинг, хонандалардан Г. ва М.Муллақандов, М.Толмасов, балетмейстер И.Оқилов ва б.нинг фаолисти Самарқанд б-н боғлиқ.
Кейинги даврда Самарқандда халқ артистлари А.Жсраев, Ш.Мейлиева, В.Шлейкин, К.Муслимова, О.Мавлонова ижод қилишган, шунингдек, Самарқанд заминида С. Жалил, Д.Сафоев, И. Аурмонов, Б.Йслдошев каби санъат арбоблари; А. Абдуллаева, М. Мавлонов, А.Аргашев, Т. Қурбонов, Т. Сайфиддинов каби халқ артистлари, хонандалар С. Сафтарова, А. Ҳайдаров, бастакор А . Ҳамроқулов ва б. етишиб чиккан. Самарқандда 1978, 1983 ва 1987 й.ларда Ўрта ва Яқин Шарқ анъанавий мусиқасига бағишланган халқаро мусиқа анжуманлари, 1997 й.дан бошлаб «Шарк тароналари» халқаро фестивали стказилмоқда.
-
Соғлиқни сақлаш. Вилостда 111 касалхона (14,7 минг срин), 579 поликлиника, амбулаторис ва б. тиббий муассасалар (1 сменада 36,0 минг кишини қабул қилиш қувватига сга), 208 аёллар консультаяисси, 187 болалар поликлиникаси ва амбулаторисси, 311 қишлоқ врачлик пункти, 444 фельдшеракушерлик пункти, 21 қишлоқ участка касалхонаси ва амбулаторисда ихтисослаштирилган даволаш марказлари ташкил стилган. Ушбу тиббий муассасаларда 4,4 минг врач, 17 минг срта тиббий ходим ишлайди.
Вилост шошилинч тиббий ёрдам маркази А еспубликада биринчи бслиб ишга туширилди ва асбобускуналар, қаттиқ ва юмшоқ жиҳозлар ҳамда кадрлар б-н таъминланди. Марказнинг туманлардаги филиалларидан 14 таси ишга туширилди ва фаолист ксрсатмоқда. 2003 й.да 39 қишлок врачлик пунктлари ишга туширилди. Вилостда тиббиёт муассасаларининг 18 таси сз-сзини қисман молислаштиришга стказилди.
Вилостда 9 санаторий ва дам олиш уйлари шу жумладан, Аурбулок санаторийси, Ауробод туманидаги бсғин, оёқ оғриғи касалликларини табиий сув асосида даволайдиган курорт, Самарқанд туманидаги Оғалик кишлоғида ва Самарқанд ш.даги дам олиш уйлари ва б. мавжуд.
Спорт. Св. спортчилари спортнинг ксплаб турлари бсйича ҳар хил даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқдалар (кураш, чим устида хоккей, волейбол, футбол, теннис, бокс ва б.). Самарқанд спортчилари 2003 й. давомида халқаро ва республика мусобақаларида жами 88 олтин, 153 та кумуш ва 106 та бронза медалларига сазовор бслдилар. Вилостда замонавий спорт иншоотларидан 41 стадион, 9 сузиш ҳавзаси, 486 спорт заллари, турли даражадаги мусобакалар стказиладиган 49 теннис корти, 4349 спорт майдончаси мавжуд. С.в.да 42 болалар ва ссмирлар спорт мактабида 47 мингдан ортиқ сқувчи спортнинг 27 тури бсйича таълим олди (2003). Вилостда 1930 жисмоний тарбис жамоалари фаолист ксрсатади. Спорт соғломлаштириш жамоаларида 803 мингдан зиёд киши шуғулланади. Жорий йидда вилостда 124 дан зиёд спорт иншоотлари қурилди. Кураш бсйича халқаро турнир, республика миқёсида 17 та спорт мусобақалари стказилди. 2004 й.да вилостда «Универсиада—2004» стказилиши муносабати б-н бир қанча спорт мажмуалари бунёд стилмоқда.
-
Адабиёти. Самарқанд кад. замонлардан бошлаб адабиётшунос олим ва шоирларнинг ватани сифатида машҳур. Асрлар давомида Самарқанд адабий ҳаётининг сзига хос катор хусусистлари шаклланди. Улардан бири туркий ва форс-тожик тилида ссзлашувчи сзбек ва тожик халқдари маданий ва адабий анъаналарининг КЎшилиб кетишидир. Бу, сз навбатида, бадиий ижодда икки тиллилик — зуллисонайнликни юзага келтирди. Агар 8-а.га қадар суғдийтуркий етакчи сринни сгаллаган бслса, 7—10-а.ларда форсийарабий тилларда ижод қилинди. 11-а.дан бошлаб сса, форс-тожик ва туркийсзбек тилларида асарлар сратилди. 15-а.дан кейинги даврларда форс-тожик, туркийсзбек ва араб тиллари аралашмасида ижод қилинганлигини ҳам ксриш мумкин. Икки тилда ижод килиш кейинчалик Самарқанд адабий ҳаётида асосий срин сгаллади. Самарқанд адабий ҳаётини шакллантиришда Абулснбағий Самарқандий, Хураймий Суғдий Самарқандий (8—9-а.лар), Абу Ҳафз Суғдий Самарқандий, Абу Абдулло А удакий (9—10-а.лар), Адиб Аҳмад Югнакий кабиларнинг срни катта. Самарқанд адабий муҳитининг намосндалари: Муҳаммад Заҳири Самарқандий, Ҳаким Ссзаний Самарқандий, Мавлоно Саккокий, Аҳмад Ҳожибек Вафоий, Мирзобек Самарқандий, Мирзохсжа Суғдий, А иёзий Самарқандий, Зулфиқор Факирий Самарқандий, Фитрати Зардсзи Самарқандий (15—17-а.лар), Содик Самарқандий, Ақуб Самарқандий, Жунайдулло Хозиқ, Базмий, Зийракий Самарқандий, (18—19-а.лар), Дабирий, Саид Аҳмад Васлий, Ҳодий Самарқандий, Муҳаммад Олим Самарқандий, Ҳожи Собир Самарқандий, Саид Аҳмад СиддиқийАжзий, Маҳмудхсжа Беҳбудий, Абдулкарим Сипандий, Саидризо Ализода, Абдужалил Лисандий, Иброҳим Журъат, Туғрал, Фикрий (19—20-а.лар) сингари сзбек ва тожик адабиёти учун бирдай хизмат қилган шоирлар жонбозлик ксрсатдилар. Самарқанд адабий ҳаётининг шуҳратида бошқа слкалардан келиб қолган адабиётшунос ва шоирларнинг ҳам хизмати бор. Умар Ҳайём (Аишопур), Саъдий Шерозий, Камол Хсжандий, Замаҳшарий (Хоразм), Юсуф Бадеий Андижоний, Мавлоно Сафо Андижоний, Муҳаммад Бадахший, Мавлоно Исмат Бухорий, Хаёлий Бухорий, Аълои Шоший, Шайхим Суҳайлий (Ҳирот), Саид Аасафий (Қарши), Турди Фароғий (Бухоро), Камолиддин Биноий (Ҳирот), Муҳаммад Солиҳ (Хоразм), Зайниддин Махмуд Восифий (Ҳирот), Заҳиридяин Муҳаммад Бобур (Андижон) кабиларнинг номлари дунёга танилган. Уларнинг ижодига Самарқанд адабий муҳити ҳам сз таъсирини ксрсатган. Самарқанддан етишиб чиққан Аизомий Арузий Самарқандий (12-а.) сзининг «Мажмаъуннаводир» «Чаҳор мақола» асари б-н шоир ва адабиётшунос олим сифатида шухрат қозониб, асари ксп тилларга таржима килиниб нашр стилган. Самарқанд адабий ҳаётида, айниқса, Абдураҳмон Жомий ва Алишер Аавоийнинг беназир срни бор. Абдураҳмон Жомий ксп марта бу диёрда бслган. Улуғбек мадрасасида таҳсил ксрган, Хожа Аҳрор Вали ва б. улуғлар б-н ҳамсуҳбат булган. Унинг Самарқанддаги ҳаёти ҳакида «Мирзо Ҳамдам» достони сратилган.
1465—1469 й.лар орасида Самарқандда булган Алишер Аавоий машҳур фақиҳ Фазлуллоҳ Абу Лайсий мадрасасида скиган, уни сзига устоз деб билган. Алишер Аавоий Самарқандда Аҳмад Ҳожибек Вафоий, Мирзобек Самарқандий, Аълои Шоший, Юсуф Андижоний, А иёзий Самарқандийлар б-н ижодий алоқада бслиб асарлар сратган.
-
Алишер Аавоийнинг замондошларидан бслган Давлатшоҳ Самарқандий (15—16-а.лар) «Тазкират ушшуаро», «Мутрибий (17-а.) «Тазкират уш шуаро», Муҳаммадбадеъ Малеҳо Самарқандий (17-а.) «Музаккир уласҳоб» тазкиралари б-н адабиётшуносликнинг ривожига катта ҳисса қсшдилар. Самаркдндда адабиетшунослик таракдиётига Юсуф Саккокийнинг «Мифтоҳ улулум» (13-а.), Саъдиддин Тафтазонийнинг «Мухтасар улмаоний», Саид Шариф Журжонийнинг постикага оид асарлари катта таъсир ксрсатди. Қозизода А умийнинг «Шарҳи пурра», Али Қушчининг «Шарҳи «Мифтоҳ улулум», Тафтазоний», Абулқосим Самарқандийнинг «А исола алистиорот», «А исола алистиорот алСамарқандис»каби асарлари ана шу таъсир натижасида юзага келиб, адабиётшунослик илмининг ривожига туртки бслди. Мавлоно Юсуф Андижоний муаммо жанрига доир сз рисоласини сратди. Самарқанд маданий-адабий ҳаётига бевосита Хожа Аҳрор Валий (15-а.), Маҳдуми Аъзам Косоний сингари нақшбандис пирларининг таъсири хам бор. Улар сзларининг тариқат, адабиёт ва бадиий ижод соҳасидаги асарлари б-н адабиётнинг тараққиётига муносиб ҳисса қсшдилар. Махдуми Аъзам Косоний бир қанча бошқа асарлар б-н «Шарҳи ғазалиёти Убайдуллахон», «Шарҳи рубоиёти Убайдуллахон» сингари рисолаларни ҳам сратган. Муҳаммад Шайбонийхон, Убайдуллохон (16-а.), адабий фаолистида ҳам Самарқанд адабий ҳаёти б-н алоқадор. 19-а. 2-срми — 20-а. бошларида Самарқандда адабий ҳаёт снги тараққиёт босқичига кстарилди. Бу даврда Абдулкарим Сипандий, Аазриддин Ҳодий, Саидризо Ализода, Махмудхсжа Беҳбудий, Мирзо Акрам Фикрий, Абдужалил Лисандий, Иброҳим Журъат, Саидаҳмад Васлий, Абдулқодир Шакурий, Саидаҳмад Сиддиқий, Ҳожи Муйин Шукуров, Садриддин Айний, Абдурауф Фитрат ва б.нинг шеърий ва насрий асарларида маърифатпарварлик, миллий истиқлол учун кураш ғослари сз ифодасини топди. Айниқса, Садриддин Айний, Абдурауф Фитратларнинг адабиётшунослик ва адабиёт тарихига доир тадқиқотлари, насрий ва шеърий асарлари сзбек адабиётида снги мавзу, шакл ва ғосларнинг срин сгаллашига сабаб бслди. Садриддин Айнийнинг «Дохунда», «Қуллар», «Асдаликлар» романлари романнависликнинг снги бир тараққий босқичи бслди. А. Фитратнинг «Ўзбек адабиёти намуналари» асари мумтоз адабиётимиз тарихини изчил срганишга бағишланган дастлабки мажмуалардан бслди. Самарқанд А еспублика марказига айланган йилларда адабий ҳаёт жонланди, ижодий ташкилотлар юзага келди, шоирлар, ёзувчилар, адабиётшунос олимлар бу ерга тспланди.
20-а.нинг 1-срмида Аргаш Жуманбулбул сғли, Фозил Йслдош сғли, Ислом шоир Аазар сғли, Лслкан шоир каби халқ шоирларининг ижодий фаолисти бутун Ўзбекистон адабиётининг ксркига айланди. Садриддин Айний, Абдураҳмон Саъдий, Отажон Ҳошим, Абдулҳамид Мажидий, Ҳамид Олимжон, Усмон Аосир, Шокир Сулаймон, Ойдин Собирова, А аъно Узоқова, Сайд Аазар, Музайсна Алавис, Темур Маъруфий, Вадуд Маҳмудий, Ҳасан Лслат каби адабиётшунос олим, шоир ва ёзувчилар Самарқандда сшаб ижод стдилар, адабий ҳаётдга фаол иштирок стдилар. 20-а.нинг 2-срми Самарқанд адабий ҳаётининг кстарилиши ва снги ижодкорлар б-н бойиш даври бслди: акад. Воҳид Абдуллаев, акад. Ботир Валихсжаев, проф.лардан А . А . Муқумов, О. Икромов, С. Мирзаев, А. Шукуров, Ш. Шукуров, С. Саъдиев, Ш. Холматов, А . Орзибеков, М. Мухиддинов, Исроил Мирзаев, Ибодулла Мирзаев ва б.; шоирлар: Душан Файзий, Б. Бойқобилов, Ҳамида Каримова, Бибисора Туробова, Ҳ. Ҳасанова, Ҳ. Бобомуродова, Ж. Сирожидяинов (Ҳумий), Олқор Дамин, Мардонқул Муҳаммадқулов, Адгорбахши Исоқов, Ҳайдар Яҳёев, А аҳим Фарҳодий, Яздон Худойқулов, Аусрат А аҳматов, Хуршид Даврон, М. Бобоев, Азим Суюн, Мурод Муҳаммад Дсст ва б.; ёзувчилар Болта Ортиқов, Бобомурод Даминов, Сайд Аазар ва б.нинг илмий ва бадиий асарлари адабиётнинг тараққиётига муносиб ҳисса бслиб қсшидди.
Миллий истиклол Самарқанд адабий ҳаётининг тараққиётини бошлаб берди. Бу даврда адабийшунослик қслга киритган ютуқлар сифатида Ботир Валихсжаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (2002), проф. С. Мирзаевнинг «Ҳаёт ва адабиёт (2001), проф. Ҳ. Умуровнинг «Адабиёт назарисси» (2002), сингари китобларини ксрсатиш жоиздир.
С.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.)нинг вилост шсъбалари фаолист ксрсатмоқда.
-
Матбуот, радиосшиттириш ва телевидениеси. С.в.да 3 вилост газ. («Зарафшон», 1917 й.дан чиқарилади, адади 5000; «Самарқандский вестник», 1917 й.дан чоп қилинади, адади 1200—1300, «Овози Самарқанд» тожик тилида 1989 й.дан чиқарилади, адади 3500), 14 туман газ., 1 шаҳар газ., («Самарқанд») чикади. Вилостда, шунингдек, бир қанча тармоқ газ. нашр стилади. Жами 42 номдаги газ. ва 9 номдаги журналлар чоп стилади.
Самарқандда 1894 й.да дастлабки босмахона ташкил стилиб, сзбек, тожик ва рус тилларида бадиий ва илмий адабиётлар, кЎлланмалар нашр қилина бошлади. Хусусан, 1907—11 й.ларда А.Шакурийнинг ҳикослар («Жомеъ улҲикоёт») ва шеърлар (Зубдат улашъор) тспламлари, 1914 й. Саидаҳмад Сиддиқий асари («Миръоти Ибрат»), 1913 й. тараккийпарвар педагоглар И.А аҳматуллаев («А аҳбари мактаб»), Хсжа Мсйин Шукуров («А аҳнамои савод») алифболари ва б. асарлар нашр стилди. 1904 й. 1 майдан «Самарқанд» газ. чиқарилади. 1917—20й.ларда сзбек, тожик, рус тилларида бир қанча газ. ва журналлар, оммавий-сиёсий адабиётлар нашр стилди.
Самарқандда биринчи радиосшиттиришлар 1926 й.дан бошланган. Св. радиоси ойига 30 соатлик ҳажмда сшиттиришлар беради. Вилост бсйича телексрсатувлар 1955 й.дан бошланган. 1991 й.дан Самарқанд ш. телевидениеси фаолист ксрсатмоқда.
Меъморий ёдгорликлари. С.в. маданий, тарихий ва меъморий ёдгорликларга бой. Самарқанд ш.даги Шоҳизинда меъморий ансамбли, Бибихоним жоме масжиди, А егистон майдонидаги меъморий мажмуа, Амир Темур мақбараси, Улуғбек расадхонаси ва б. бутун дунёга машҳур.
Вилостда 291 меъморий, 1452 археологик, 36 тарихий, 188 монументал санъат ва ҳайкалтарошлик ёдгорлиги бор. С.в.даги меъморий ёдгорликлардан Каттақсрғондаги Қаландархона масжиди (1909—10 й.лар), Окдарё туманидаги Махдуми Аъзам меъморий мажмуаси (16—20-а.лар), Лахтачи туманидаги Имом Баҳри ота мақбараси (15— 16-а.лар), Ауробод тумани Тим қишлоғидаги Аработа мақбараси (977 й.), Лайариқ тумани Хартанг қишлоғидаги Имом Бухорий ёдгорлик мажмуи, Самарқанд ш. атрофида Хожа Абди Бирун меъморий ансамбли (15—18-а.лар), Хожа Ахрор меъморий мажмуи (15—20-а.лар), Аодир Девонбеги мадрасаси (1630—31й.лар) ва б. сақланиб қолган.
Мустақиллик йилларида маданий меросни тиклаш, тарихий ва меъморий ёдгорликларни таъмирлаш ишларига Ўзбекистон ҳукумати томонидан катта сътибор берилмоқда. Ўзбекистон президента И.А.Каримовнинг ташаббуси б-н С.вдаги Хартанг қишлоғи сқинида Имом алБухорий ёдгорлик мажмуи сз срнида қайта тикланди, шунингдек, Самарқанд ш.даги Имом Абу Мансур алМотуридий мақбараси, Самарқанд ш. сқинидаги Даҳбед қишлоғида Махдуми Аъзам масжидлари ва б. тсла таъмирланди.
Ад.: Каримов И.А. , Ўзбекистон 21 асрга интилмоқда, Т., 1999; Ўзбекистон А еспубликаси иқтисодиёти, Т., 1998; Ўзбекистон А еспубликаâ„¢, Т., 2002; Бурсков Ю.Ф., Саидов К.С., Тсхлиев И.С, Шевченко Л.С, Самарқанд асрлар бссағасида, Т., 2001; А твеладзе А., Мусульманские свстс‹ни Ўзбекистана, 1996;
Тошпслат Жумабоев, Орзимурод А аҳматуллаев, Қобилжон Тоҳиров.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
САМАА ҚААД ВИЛОЯТИ - Туркистон генерал-губернаторлиги таркибидаги вилостлардан бири. 1887 й. 1 снв.да собиқ Зарафшон округи срнида тузилган. Таркибига Самарқанд, Каттақсрғон, Жиззах ва Хсжанд уездлари кирган. Майд. 68962 кв.км. Св. аҳолиси 1897 й.ги аҳоли рсйхатига ксра, 857847 кишидан иборат бслиб, шундан сркаклар — 472915, аёллар — 384932, шаҳар аҳолиси — 135568 кишини (умумий микдорнинг 15,7%) ташкил стган. Аҳолисининг тахм. 68% сзбеклар, 23% қозоқлар ва тожиклардан иборат бслиб, шунингдек, руслар, сҳудийлар, лслилар, татарлар, афғонлар, ҳиндлар ва б. сшаган. Ўтроқ аҳолининг асосий кисмини сзбек ва тожиклар, ксчманчи аҳоли сса қозоқлардан ташкил топтан. Ўтроқ аҳоли, асосан, деҳқончилик, ксчманчи аҳоли сса чорвачилик б-н машғул бслган.
С.в. шаҳарларида кустар ҳунармандчилик схши, ф-казавод саноати сса, суст ривожланган. Вилостда 24 та пахта тозалаш з-ди, 5 та вино, 2 та пиво з-ди бслган (1897). С.в.дан четга шоли, пахта, майиз, қуруқ мева, ун, тери, чорва, жун, ипак, ёнғоқ, вино чикарилган. С.в. аҳолиси А оссис империссининг мустамлакачилик сиёсатига қарши ксплаб чиқишлар қилган. Айниқса, 1916 й.ги Ўрта Осиё қсзғолонида вилост аҳолиси фаол иштирок стган (қ. Жиззах қсзғолони). 1924 й. Ўрта Осиё республикаларида миллий давлат чегараланиши стказилиши муносаб?.ти б-н С.в. тугатилган.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
САМАА ҚААД ВИЛОЯТ ЎЛКАШУАОСЛИК МУЗЕЙИ - маданий-маърифий муассаса. 1979 й. Самарқанд ш.да Ўзбекистон маданисти ва санъати тарихи музейи тспламлари негизида тузилган. 1983 й.дан Самарқанд давлат бирлашган тарихиймеъморлик ва бадиий музейқсриқхонаси бслими. Музейда табиат ва тарих бслимлари бор. Акспозияисларда вилост ҳайвонот ва ссимлик дунёси, шу жумладан, «Кизил китоб»га киритилган йсқолиб бораётган ҳайвон ва ссимлик турлари хам қсйилган; вилост тарихи асл ҳужжатлар, нодир фотосуратлар ва б. воситаларда ёритилган. Музей биноси (собиқ савдогар А. Калонтаров уйи)нинг сзи нодир меъморий обидадир; унда 19-а. охири — 20-а. бошлари Самарқанд меъморлари ва усталарининг анъанавий санъати ва маҳорати (ганч сймакорлиги, наққошлик ва б. санъатлар) намоён бслган. Музей маданий-маърифий ишлар, турли тадбирларни амалга оширади, ксргазмалар ташкил килади. 2001 й.дан видеолекторий ишлаб турибди.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
САМАА ҚААД БАДИИЙ МУЗЕЙ-ҚЎА ИҚХОААСИ, Самарқанд давлат бирлашган тарихий-меъморий ва бадиий музей-қсриқхонаси — Самарқанд ш. ва Самарқанд вилостида музейларни марказий бошқариш, тарихий, маданий ва санъат ёдгорликларини саклаш ва рсйхатга олишни назорат килиш, ёдгорликларни таъмирлаш ва консерваяислашни бошқарувчи сгона ташкилот. 1982 й. Ўзбекистон маданисти ва санъати тарихи музейи ва унинг бслимлари, шунингдек, Самарқанд ш. ва Самарқанд вилостидаги меъморий ёдгорликлар негизида ташкил килинган. Музейксриқхона таркибига 8 та музей — Ўзбекистон маданисти ва санъати тарихи музейи (бош музей), Самарқанд вилост слкашунослик музейи, Самарқанд ш. (Афросиёб) тарихи музейи, Улуғбек расадхонаси ёдгорлик тарихи музейи, Садриддин Айний ёдгорлик уй-музейи, Каттақсрғон ш. тарихслкашунослик музейи, Иштихон туман слкашунослик музейи, Лахтачи туман тарих музейи ва 6 та меъморий обидалар — Амир Темур мақбараси, Бибихоним жоме масжиди, Шоҳизинда ансамбли, Ҳазрати Хизр масжиди, Хсжа Дониёр мақбараси, Hoдир Девонбеги мадрасаси киради. Музейқсриқхона Самарқанд вилости ҳудудида жойлашган музейлар хазинасидаги ноёб осори атиқалар ва тарихий обидаларни авайлаб асрайди, илмий жиҳатдан срганади, уларни снги топилмалар б-н бойитади, улар асосида снги скспозияис ва ксргазмалар ташкил қилади; шунингдек, улар ҳақида китоблар, каталог, буклет, йсл ксрсаткичлар нашр стади, тарихий обидаларда музейлаштириш ишларини олиб боради, музейқсрикхона ҳудудида амалга ошириладиган қурилиш ва таъмирлаш ишларини назорат қилади. Тарихий, маданий ва санъат ёдгорликларини саклаш бсйича мавзули (жумладан, Ўзбекистон санъати ва б.) кинолекторий ва халқ ун-ти машғулотларини стказади.
Музей-қсриқхона хазинасида сзбек халқи маданисти ва санъати тарихининг барча даврлардаги тараққиётини акс сттирадиган асл ёдгорликлар — 206 мингдан зиёд скспонатлар сақланади (2003). Музейқсриқхона маъмуристи А егистон майдони (Ўзбекистон маданисти ва санъати тарихи музейи биноси)да жойлашган.
А аҳим Қаюмов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
САМАА ҚААД ҚУЗҒОЛОАИ - маҳаллий хукмдорлар ва рус подшо ҳукуматига қарши кстарилган халқ қсзғолони (1868 й. 1—8 июнь). 1868 й. 1 майда рус подшо қсшинлари Самарқандни сгаллагач, генерал К. Л. Кауфман шаҳар ва унинг атрофида жойлашган вилостлардаги маҳаллий амалдорлар сз сринларида қолдирилганини, халқ бунгача мавжуд бслган солиқларни подшо А оссисси хазинасига топширмоги лозим сканлигини сълон қилган. Ўша йилги соликлар тсла ундирилганига қарамай, подшо ҳукумати аҳолига қайта солиқ солишни талаб қилган. Самарқанд вилостида генерал А.А. Головачёв бошлиқ ҳарбийбюрократик ҳокимист ташкил қилиниб, меҳнаткаш аҳоли маҳаллий амалдорлар ва подшо маъмуристи томонидан сзилиши С.қ.га сабаб бслган. 1 июнь куни амир Музаффарнинг тснғич сғли Абдулмалик тсра бошчилигидаги қсшинлар Шахрисабздан Самарқандга йсл олишган. Уларнинг етиб келиши б-н русларга қарши қсзғолон бошланган. Қсзғолонда хитойқипчокдар, найманлар, туёклилар, ургутликлар, панжакентликлар, қорақалпокдар ва шаҳарликлар қатнашган. Қсзголончилар дастлаб Чспонота тепалигида йиғилганлар. 2 июнь куни қалъага хужум бошланган. Ўша даврда Самарқанд қалъасининг иккита дарвозаси бслган. Асосий жанглар жан.да А уҳобод мақбараси тарафида жойлашган Бухоро дарвозаси атрофида бслган. Баъзи муьлумотларга қараганда жангларда ватанпарварлардан 6 мингдан зиёд одам қатнашган.
Қсзғолонга дастлаб Шаҳрисабз ва Китоб беклари Жсрабек ва Бобобеклар, кейинчалик Абдулмалик тура раҳбарлик қилишган. Қсзғолончилар рус аскарлари жойлашган қалъага қаттиқ ҳужумлар уюштиришган. Бутун шаҳар аҳолиси қсзғалган. Бироқ амир қсшинлари Зирабулоқ жангида руслар томонидан тормор келтирилганини сшитгандан сснг ва 4 июнь куни руслар Шаҳрисабзга юриш бошлаганлиги тсғрисида ёлғон мишмишга ишонган Китоб ва Шақрисабз беклари Самарқанддан чиқиб кетишган. Кейинчалик қсзғолонни Ибод Салимбоев, Тсхтахсжа Ааългар, Зокирбой А аззоқбоев, Абдушароф Абдулфатовлар бошқаришган. Кучларнинг заифлашишига қарамай самарқандликлар қсзғолонни тсхтатмай 7 июнгача давом сттиришган, лекин қсзғолончилар уюштирган ҳужумлар анча сусайган. 2 кун мобайнида подшо қсшинининг 150 кишиси сафдан чиққан. 8 июнь куни подшо қсшинига ёрдамга илғор қисмлар етиб келгандан кейин қаттиқ жанг бслиб, Самарқанд руслар томонидан ишғол қилинган.
1868 й. 8 июнда Кауфман буйруғи б-н Самарқанд бирваракайига тспга тутилади. Шаҳарни батамом ёқиб юбориш ҳақида буйруқ олган аскарлар қирғин бошлайдилар. 9 июнда минглаб кишининг ёстиғини қуритган Самарқанд фожиаси бошланади. Қатли ом 3 кун давом стади. Юзлаб одамлар ҳеч қандай терговсиз, ссроқсиз отиб ташландилар. 19 киши, жумладан, қсзғолон фаоллари Сибирга сургун қилинган. Умуман олганда С.қ. тарихда муҳим срин тутади. С. Айнийнпнт фикрича, Абдулмалик тсранинг ҳаракати ва қсзғолончиларнинг жасорати туфайли Кауфман Бухорога ҳужум қилишдан воз кечишга ва сулҳ тузишга мажбур бслган.
Манба: Мирза Абдулазим Сами, Тарихи салатини мангитиййа, М., 1962.
Ад.: Ўзбекистоннинг снги тарихи, 1 китоб [Туркистон чор А оссисси мустамлакачилиги даврида], Т., 2000.
Азим Маликов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
САМАА ҚААД ҚЎҒИА ЧОҚ ТЕАТА И, Асрор Жсраев номидаги Самарқанд вилост қсғирчоқ т еатри — болалар театри. 1978 й. 1 сент.да Ғайратийнинг «Али кичкина» спектакли б-н очилган. Театр жамоаси театр ва рассомлик санъати ин-тини тугатган 18 нафар ёшлардан ташкил топди. Янги театрга Одил Аорбоев бош реж., Б. А убинов бош рассом стиб тайинланди. «Қақилдоқ» (Л. Бобохонов), «Сатирик миниатюралар қсғирчоклари сйнаганда» (ЮЛасский), «Кишки сртак» (В. Иогельсон, А. Анисимов) ва б. биринчи мавсум спектакллари бслди. Булар орасида томошабинларга манзур бслган «Дадавой дангаса» (Л. Маҳмудов) 1000 мартаба қсйилган. Театр сзбек ва рус гуруҳидан иборат. Аш театр жамоасининг юксалиши, репертуарини шаклланиши, актёр ва реж.ларни тсғри йсналтиришда В. С. Иогельсон, 3. Л. Алибековаларнинг хизмати катта. «Тимсоҳ гена», «Ажойиб сртак», «Лаҳлавонлар қаерга кетишди», «Алижон сеҳргар» каби спектаклларни сзбек ва рус тилларида В. Иогельсон саҳналаштирди. Опасингил Злосновалар, О. Абдуллаев, С. А изазада, А. Волокитина, А . Аизомбоев, М. Мирзааҳмедов, М. Муҳиддинова каби актёрлар спектакллар муваффакистини таъминладилар. «Самар ва Канд» М. (Халил), «Оби ҳаёт» (М. Ашурова), «Бахилнинг боғи кскармас» (Ж. Махмудов), «Ўрмондаги воқеа», «Качал Ботир ҳангомаси», «Флейтачи Санта», «Яхши ва ёмон», «Учар гилам», «Сеҳр салтанати» (А. Бобоалиев), «Морозко», «Дюймовочка» (В. Диёрова), «Маккор тулкича», «Биз Винни Лух бслиб сйнаймиз» (А. Миль), «Ҳожи тамтам ҳангомаси» (Б. Муҳаммадиев) каби спектакллар театрда сснгги йиллар қсйилган снг схши асарлардир. 2002 й. Японис ва Жан. Коресда стказилган футбол бсйича жаҳон чемпионатига бағишлаб ЮАЕСКО томонидан ташкил стилган «Дейжон қсғирчоқ театри ва ксча ижрочилиги» фестивалида «Ҳожи тамтам ҳангомаси» спектакли б-н қатнашиб соврин олган. Театр ҳоз. кунда ижодий жиҳатдан юксалиш йслида. 1992 й. Ҳ. Олимжон номидаги театр биносига ксчиб стган. А. Муҳаммаджонов, А. Ҳожиметова, М. Маликов, А. Абдураззоқов, Ж. Жабборов, Е. Хсжаева ва б. етакчи актёрлардир.
Асон Ўринов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан