forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Sirdaryo viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 20 Yanvar 2010, 14:02:59
-
СИА ДАА А ВИЛОЯТИ - ЎзА таркибидаги вилост. 1963 й. 16 фев.да ташкил стилган. Шим.дан Қозоғистон А еспубликаси, шаркдан Тошкент вилости, жан.дан Тожикистон А еспубликаси ва ғарбдан Жиззах вилости б-н чегарадош. Майд. 5,3 минг км. Ахолией 667748 киши (2003). Таркибида 9 туман (Боёвут, Гулистон, Меҳнатобод, Мирзаобод, Оқолтин, Сайхунобод, Сирдарё, Ховос, Шароф А ашидов) (туманлар ҳақида алоҳида мақолаларга қаранг, мае. Боёвут туманс‹), 5 шаҳар (Гулистон, Бахт, Сирдарё, Ширин, Янгиер), 6 шаҳарча (Боёвут, Деҳқонобод, Дсстлик, Лахтаобод, Сайхун, Ховос) ва 75 қишлоқ фуқаролари йиғини бор (2004). Маркази — Гулистон ш.
Табиати. А ельефи, асосан, тслқинсимон текислик бслиб, жан.дан шим.ғарбга пасайиб боради. Мирзачсл даштининг бир қисми вилост ҳудудига киради. Бал. шим.да 230 м, марказий қисмида 400—450 м, жан. ва жан.ғарбда 600—650 м. Шарқида кенг Сирдарё водийси жойлашган. Мезозой ва кайнозой даврида, асосан, чскинди жинсларнинг қалин қатлами б-н қопланган. Шсрсзак, Мирзаработ, Сардоба каби ботиқлар мавжуд. Текислик қисми дарёлар оқизиб келтирган ётқизиклардан ҳосил бслган, баъзи жойларини ксл, ботқоқ ва шсрхок ерлар сгаллаган. С.в.да снги каналлар, зовурлар қазилиб, чсл сзлаштирилди ва скин майдонларга айлантирилди. Текислик қисмида ирригаяис иншоотлари қурилиб, пахтазор, боғ ва токзорлар барпо қилинди. Адирлар лалмикор ерлар ва сйловлардан иборат.
Об-ҳавоси кескин сзгарувчан ва қуруқ. Йиллик сртача т-раси 14°. Янв.нинг сртача т-раси шим.да —6°, жан.да —2°. Қишда ҳаво тез совийди ва тра —30° гача (Гулистонда —35°) пасасди. Баъзан, қиш срталарида ҳаво бирданига исиб, кейин совиб кетади. Кеч кскламда ва срта кузда ҳам кора совуқ тушиб ссимликнинг ссиш даврини қисқартиради. Ази қуруқ ва иссиқ. Июлнинг сртача т-раси 27—29°. Азда тра 32—45° гача кстарилади. Кспинча иссиқ шамол (гармсел) тупроқни қуритади ва ссимликлар ривожланишига ёмон таъсир қилади. Вегетаяис даври 218 кун. Йиллик ёгин 180—220 мм, асосан, қишда ёғади. Азда кучли буғланиш сабабли ер ости сувлари юза майдонларнинг (Шароф А ашидов, Оқолтин, Гулистон туманлари) тупроғини шср босади. Аосб.дан мартгача тезтез ссиб турадиган «Бекобод шамоли» тезлиги 20—25 м/сек. (Боёвут туманида 40 м/сек.)га етади. Баҳорда ссадиган бу хилдаги шамол униб чикаётган ғсзаларни баъзан нобуд қилади. Кейинги йилларда ихота дарахтзорлари барпо қилинди.
Тупроклари, асосан, оч тусли кучсиз жойлашган бсз тупроқ бслиб, кам ва сртача шсрланган, механик тартибига ксра, қумоқ ва соз тупроклардир. Текисликларда шсрхок ва шсрхоксимон тупроқ учрайди. Ер ости сувининг чуқ. 5—6 м. Шсрсзак массивида, ҳали сзлаштирилмаган пастқам жойларда шсрхоклар кенг тарқалган. Суғориладиган ерларнинг 32% шсрланган, 25% кучсиз шсрланган, 16% шсрхоклардан иборат. Ўсимликлардан лолақизғалдоқ, бойчечак, чучмома, қоқи слпиз, исмалоқ, снтоқ, шсра, шувоқ, қснғирбош, қсзиқулоқ, тустовон, қуёнсуск. жузғун, қовул, оққурай, қилтиқ, каррак, ранг, илоқ, бетага, қиёқ, қамиш, юлғун, оқбош, қушқснмас, наъматак, мингбоши, читир, ғумай, печак, саксовул, ҳар хил буталар, жийда, дслана, тол, терак, қайрағоч, оқ акаяис, заранг, шумтол ва б. ссади. Аввойи ҳайвонлардан: жайра, тулки, бсри, чисбсри, қобон, жайран, нутрис, ондатра, ксрсичқон, сувкаламуш, типратикан, юмронқозиқ, калтакесак, илон, тошбақа, фаланга, чаён, қорақурт; қушлардан хсжасавдогар, мойқут, булдуруқ ва б. бор.
-
Тарихи. Қад. Сирдарё тарихи ҳақида маълумот берувчи муҳим ёзма манба қад. юнон тарихчиси Аррианнинг «Искандарнинг ҳарбий юришлари» асаридир. Бу асарда Сирдарё «Танаис», «Яксарт» номи б-н юритилади.
Мил. ав. 3—2-а.ларда Ўрта Осиёнинг шим. р-нларида 5 та майда давлатлардан иборат Қанғюй давлати иттифоқи юзага келади. Унинг таркибига ҳоз. Сирдарё вилости ҳудудлари ҳам кирган. Ушбу даврда ксчманчи аҳолининг вилост ҳудудига келиб срнашиши ер танқислигини юзага келтиради. Аатижада ҳоз. Ховос туманининг ғарбий қисмлари ҳам аҳоли томонидан сзлаштирилади. Шсрбулоқсойнинг қуйи қисмида Аски Ховос ёдгорлиги, Ширинсойнинг қуйи қисмида Мунчоқтепа ёдгорлиги қад кстаради.
С.в. ҳудуди илк бор алоҳида слка— Уструшона сифатида Бейши, Суйши ва Таншу каби Хитой йилномаларида тилга олинади. Ундан олдинги манбаларда Шарқий А¦ао (суви йсқ) деб юритилади. Унинг бундай номланиши ҳудудда қсшни Чоч ва Суғддан фаркли равишда дарёларнинг ксп бслмаганлиги б-н изохланади. Аисбатан слканинг тслароқ номланиши Таншу йилномаларида («Шуайдушана», «Суйдушана» номлари б-н) берилган. Тан императорлари саройида слка номи, шунингдек, Лайвий (мағрурлигини сезган ҳолда бсйсунмоқ) деб ҳам юритилган. Вилост қад. аҳолисининг тили суғд тилига схшаш тилда ссзлашувчи Сирдарё ва Амударё оралиғида сшаган аҳоли тилига сқин бслган. Хан даври ёзма манбаларида Довон (Фарғона)дан то Аньси (Бақтрис)гача бслган ҳудуд аҳолиси турли шеваларда гаплашсаларда, бирбирига сқин тидда гаплашганлар ва сзаро бирбирини тушунганлар дейилади.
Мил. 6-а.да Турк хоқонлиги даврида маҳаллий аҳолининг турк қабилалари б-н муносабатлари ривожланади. Қудаандачилик муносабатлари срнатилади. Уструшона афшини Хасан ибн Ҳайдар турк лашкарбошисининг қизига уйланган. 8-а.га оид Хитой ёзма манбаси Сюаньдзанда ёзилишича, слка «Сутулиссн» деб номланади. Шунингдек, унда шим.ғарбда катта чсл (Мирзачсл) жойлашганлиги, слка ҳукмдори Боси тоғи (Туркистон тоғ тизмаси)нинг шим. ён бағрида сшаганлиги ҳақида маълумотлар бор. Ўлкада зарб қилинган 6—8-а.ларга оид тангалар Уструшонанинг илк ҳукмдорлари Чирдмиш, Сатагари, А аханг ҳақида маълумот беради.
Ҳокимист шу даврда отадан болага стган. 8-а. бошида Уструшонага араблар бостириб кирган. Уструшона араб ва Тан сулоласи сртасидаги кураш майдонига айланган. 749 й.да хитойликлар юриш қилган бслса, 751 й.да Уструшонани араблар босиб олган. Факатгина 9-а. бошларидан Ҳайдар ибн Қавус араб халифаси хизматига киради.
893 й.да афшинлар сулоласи ағдариб ташланиб Уструшона Сомонийлар давлати таркибига киритшс‰и. Ўрта асрлардаги Уструшона ҳақида бирмунча тслиқ маълумотлар араб ёзма манбаларида мавжуд. Уларда айтилишича, слка ҳудуди Хсжанддан Самарқандгача, Сирдарё дарёси ва Мирзачслдан то Ҳисор тизма тоғларигача бслган. Истахрий (10-а.) маълумотига ксра, Уструшонанинг кспгина қисмини тоғлар сгаллаган бслиб, унда «кемалар сузиши мумкин бслган дарё ҳам, ксл ҳам йсқ». Ҳавкалга биноан, Мовароуннахрнинг бошқа вилостлари қатори Уструшона ҳам қ.х. маҳсулотлари б-н ажралиб турарди. Бу маҳсулотлар вилост ташқарисига, жумладан, Хсжандга чиқарилган. Айрим шаҳарларда бозорлар бслган. Уструшоналикларнинг фаҳри Минк ва Марсмандада ишлаб чиқарилган темир қуроллар бслиб, улар Хуросонда ишлатилган ва Ироққача шу қуролсроғ б-н қуролланганлар. Уструшона пойтахти Бунжикат ш. бслган. Ўрта Осиёдаги бошқа давлатлар қатори Уструшона ҳам кейинги ҳаётида қорахонийлар, мсғуллар, темурийлар, шайбонийлар ва б. давлатлари таркибидаги тарихий даврларни бошидан кечирган.
Қад. вилост ахолией, асосан, сой ва чашмалар бсйларида воҳавоҳа бслиб ҳаёт кечиришган. Вилост ҳудудида Хсжамушкентсой, Шсрбулоқсой, Муғолсой, Тагобсой, Сармичсой сингари сув манбалари бслган. Сув балансининг бузилиши манзилгоҳларнинг йсқ бслиб кетишига ёки бошқа жойга ксчиб стилишига олиб келган.
Св. да қад. каналларнинг излари, сардобалар мавжуд. 70 км узунликдаги Ўринбойсғиз, Искандарариқ, Бухороариқ жуда қад. каналлардир. 15-а.да Шоҳрух ва Улуғбек Сирдарёдан Мирзачслга канал орқали сув чиқартирган. Кейинчалик Мирзачслнинг жан.шарқида Бсзариқ, Сирдарёнинг снг томонида Далварзинариқ барпо стилган. Қиёт ксли ёнида Сирдарёдан сув оладиган майда ариқлар бслган. 1872 й.да Бекобод ёнида Кауфман канали (13 км), 1878—82 й.ларда Тснғизариқ (6 км) қазилди. 1883—85 й.ларда Искандарариқ ва Бухороариқ қайта кавланди. 1891—95 й.ларда Фарҳод тоғи ёнида махсус тсғон (Шоҳтсғон) қурилди. 1896 й.да ҳоз. Дсстлик канали қазилиб Мирзачслнинг ичкарисига сув юборилди. 1897 й.да Мирзачслда биринчи марта 6 га ерга пахта скилди. 1899 й.да 8 минг га, 1907 й.да 9,09 минг га, 1910 й.да 12,2 минг га, 1915 й.да 34,5 минг га ер суғорилиб, 19 минг га ерга пахта скилди. 1926 й.да 180 км ариқ ва каналлар қазилди, суғориладиган майдонлар 53 минг гектарга етди, 1927 й.да 60 минг га (шундан пахта 27 минг га), 1929 й.да 68 минг га, 1934 й.да 134 минг га, 1938 й.да 154 минг га (шундан пахта 40 минг га) ер суғорилди. 1942 й.да 180 минг га ер (шундан 70 минг га ер пахта) суғорилди. 1943—48 й.ларда Фарҳод ГАС, бош тсғон Дсстлик каналига туташтирилди. Боёвут канали ва Фархрд сув омбори қурилди. Аатижада Мирзачслнинг жан. қисми ва Далварзин чслини суғориш масаласи ҳал қилинди. 1956—59 й.ларда Қайроққум сув омбори ва ГАС (қуввати 126 минг кВт) қурилди. 1956 й.ларда суғориладиган ерлар майд. 280 минг гектар ерга етди. 1960 й.да Жан. Мирзачсл канали (уз. 128 км) қазилди. 1958 й.да шср сувларни оқизиш учун 90 км узунликдаги Марказий Мирзачсл коллектори қурилиб, Боёвут ва Еттисой коллекторларига қсшилди. Вилост қудудидан Сирдарё оқиб стади.
-
Аҳолиси. С.в.да, асосан, сзбеклар (60%), шунингдек, қозоқ, тожик, рус ва б. 70 дан ортиқ миллат вакиллари сшайди. 1 км2 га 126 киши тсғри келади (2003). Қишлоқ аҳолиси 455,9 минг киши, шаҳар аҳолиси 211,9 минг киши.
Хсжалиги. Св. республиканинг йирик пахтачилик базаларидан бири. Вилост хсжаликлари, асосан, пахта етиштиришга ихтисослашган. Саноати пахтани ва бошқа қ.х. маҳсулотларини қайта ишлашга қаратилган.
Саноати. 20-а. бошларида вилостда бир неча майда корхона бор сди. 1970й.ларда 8 пахта тозалаш з-ди, 29 пахта қабул қилиш пункти бслган. Лахта з-дларидан чиққан пахта толаси Болгарис, Лольша, Куба, Чехословакис, Туркис, Африка мамлакатларига жснатилган.
Св. даги 10774 та корхонадан 10129 таси кичик ва срта бизнес корхонаси, шундан 8557 таси микрокорхона ва 1282 таси кичик ва 290 таси срта корхоналардир.
Вилостда хорижий инвестияис иштирокида 39 та корхона фаолист ксрсатади. Улардан 35 таси қсшма корхонадир. Қсшма корхоналардан: Ўзбекистан — А оссис ҳамкорлигидаги «Туркистон С» (кондитер маҳсулотлар ишлаб чиқаради), Ўзбекистон — Чехис «Лечива» фармсаноат қсшма корхонаси (тиббий спирт, доридармон тайёрлайди), чет сл паррандачилик фирмаси, Ўзбекистон — Австрис «Сирдарё», «Лоламодель» (трикотаж буюмлар ишлаб чиқаради), «Сарбонтекс» (тиббий бинт, дока, жаррохлик салфеткалари), Ўзбекистон — Арон «Сайхун ЛАЯ» (томат пастаси ишлаб чикарилади), Ўзбекистон — Хитой «Лахтакор ЛТД» (иссиқхона),
Ўзбек — Араб «Ок,олтин ЛМБ» (пахта толаси ишлаб чиқаради) ва б. корхоналар, айниқса, самарали фаолист ксрсатмоқда. 9 пахта тозалаш з-ди, Сирдарё иссиклик слектр ст-сси, Фарҳод ГАС, «Момиқ», «Зилола», «Шухрат», «Гулистоннон», «Ховосдон», «Оқ олтиндон» акяисдорлик жамистлари, «Сайхунсут» хусусий корхонаси, «Бунёд» корхонаси (темирбетон буюмлар ишлаб чиқаради) ва б. ишлаб турибди.
Қишлоқ хсжалиги. Лахтачилик, ғаллачилик, пиллачилик, мевачилик, сабзавотполизчилик ва чорвачиликка ихтисослашган. С.в.да 30 ширкат ва 6170 фермер хсжалиги фаолист ксрсатади (2004). Вилостнинг жами скин майдонлари 245,0 минг га, шундан 115,3 минг га ерга пахта, 86,3 минг га ерга ғалла, 6,0 минг га ерга шоли, 1,9 минг га ерга сабзавот, 2 минг га ерга полиз, 450 га ерга картошка, 19,5 га ерга ем-хашак скинлари скилади. 1233 га боғ ва токзор б-н банд. Шунингдек, суғориладиган ерларга беда, нсхат, мош, кунжут, тариқ, ловис, кунгабокар ва б. скилади. Гулистон ва Ховос туманлари сабзавот ва полиз скинлари скиладиган асосий жойлардир. Вилостда етиштириладиган қовун, тарвуз, пиёз Урал, Сибирь ва Узок, Шарқдаги шаҳарларга хам жснатилади. Боғдорчилик ва токчилик ривожланган. С.в.даги жами жамоа ва шахсий хсжаликларида 181,1 минг кррамол (шундан 75,9 минг сигир), 120,5 минг қсй ва счки, 376,3 минг парранда, 6,1 минг от боқилади (2004). Вилостда 2 та балиқчилик хсжалиги мавжуд.
-
Транспорти. Вилост ҳудудидаги т.й. узунлиги 172 км, қаттиқ қопламали автомобиль йсллари уз. 1,6 минг км. Св. ҳудудидан Тошкент—Китоб, Тошкент — Аукус, Тошкент — Бухоро, Тошкент — Термиз, Тошкент — Самарқанд, Тошкент — Андижон, Тошкент — Ховос поездлари стади. Тошкент — Самарқанд, Тошкент — Гулистон слектр поездлари қатнови йслга қсйилган. Катта Ўзбекистон тракти ҳам вилост ҳудудидан стган. Св. орқали Тошкентдан Жиззах, Самарқанд, Аавоий, Бухоро, Термиз, Китоб, Шаҳрисабз, Урганч, Аукусга катнайдиган автобуслар стади. Бундам ташкари, вилост маркази б-н туман марказлари сртасида ҳамда Гулистон ва Янгиердан Тошкентга автобуслар катнайди.
Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. Сирдарёда 1914 й.да битта, 1916 й.да 13 та рус-тузем мактаби фаолист ксрсатди. 1917—23 й.ларда мактаблар сони 52 та, сқувчилар сони 2030 га етди.
2003/2004 сқув йилида С.в.да 308 умумий таълим мактаби бслиб, 156 минг сқувчи, шу жумладан, 14 та ихтисослаштирилган мактабда 3659 сқувчи таълим-тарбис олди. Вилостдаги 14 мусика ва санъат мактабида 1300 сқувчи, 22 спорт мактабида 11 мингга сқин сқувчи таълим олди.
Халқ таълими тизимида халқаро ҳамкорлик борасида ҳам маълум ишлар амалга оширилмоқда. Жумладан, Мирзаобод туманидаги 21мактаб ЮАЕСКО мактаби Кенгашига аъзо, ЮАИСЕФ ташкилоти б-н ҳамкорликда вилостда 5 та хонадонбоғча ташкил стилган.
2003 й.нинг сентсбрь ойида «Озодликни қсллаб-қувватлаш» (АКСЕЛС) Дастури бсйича Тошкент ш.да бслиб стган ксриктанловда вилостнинг 110 иқтидорли мактаб сқувчилари иштирок стиб, 1турдан 43 нафари муваффақистли стдилар.
Вилост шаҳар ва туманларида 1998— 2003 й.ларда 22 касб-ҳунар коллежи ва академик лияейлари бинолари қурилиб ишга туширилди. Улар замонавий дастгоҳ ва техника б-н жиҳозланди. 2004 й.да С.в.даги 22 касб-ҳунар коллежида 12483 сқувчи, 2 академик лияейда 1186 сқувчи таълим олади. Гулистон университетс‹ мавжуд.
С.в.да 1 музей (Гулистон ш.даги «Мирзачслни сзлаштириш тарихи музейи»), 198 жамоат кутубхонаси (1659,8 минг нусха асар), 103 клуб ва маданист уйи, 1 театр (қ. Сирдарё театри), вилост расмлар галересси фаолист ксрсатади. Вилост Маънавист ва маърифат маркази, халқ ижодиёти ва маданий-маърифий ишлар вилост маркази, Гулистон санъат билим юрти, 2 та маданист ва истироҳат боғи, «Ўзбекнаво», «Ўзбекрақс» вилост бслимлари бор, «Сирдарё наволари» ашула ва рақс ансамбли, 9 та халқ ҳаваскорлиги жамоалари республика ва вилост оммавиймаданий тадбирларида фаол иштирок стмоқдалар.
Св. дан Ш. А аҳматуллаева каби Ўзбекистон халқ артистлари, А. Ғофуров, Ғ. Ҳамидуллаев, М. Аурматов, А . Ҳасанов, Т. Қосимова, А. Юсувалиев, А. Абдуллаев, О. Абдуллаева, А. Холиқов, А . Каримов, Ш. Жумаев каби Ўзбекистонда хизмат ксрсатган артистлар етишиб чиққан.
Соғлиқни сақлаш. Вилостда 4,1 минг сринли (10 минг кишига 63,2 срин) 32 касалхона, 10 туғруқхона, 131 амбулаторис, поликлиника, 130 қишлоқ врачлик пункти, 108 дорихона ва б. тиббий муассасаларда 1522 врач, 7616 срта тиббий ходим ишлайди (2004). Гулистон ш.да республика шошилинч тиббий ёрдам маркази ишлаб турибди. Унинг 9 та туманда бслимлари ташкил стилган.
-
Спорт. Св. спортчилари спортнинг 33 тури бсйича турли даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқдалар. Шулардан кикбоксинг, кураш, белбоғли кураш, бокс, академик сшкак сшиш, армрестлинг, тасквондо, енгил атлетика, шахмат, шашка, каратс, велоспорт ва б. турлари бсйича хар хил турдаги медаль совриндорлари бслишди.
Вилост спортчилари вакиллари А еспублика терма жамоаларининг 19 тасида иштирок стмоқдалар. Св. спортчилари 2003 й.да жаҳон, халқаро ва Осиё мусобақаларида қатнашиб совринли сринларни сгаллашди. Жумладан, кикбоксинг бсйича Греяисда стказилган жаҳон чемпионатида Жаҳонгир Ксчмуродов, Алишер Абдуллаевлар олтин медаллар, Собир Қодиров бронза медали, А оссисда армрестлинг бсйича стказилган жаҳон чемпионатида Фарид Усманов кумуш медаль, шашка бсйича Ҳиндистонда стказилган Осиё чемпионатида Алишер Ортиқов кумуш медаль, бокс бсйича Италисдаги жаҳон чемпионатида Шерзод Абдураҳмонов кумуш ҳамда Боку ш.даги халқаро турнирда бронза медаль совриндорлари бслишди. Италисда академик сшкак сшиш бсйича халқаро турнирда Сергей Тснь, Юрий Шахсуварсн, Сергей Яқубов ва Виталий Силаевлар бронза медалларини, А оссисдаги халқаро шахмат турнирида Собир Умаров 1-сринни, Англисдаги кураш бсйича «Ислом Каримов» халқаро турнирида Алишер Бсронов 1-сринни қслга киритдилар. 2003 й.да вилост спортчилари 6 та жаҳон, 16 та халқаро, 40 та дан ортиқ республика мусобақаларида қатнашиб, муносиб сринларни сгаллашди. Вилостда теннис бсйича халқаро «Фьючерс» турнирини стказиш анъанага айланган. Св. да спортнинг техник турлари (картинг) бсйича А еспублика чемпионатлари стказилиб келинмоқда.
Вилостда 22 болалар ва ссмирлар спорт мактаби фаолист ксрсатади. Уларда 11 мингга сқин сқувчи спортнинг ҳар хил турлари б-н шуғулланади. Гулистон ш.да вилосг спорт қсмитасига қарашли Олимпис сринбосарлари болалар ва ссмирлар махсус спорт мактаби ишлаб турибди.
С.в.да спортчилар ва аҳоли ихтиёрида 1493 спорт иншоотлари (шу жумладан, «Алпомиш» спорт мажмуи, «Бокс» саройи, «Ашлар спорт маркази», теннис кортлар ва б.), 1230 спорт майдончаси, 11 сузиш ҳавзаси, 12 стадион бор. Вилостда барча турдаги спорт ташкилотлари спорт секяисларида 181,3 мингдан зиёд бола шуғулланиб келмоқда. Болалар спортини ривожлантириш бсйича умумий таълим мактаблари, коллеж ва лияейлар бсйича сқув дастурлари ишлаб чиқилди, тегишли чоратадбирлар белгиланди. Таълим муассасаларини, спорт мактабларини малакали кадрлар б-н таъминлашда Гулистон давлат ун-тида очилган бошланғич таълим ва спорттарбисвий ишлар, жисмонийтарбис ва жисмоний маданист йсналишлари бсйича сиртқи бслимнинг муайсн срни бор.
Адабиёти. С.в. адабий муҳитининг юксалишида «Сирдарё ҳақиқати» газ.нинг ташкил стилиши (1963) муносабати б-н бу ерга юборилган бир гуруҳ ёзувчи ва журналистларнинг таъсири катта бслди.
Сирдарё адабиёти республика адабиётининг таркибий қисми сифатида фаолист ксрсатмоқда. Вилостда «Зиё» нашриёти ташкил стилган. Мустақиллик йилларида снлаб ёш, иқтидорли шоирлар сз ижоди б-н вилост шеърист мухлисларга танилиб келмоқда.
Ўзбекистон халқ шоири Тсра Сулаймон сзининг 20 дан ортиқ шеърий тспламлари ва достонлари б-н сзбек адабиётига қисса қсшган. Унинг «Истар кснгил», «Ҳамқишлокдарим», «Қорасоч» ва б. китоблари адабиёт мухлисларининг мулкига айланган.
Шоира Ҳалима Худойбердиева посзиссининг мавзуи ватан, дала, бободеҳқон, аёл, муҳаббат, мангуликдир. «Ўзимизнинг боғлар», «Она, сени шарафлайман», «Қалбингга чорлайсан» туркум шеърлари, «Оқ олмалар», «Чаман» ва б. шеърий тспламларида инсоннинг руҳий дунёси акс стган.
Ўзбекистонда хизмат ксрсатган маданист ходими Ҳамроқул А изо (А изоқулов) Сирдарёнинг меқнаткаш кишилари матонатини куйлаб адабиётга кириб келган. Унинг «Сирдарё қасидаси», «Чсл қалдирғочи», «Умид карвонлари» шеърий тспламлари, «Ўғирланган болалик», «Ойнинг сн беши ёруғ» қиссалари сз мухлисларини топган.
Шоира Ҳаётхон Ортиқбоева, ҳажвчи адиб Жсра Умарқулов, ва б. ижодкорлар Сирдарё воҳасининг мустақиллик йилларидаги камолотини, сирдарёликларнинг ижодий меҳнатини сз асарларида акс сттирмоқдалар.
Адабиётшунос Анқабой Қулжонов, А авшанбек Махмудов, Умрзоқ Ўлжабоев каби олимларнинг бир қанча асарлари нашр стилган.
Св. да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.)нинг вилост ташкилотлари фаолист ксрсатади.
-
Матбуоти, радио ва телевидениеси. С.в.да 2 вилост газ. («Сирдарё ҳақиқати», «Сс‹рдарьинскас правда»), 9 туман газ., 5 шаҳар газ. («Гулистон снгиликлари», 1989; «Гулистанские новости», 1989; «Янгиер тонги», 1967; «Ширин Садоси», 1995; «Бахтнома», 1996 й.дан) чиқади. Вилостда, шунингдек, 14 тармоқ, 1 хусусий газ. («Ағду плюс», 1994 й.дан чиқади), 1 журнал («Университет ахборотномаси», 2001 й.дан чиқади) нашр стилади.
Св. да дастлабки радиосшиттиришлар 1963 й.дан бошланган. Вилост радиоси ойига 21 соат 20 мин. ҳажмида сшиттиришлар беради. Шунингдек, Ўзбекистон радиосининг биринчи «Ўзбекистан» каналида радиосшиттиришлар ретранслсяис қилинади.
1996 й.да вилост телестудисси ташкил стилиб, телексрсатувлар бера бошлади. С.в.да, шунингдек, «Алоқа А.К.» тижорат телевидениеси (2001 й.дан), «Шодлик А » хусусий фирмасига қарашли «Комета» кабелли телестудисси (2003 й.дан) фаолист ксрсатади.
Меъморий ёдгорликлардан вилост ҳудудида Шароф А ашидов туманидаги Сардоба (16-а.)сақланиб қолган (Сардобааагч расмга қ.)
Ад.: Алимов У. А., СверчковаЛ. М., Археологические исследованис Сс‹рдарьинской обл., ИМКУ. Вс‹п. 21, Т., 1987; Сс‹рдарьинскас область — открс‹тое пространство длс инвестияий, Т., 1998; Қудратов. С, Сардобалар слкаси, Т., 2001.
Абдуқаюм Абдураҳимов, Солижон Қудратов, Иброҳим Каримов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
СИА ДАА А ВИЛОЯТИ - Туркистон генералгубернаторлигининг 5 вилостидан бири. 1867 й. ташкил стилган. Таркибида Ғазали, Леровский, Чимкент, Авлиёота, Тошкент (1887 й.гача Қурама номида). Хсжанд (1887 й.гача), Жиззах (1872 й.гача) уездлари, Тошкент ш. ва 1886 й.дан Амударё бслими кирган. 1910 й.ги маълумотга ксра, Св. майдони 439428 кв чақирим; аҳолиси 1911464 киши бслган (1867 й. 675 000, 1917 й. 2155 500).
С.в.даги аҳоли строқ, срим строқ, ксчманчи, срим ксчманчиларга бслинган. 20-а. бошларида вилост аҳолисининг 1/3 қисми строқ ва 2/3 қисми ксчманчи бслган. С.в.нинг шим.ғарбий қисми (Леровский, Ғазали, Чимкент, Авлиёота ва Амударё бслимининг катта қисми)да, асосан, ксчманчилар, қозоклар, қирғизлар, қорақалпоклар, туркманлар, лслилар сшаган. Ўтроқ аҳоли таркибига: сзбек, сарт, тожик, бухоро сҳудийлари, татарлар, А оссисдан ксчириб келтирилган рус деҳқонлари ва б. кирган. Ўтроқ. аҳоли деҳқончилик, ҳунармандчилик ва савдо б-н, ксчманчилар сса, асосан, чорвачилик, срим ксчманчилар деҳқончилик ва чорвачилик б-н шуғулланишган.
Св. уездлари участка, волость, шунингдек, айрим қишлоқ ва овуллардан таркиб топган овул ва қишлоқ жамоаларига бслинган. Ксчманчиларга доимий фойдаланиш учун берилган барча ерлар давлат мулки ҳисобланиб, бу е'рларни улар бошқа шахсларга бериб туришлари ёки сотишлари ман қилинган. 1915 й. С.в.да скин скиладиган 1079713 десстина ер, фойдаланилмайдиган 33855811 десстина ер бор сди. 1915 й С.в.да умумий уз. 17151 чақиримдан иборат 3006 та ариқ бслган. 1900 й.да С.в.да 49 та Мадраса (1099 талаба), 1809 мактаб (19453 сқувчи) бслган.
Св. Туркистон слкасининг А оссис ички бозорлари б-н савдо алокаларида муҳим роль сйнаган. С.в.дан четга, асосан, пахта, тери, жун, буғдой, мева, чорва жснатилган. А оссисдан сса газлама, ёғочтахта, керосин, темир, пслат, чссн, мис ва мис буюмлар, атторлик ва баққоллик товарлари, чой, қанд, пойабзал, буғдой, балиқ ва б. келтирилган. 1908 й. Св. да 156 та кустар типидаги ф-ка ва з-длар (1460 ишчи) бслган. С.в.да 1884 й. 300 десстина ерга, 1914 й.га келиб сса 83906 десстина ерга америка пахта нави скилган. С.в.да чоракорлик кенг тарқалган.
20-а. бошларига келиб Св. да подшо ҳукуматининг мустамлакачилик сиёсатига қарши озодлик қаракати авж олган. 1916 й.ги мардикорликка олиш ҳақидаги подшо фармонига жавобан вилостнинг барча уездлари ва Амударё бслимида ғалаёнлар бслиб стган. Ксп қишлокларда деҳқонларнинг ғалаёнлари полияис ва қсшинлар б-н тсқнашувга айланган. Бундай тсқнашувлар 12 июлда Янгибозор қишлоғида, 13 июлда Тсйтепа қишлогида, 14 июлда Троияк, Хонобод ва Лискент қишлоқларида бслиб стган. Булардан ташқари, қсзғолонлар Жалолтепа, Хитойтепа, Қсшқсрғон, Оққсрғон, Жоусғум, Олтин волостларига ҳам ёйилган. 1924 й. С.в. Ўрта Осиё республикаларида миллий чегараланиш стказилиши туфайли тугатилган.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
СИА ДАА А ТЕАТА И, Олим Хсжаев номидаги Сирдарё вилости мусиқали драма театри — сзбек театрларидан бири. 1974 й. ташкил бслган. Театр «Муҳаббат» (А. Қаҳҳор) спектакли б-н сз мавсумини бошлаган (1975). А ихсивой Орифжонов бош реж., Ғофир Ҳамидуллаев реж. стиб тайинланганлар. Труппа асосини театр ва рассомлик санъати ин-тини битирганлар ташкил стди. Театр репертуарини белгилашда И. А адун, Ф. Шамсуддинов, Л. Дроздов, А . Орифжонов, А . Ҳамроевларнинг хизмати катта бслди. О. Абдуллаева, Ш. Жумаев, А. Ҳайитова, 3. Ашмуродова, Ш. А аҳматуллаева, Т. Қосимова, А . Ҳамдамов, М. Одилов ва б. театрнинг дастлабки ижодкорларидир. 1977 й. театрга Олим Хсжаев номи берилди. 1984 й. театр жамоаси снги бинога ксчиб стди. Театр биноси 730 сринли бслиб, замонавий жиҳозланган катта ва кичик томоша залларига сга. 80й.ларнинг охирларига келиб жаҳон драматургисси б-н биргаликда сзбек ёзувчиларининг ҳам асарлари муваффақистли саҳналаштирилди: «А ичард III», «Қирол Лир» (У Шекспир), «Сохта оқсуск» (Ж. Мольер), «Чорбоғдаги ҳангомалар» (А. Чехов), «Ҳаммом» (В. Масковский), «Бой ила хизматчи», «Майсаранинг иши» (Ҳамза), «Лайли ва Мажнун» (Хуршид), «30 ёшлилар» (М. Бобоев), «Оғриқ тишлар» (А. Қаҳҳор), «Аёллар фарёди» (Ж. Махмудов) ва б. Кейинги йиллар миллим санъатни барқарорлаштириш, тарихий воқеалар ҳамда урфодатлар, қишлоқ ҳаётини акс сттириш асосий мавзу бслиб хизмат қилди. «Маъмура кампир» (Жан Саррон), «Тентак фаришталар» (Ш. Бошбеков), «Амир Темур» (Ҳ. Жовид), «Тарослик ёвуз» (А. Аесин), «Тсй ҳангомалари» (Ш. Жумаев), «Марварид таққан аёл» (К. Аваз), «Алишер Аавоий» (И. Султон, Уйғун), «Чет сллик куёв» (А. Лапасн), «Минг бир кеча» (И. Турсунов), «Меҳрибонлар» (А. Жамол), «Хотинимнинг уч ошиғи» (Ҳ. Хурсандов), «Шум бола» (Ғ. Ғулом), «Тсй» (Қ. Муҳаммадризо) каби спектакллар б-н театр сз мавқеини мустаҳкамлади. А. Юсувалиев, О. Абдуллаева, А. Ҳайитова, Ш. Жумаев, А. Абдуллаев, А . Каримов, 3. Ашмуродова, А . Юнусова, А. Ўринов, А . Лардаева, И. Қосимов ва б. театрнинг етакчи ижодкорларидир. Бадиий раҳбари — А авшан А ажабов, бош реж. — Гулруҳ Аажидова.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
«СИА ДАА А ҲАҚИҚАТИ» - ижтимоий-сиёсий, иқтисодий газета. Муассиси Сирдарё вилости ҳокимлиги. 1963 й. 1 июндан Гулистон ш.да сзбек ва рус тилларида нашр стилади. Газ. фаолистининг шаклланишида Султон Акбарий, О. Қсчқорбеков, Т. Жамолов, С. Қодиров, Ҳабиб Асъмон, М. Қодиров, Аббос Муҳиддин, Ҳамид Ғулом, А аҳмат Файзий каби журналист ва ёзувчилар сқиндан ёрдам берганлар. Газ.га турли даврларда Акмал Лслат ва И. Сулаймонов, С. Боқиев муҳаррирлик қилишган. Мирзачслни сзлаштириш, вилост иқтисодиёти ва маънавистини кстаришда газ.нинг ҳиссаси катта бслган. Саҳифаларида Сирдарё вилости ижтимоий-сиёсий, иктисодий, маънавий ҳаёти, дунёда рсй бераётган воқеалар, снгиликлар кенг ёритиб борилади. Адади 8000 (2003).
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан