forum.ziyouz.com

Yurtdosh => Hamyurtlar => Buxoro viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:16:20

Nom: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:16:20
БУХОА О ВИЛОЯТИ — ЎзА  таркибидаги вилост. 1938 й. 15 снв.да ташкил стилган. Б. в. худуди асосан Қизилқум чслида жойлашган. Жан.шарқини Зарафшон водийси сгаллаган. Шим.гарбда Хоразм вилости ва Қорақалпоғистон А еспубликаси, шим. ва шарқдан Аавоий вилости, жан.шарқда Қашқадарё вилости, жан.гарбда Туркманистон б-н чегарадош. Майд. 39,4 минг км2. Аҳолиси 1443 мингдан зиёд киши (2001). Б. в. таркибида 11 қишлоқ тумани: Бухоро, Вобкент, Жондор, Когон, Олот, Лешку, А омитан, Шофиркон, Қоровулбозор, Қораксл, Ғиждувон (туманлар ҳақида алоҳида мақолаларга қ.; мас, Вобкент тумани), 11 шаҳар (Бухоро, Галаосиё, Вобкент, Газли, Когон, Олот, А омитан, Шофиркон, Қораксл, Қоровулбозор, Ғиждувон), З шаҳарча (Жондор, Зафаробод, Янгибозор), 121 қишлоқ фуқаролари йиғини бор. Маркази — Бухоро ш.

Табиати. Б. в. худудининг рельефи аксарист геоморфологик хусусистларига ксра бирмунча мураккаб текисликлардан иборат. А­нг баланд жойи Қулжуқтов тизмаси. Қулжуқтов б-н Зарафшон дарёси водийси оралиғида Оёкоғитма ботиғи жойлашган. Текисликлар Амударё сзани томон кис.
Б. в.да қуйидаги рельеф ксринишларини ажратиш мумкин: 1) алоҳида ифодаланган паст тоғлар, платолар (Кулжуқтов, Тузкой тоғи, Жарқоқ, Саритош); 2) текис юзали плато ва қирлар (Қораксл, Денгизксл, Учбош, Қорақир); 3) дарё ва ксл ётқизиқлари б-н қопланган ва шамол таъсирида вужудга келган аккумулстив текисликлар; 4) алоҳида ифодаланган берк ботиқлар (Қорахотин, Оёқоғитма, Денгизксл); 5) ссси юзали воҳаларда бал. 5—15 м ли тепалар учрайди.
Тоғлар асосан силур, девон, тошксмир, бср, палеоген, неоген даврлари жинсларидан тузилган. Текислик ва қумликлар тсртламчи геологик давр табиий омиллари таъсирида сзгарган.
Фойдали қазилмалардан Сеталантепа, Жарқоқ, Газли, Учқирда газ, Кемачи, Зикри, Ўртабулокда нефтьгаз ҳамда графит конлари, оҳактош, бентонит (гилмос), гранит конлари топилган. Б. в.да жуда ксп минерал сув захиралари аниқланган. Қулжуқтов, Қорахотин, Жинғилди,Оёқоғитма ботиғи атрофларидан топилган сувлардан хсжаликда қисман фойдаланилади.
Вилост сейсмик жиҳатдан 7 балли, фақат Газли ш. атрофи 9 балли зилзила зонасига киради. Иқлими кескин континентал: ёзи иссиқ, узоқ, қуруқ, июлнинг сртача т-раси 28—32°, қумликларда 60—70° гача кстарилади. Янв.нинг сртача т-раси 0° дан—2° гача. Йилига 90—150 мм ёғин тушади. Асосан баҳор ва қишда ёғади. Вегетаяис даври 220 кун. Б. в.нинг асосий сув манбаи — АмуБухоро машина канали. Қуйимозор, Тсдакул, Шсркул сув омборларининг аҳамисти катта. Бундан ташқари воҳалар атрофида зовур ва оқова сувлар ташланадиган Денгизксл, Қорақир, Катта Тузкон ва Девхона каби ксллар мавжуд. Б. в. бсйича обикор ерларнинг 94,4% турли даражада шсрланган. Чсл зонасида кам чириндили қснғир тусли сур, қумли чсл, тақир тупроқлар ва шсрхоклар кенг тарқалган. Улар турли типдаги сйловлар ҳосил қилади.
Б. в. чслларида 55 оилага мансуб 580 тур юксак ссимликлар учрайди. Булардан 18 таси сндемик тур. Чсл ссимликлари скологик шароитга мое ҳолда алоҳида жамоалар ҳосил қилган. Қумли чслларда қандим (жузғун), саксовул, черкез, селин, патлоқ, сингрен, илоқ кспроқ бслса, гипсли чслларда қизилча, сассиқковрак, каррак, биюрғун кенг тарқалган. Шсрхокли ерларда шсражриқ, сарсазан, қорабарак, шсралар, тсқайзорларда туранғил тераги, жийда, тол, юлғун, қамиш каби турлар ссади. Ўсимликлар сйлов чорвачилиги учун озуқа манбаи. Воҳаларда маданий ссимликлар б-н бирга 200 дан ортиқ бегона ст тури учрайди. Б. в.да умуртқали ҳайвонларнинг 400 дан ортиқ тури сшайди. Сув ҳавзаларида балиқнинг 37 тури учрайди. Амфибисларнинг 2 тури (ксл бақаси, сшил қурбақа), судралиб юрувчиларнинг 40 тури (дашт агамаси, қум юмалоқбоши, қулоқли юмалоқбош калтакесак, счкемар, қум бсғма илони, сувилон, сқилон, кслбор илон, капчабош, чархилон, чипорилон ва б.), қушларнинг 300 дан ортиқ тури, сут смизувчиларнинг қарийб 50 тури (юмронқозиқ, қумсичқон, қумқуён, ксрсичқон, қум мушуги, тулки, ва б.), ҳашаротларнинг 300 га сқин тури учрайди. Б. в.да Бухоро «Жайран» скологик маркази, Варданзе давлат табиат ёдгорлиги, Денгизксл, Қорақир буюртма қсриқхоналари мавжуд. Бухоро воҳасининг чслга туташ ерларини қум босишдан сақлаш учун Агросрмон мелиораяисси тадбирлари стказилади.
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:17:02
Аҳолиси, асосан, сзбеклар; шунингдек, тожик, қозоқ, татар, сҳудий, рус, қорақалпоқ ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. 1 км2га 35 киши тсғри келади. Воҳаларда аҳоли анча зич (1 км2га 100— 300 киши). Чсл сйловларида 1 км2га 12—25 киши, қумли сйловларда 1—3 киши тсғри келади. Шаҳарликлар 448 минг киши, қишлоқ аҳолиси 995 минг киши (2001). Ғиждувон, Вобкент, Шофиркон туманларида аҳоли зичроқ.

Хсжалиги. Б. в. иқтисодиётида саноат салмоқли срин сгаллайди. 100 дан ортиқ саноат корхонаси мавжуд. Газли газнефть р-ни газ ёқилғисини етказиб бермоқда. 1964—65 й.ларда ишга туширилган Бухоро—Тошкент—Бишкек—Олма-ота газ йсли Ўзбекистондаги, шунингдек қсшни мамлакатлардаги истеъмолчиларга газ етказиб беришга хизмат қилади. 1997 й. Қоровулбозорда қуриб ишга туширилган нефтни қайта ишлаш з-ди республиканинг нефть маҳсулотларига бслган сҳтиёжини қондиришга хизмат қилмоқяа (қ. Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи).

Саноати. Б. в.да озиқ-овқат саноати бир неча сн йиллардан буён мавжуд. Бухоро гсшт к-ти, сутни қайта ишлаш к-ти, нон з-ди, Бухоро, Когон, Қораксл ун к-тлари, «Бухороёг» очиқ турдаги акяисдорлик жамисти, Бухоро, Ғиждувон мевасабзавот консерва з-длари, Бухоро вино заводи, Бухоро ва Ғиждувон пиво ва схна ичимликлар и. ч. корхоналари ишлаб турибди. Ўзбекистон мустақилликка сришгандан сснг, озиқ-овқат саноатида ташкилий ва иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилди. Корхоналар илғор технологис б-н жиҳозланди. Янги қадоқлаш линислари, Бухоро, Ғиждувон, Қораксл, Вобкент ш.ларида Германис технологиссига асосланган нон яехлари ишга туширилди. «Бухоротекс» акяисдорлик жамистининг филиаллари Ғиждувон, Вобкент, Қораксл ва Олотда ишлаб турибди. Бухоро пиллакашлик фкаси ва унинг филиалларида пилла қайта ишланмоқда. Бухоро трикотаж кийимлар фкасида сркаклар, аёллар ва болаларнинг устки ва ички кийимлари ишлаб чиқарилади. Бухоро тикувчилик фкаси, Бухоро ва Ғиждувон пойабзал фкаси, Шофирконда Туркис б-н ҳамкорликда қурилган «Варданзи» тикувчилик қсшма корхонаси, «Қораксл» акяисдорлик жамисти қошида Греяис б-н ҳамкорликда «Омега—Ситора» қсшма корхонаси ишга туширилди. Маҳаллий саноат корхоналаридан Бухоро «Зардсз» акяисдорлик жамисти, Ғиждувон кулолчилик яехи, Ғиждувон ва Шофиркондаги гилам тсқиш фкалари, Когон пахта титиш фкаси, А омитан тсқимачилик фкаси, тикувчилик, бадиий каштачилик, мисгарлик, заргарлик, косибчилик ва 20 дан ортиқ ғишт з-длари ишлаб турибди. Лахта тайёрлаш пунктлари, қуритиш, тозалаш яехлари, пахта тозалаш з-длари бор. Лахта толаси снги ускуна ва технологислар асосида жаҳон андозаларига мувофиқ ишлаб чиқарилмоқда.
Бухоро уйсозлик к-ти, Когон оҳак з-ди, Қуйимозор ва Когон йиғма темирбетон буюмлари з-длари, Италис б-н ҳамкорликда қурилган кошинлар ишлаб чиқариладиган «Минокор» з-ди, Бухоро темирбетон з-ди бор. Газавтоматика и. ч. бирлашмасида қурилиш материаллари ишлаб чиқарилади.
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:17:56
Қишлоқ хсжалиги. Б. в. иктисодиётининг асосини қ. х. (пахтачилик, ғаллачилик, мевачилик, полизчилик, сабзавотчилик, боғдорчилик, чорвачилик) ташкил стади. Вилост деҳқончилигида суғориладиган ерлар (томорқа ерлар б-н бирга) 273,7 минг га, партов ерлар 14,2 минг га, чсл сйловлари 2764,6 минг га. Лахта 129 минг га, маккажсхори 857 га, донли скинлар 81,2 минг га, шоли 200 га, помидор.2741 га, сабзавотполиз скинлари 9,3 минг га, лавлаги 116 га, картошка 2967 га, емхашак скинлари 15,9 минг га, шу жумладан беда 7,1 минг га. Боғлар 18,2 минг га, тутзорлар 5,9 минг га. Б. в. да 236 ширкат уюшмаси ва жамоа хсжалиги, 4162 фермер хсжалиги, 41 хсжаликлараро корхона, 5 паррандачилик фкаси мавжуд (2001), Чорвачилик Б. в.нинг ривожланган тармоғи бслиб, қорамолчилик, қсйчилик, счкичилик, йилқичилик, тусчилик ва паррандачилик ривожланган. Айниқса, Бухоро қораксллари машҳур.
Б. в.нинг барча тизимдаги хсжаликларида 428 минг қорамол, шундан 184,7 минг сигир, 750 минг қсй, 64 минг счки, 3 минг йилқи, 2,8 минг тус, 771 минг парранда мавжуд (2001). Вилостда ипак қурти ҳам боқилади. 10 та срмончилик хсжалиги бслиб, асосий ссимликлари саксовул, черкез, қандим. Қораксл срмон хсжалигида сса доривор ссимликлар ҳам етиштирилади.

Транспорти. Б.в.дан магистрал т.й. стган. А­нг катта т. й. станяисси — Когон. Вилост аҳамистидаги автомобиль йслларининг умумий уз. 9820 км, шу жумладан қаттиқ қопламали йсллар 4655 км (2000). Асосий автомобиль йсллари: Бухоро—Тошкент, Бухоро— Урганч—Аукус, Бухоро—Туркманобод (Чоржсй) ва Бухоро—Термиз йсналишлари. Асропорт бор.

Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2000/01 сқув йилида вилостда 528 умумий таълим мактаби бслиб, 325,2 минг сқувчи, 25 гимназисда 5700 сқувчи таълим олди. 19982001 й.ларда 14 касбҳунар коллежи ва 5 академик лияей қуриб топширилди. 14 касбҳунар коллежида 2400 сқувчи сқийди. 2001—2003 й.ларда вилостдаги мавжуд 10 техникум ва 24 ҳунартехника билим юртлари касбҳунар коллежлари ва академик лияейларга айлантирилади (ЎзА  Вазирлар Маҳкамасининг 2001 й. 12 июнь қарори). Вилостда 3 олий сқув юрти бор: Бухоро университетс‹, Бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технологисм институтс‹, Бухоро тиббиёт институти. Уларда 9800 талаба таълим олади (2001). Бухоро ш.да Ўзбекистон пахтачилик и.т. ин-тининг Бухоро филиали (1928—94 й.ларда Бухоро пахтачилик тажриба ст-сси) фаолист ксрсатмоқда.
Вилостда Бухоро давлат меъморий-бадиий музейқсриқхонаси (унинг 6 филиали бор), 450 оммавий кутубхона, 148 клуб, 210 маданист уйи, 7 маданист ва истироҳат боғи, 15 бадиий ҳаваскорлик жамоалари бор. Бухоро ш.даги Абу Али ибн Сино номидаги вилост кутубхонаси (1921) республикадаги нуфузли кутубхоналардан саналиб, унда ноёб қслёзмалар мавжуд.
Б.в.да 2 та театр бор. Садриддин Айний номидаги мусиқали драма ва комедис театри тснғич узбек профессионал театрлардан бири. 1921 й. хаваскорлар гуруҳи асосида ташкил қилинган (қ. Бухоро театри). Бухоро вилост қсғирчоқ театри 1982 й. ташкил қилинган (қ. Бухоро вилост қсғирчоқ театри).
Б.в.дан Олим Хсжаев, Ҳикмат Латипов, Саъдихон Табибуллаев, Лутфулла Аазруллаев, Аазокат Аеъматова, Аминжон Акобиров, А аззоқ Хамроев каби йирик санъаткорлар; Домла Ҳалим Ибодов, Ота Жалол Аосиров, Ота Ғиёс Абдуғаниев, Левина Ҳофиз, Саттор Ярашев, Ўлмас А асулов, Мухтор Ашрафий, Мутал Бурҳонов, Мустафо Бафоев сингари халқ ҳофизлари ва композиторлари. Марсм Аяубова, Теша Мсминов, Бахтиёр Ихтиёров, Аҳмаджон Шукуров сингари халқ артистлари етишиб чиққан.

Соғлиқни сақлаш. Вилостда 6700 сринли касалхонада 4343 врач ва 16100 срта тиббий ходим ишлаб турибди. 22 аёллар консультаяисси, 281 қишлоқ врачлик пункти, 68 фельдшеракушерлик пункти, 28 қишлоқ участка касалхонаси бор. 17 поликлиникада жарроҳлик марказлари, 9 амбулаторисда ихтисослаштирилган даволаш марказлари ташкил стилган. Вилостда 3 санаторий, жумладан Ситораи Мохи Хоса санаторийси мавжуд. Бухоро ш.дан 25 км нарида Тсдаксл дам олиш маскани жойлашган. 2001 й.гача сз касби бсйича хусусий иш фаолисти юритиш учун вилостда 150 мутахассисга лияензис берилди.
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:18:46
Спорт. Б.в.спортчилариспортнинг ксплаб турлари бсйича турли даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқда (кураш, чим устида хоккей, волейбол, футбол, теннис, бокс ва б.). Б.в.да шаклланган ва сз тарихий илдизига сга бухороча кураш бугунги кунда сзбекча кураш сифатида жаҳон спорт оламида сзига хос срин с галл ад и. Бухородан самбо бсйича жаҳон ва Европа чемпиони Собир Қурбонов, 2 марта жаҳон чемпиони Шуҳрат Хсжаев, жаҳон чемпионлари Шуҳрат Очилов, Ботир Турдиев, А а уф Болтаев, Ботир Хужаев, кураш бсйича 1-жаҳон чемпионлари Акобир Қурбонов, Камол My родов, 1Осиё чемпиони Фарҳод Тураев, Шуҳрат Саъдиев (юнонрум кураши), Ааримон Отаев (бокс) каби машҳур спортчилар етишиб чиққан. «Ситора» аёллар жамоаси чим устида хоккей бсйича Осиё чемпионлари кубоги соҳибидир (2000). Ўзбекистон мустақилликка сришгач, спорт турлари Бухоро ш. ва вилостда оммалашди. Замонавий спорт иншоотларидан «Бухоро» футбол клубининг 25000 томошабинга мслжалланган «Бухоро» стадиони, «Семурғ» сув ҳавзаси, «Олимпис» спорт мажмуи, турли даражадаги халқаро мусобақалар стказиладиган «Хумо» теннис корти мавжуд. Б.в.да 44 болалар ва ссмирлар спорт мактабида 27 мингдан зиёд сқувчи таълим олади (2001).

Адабиёти. Бухоро қадимдан шоир ва уламолар тспланган снг йирик шаҳарлардан биридир. Унга «Қуббат улислом», «Бухоройи тариф» унвонлари берилган. Бухорода «малик улкалом» Абу Абдуллоҳ Жаъфар А удакий сшаб, ижод қилди. Ааршахийштт «Бухоро тарихи» асарида гсзал шеърий парчалар мавжуд. Балъамий Табарийнинг «Таърих...» асарини Бухорода форс тилида қайтадан ёзган. Ибн Сино буюк қомусий олим бслиш б-н бирга араб ва форстожик тилларида шсърий асарлар ёзган. Бухоролик Дақиқий Абу Мансур Муҳаммад Фирдавсийнинг устози бслиб, «Шоҳнома» достонини дастлаб у ёза бошлаган. Абу Мансур Саолибий «Йатимат уд-даҳр» тазкирасида 10-а.да пойтахт Бухорода сшаб араб тилида ижод қилган 25 шоир ҳақида қимматли маълумотлар келтиради. Унинг ёзишича, «Бухоро Сомонийлар ҳукмронлиги даврида шоншуҳрат макони, салтанат каъбаси ва замонасининг илғор кишилари жамланган, ер юзи адибларининг юлдузлари порлаган ва сз даврининг фозил кишилари йиғилган жой сди». Авфий Бухорий адиб, таржимон ва тазкиранавис олим сди. У Турон адабиётида тазкиранавислик жанрига асос солган. Шарофиддин Бухорий (13—14-а.лар) машҳур «Чор китоб»ни тузган шофирконлик улуғ мутасаввуф шоирдир.
Темурийлар сулоласи даврида Бухорода Аосир Бухорий, Исмат Бухорий (1365—1426), Бурундуқ Бухорий, Тоҳир Бухорий, Хаёлий Бухорий, Сайфий Бухорий (15-а.) каби шоирлар сшаб, девон тузишган. Исмат Бухорий узбек, форс ва араб тилларида шеър ёзиш анъанасини Бухорода бошлаб берди. «Иброҳим Адҳам» достонини сзбекчада битди. У темурий шаҳзода Халил Султоннинг мураббийси сди. Муҳаммад Солиҳ Муҳаммад Шайбонийхонта бағишланган сзбекча «Шайбонийнома» достонини езди. Шайбонийлар сулоласининг вакиллари бслган Бухоро хонлари Муҳаммад Шайбонийхон «Шайбоний», Убайдуллахон ибн Маҳмуд Султон «Убайдий», Абдул лахон II «Хон» та халлуслари б-н шеър ва достонлар ёзишди, девон тузишди. Хусусан, Убайдуллахоннинг ижоди сермаҳсул бслиб, у узбек, форс, араб тилларида лирик ғазаллар, маснавий йслида ссфиёна мазмун б-н суғорилган рисолалар ёзган.
Ҳасанхсжа Аисорий «Музаккири аҳбоб» тазкирасида 16-а.да фақат Бухоронинг сзида сшаб, ижод қилган 110 нафар шоир ва тарихчиларнинг номларини келтиради. Улар орасида Мавлоно Абдураҳмон Мушфиқий, Мавлоно Мажлисий, Фазлуллоҳ ибн А сзбеҳон Исфаҳоний («Меҳмонномайи Бухоро» тарихий асари ва сзбекча шеърлари бор), Мавлоно Аахлий (1549—1636; у Ҳофиз Таниш Бухорий бслиб, «Абдулланома» — «Шарафномаи шоҳий» тарихий асарининг муаллифидир), Мавлоно Хожа Муҳаммад Садр (Афзалий), Мавлоно Фоний, Мавлоно Қабулий Бухорий, Девона Ҳусомий (Ҳусомий Қоракслий; 1442—1505), Сайд Лодшоҳхсжа бин Абдулваҳҳобхсжа (Хожа), Мавлоно Касирий, Мавлоно Афсарий, Сайфий Арузий, Саққо Бухорий каби машҳур шоирлар бор.
Турди Фароғий, Бухорий Аахлий, Шавкат Бухорий (17-а.), Мулҳам Бухорий, Ворас, Саидкамол Фитрат (17—18-а.лар), Имло Бухорий, Абдуллатиф Киром Бухорий (18-а.) аштархонийлар давридаги снг таниқли шоирлар сди. Б.в.да машҳур шоир Сайидо Аасафий (17-а.) сшаб ижод қилди. Йирик файласуф олим Муҳаммад Шариф Бухорий (вафоти 1697) «Фавоиди Ҳоқониййа» (1643), Муҳаммад Юсуф Мунший «Тарихи Муқимхоний», Мир Муҳаммад Амир Бухорий «Убайдулланома», Муҳаммад Амин ибн Муҳаммад Замон Бухорий «Муҳит аттаворих» тарихий асарларини ёзишди. Мир Муҳаммад Амин Бухорий Субхонқулихон (ҳукмронлиги 1681 — 1702) ва Убайдуллахон II ибн Субхонқулихон (ҳукмронлиги 1702— 1711) саройида бош муншийлик лавозимида хизмат қилди. Бухоро хони Субхонқулихон «Аишоний» тахаллуси б-н шеърлар езди. Муҳаммад Вафойи Карминагий (1685—1769) «Туҳфат улХоний» («Хон туҳфаси») китобининг муаллифидир. Шоир, тарихчи ва мунажжим Абдураҳмон Толеъ (18-а.) «Тарихи Абулфайзхон» асарини сратди. Муҳаммад Шариф Бухоро амирлиги тарихига оид «Тож уттаворих» (1800) асарини езди.
Бухорода манғитлар сулоласи даврида Мирзо Содиқ Мунший, Мирзо Ато, Муҳаммад Аишотий, Мужрим Обид, Ссфихсжа Ссфий, Бебок, Возеҳ, Савдо (1824—73), Музтариб, Исо Махдум Бухорий (1827—88), Муҳаммад Сиддиқ Ҳайрат (1876—1902), Абдураҳмон Тамкин (1851—1915), Мирзо Ҳайит Саҳбо, Аҳмад Дониш, Яъқуб ибн Дониёл Бухорий (17711831), Мулла Ибодулла ва Мулла Муҳаммад Шариф (18— 19-а.лар), Муҳаммад Олим Бухорий (19-а.), Мирзо Абдулазим Сомий Бсстоний каби шоир ва тарихчилар ижод қилишган. Садр Зиё — Шарифжон Махдум (1867—1932), Мирзо Сирожиддин Ҳаким (18771912), Мулла Икром (Икромча домла) ҳам уларнинг муносиб издошлари сди. Бухоролик Афзали Лирмастий (вафоти 1915) «Афзал уттазкор» (1904) тазкирасида 19-а. охири — 20-а. бошида Бухорода сшаб стган 135 ижодкор ҳақида маълумот беради.
Жадид адабиётининг тамал тошини қсйганлар сафида бухоролик Абдурауф Фитрат ва Садриддин Айний бор. Абдулвоҳид Бурҳонов «Мунзим» тахаллуси б-н шеърлар ёзган.
20-а.да Бухорода сзига хос адабий муҳит шаклланди. Султон Жсра (1910— 43), Муҳаммаджон А аҳимий (1901—67), Жалол Икромий, Тошпслат Ҳамид (1927—84), Саъдулла Кароматов, Аеьмат Аминов, Жамол Камол, Омон Мухтор, Ойдин Ҳожиева, Тошпслат Аҳмад каби шоир ва адиблар шсролар режими даврида хам бадиий жиҳатдан пишиқасарларсратшдди. Бугунги сзбек адабиётининг тараққиётида Гулчеҳра Жсраева, Усмон Қсчқор, Садриддин Салимов, Тилак Жсра, Аортсхта Қилич, Сафар Барноев, Юсуф Жумаев, Ҳалима Аҳмедова, Аҳад Ҳасан, Вафо Файзулло, Сулаймон А аҳмон, Чоршаъм А сзи каби шоир ва ёзувчиларнинг сзига хос ҳиссаси бор. Мустақиллик даврида бухоролик ижодкорлар сз салафларининг анъаналарига содиқ қолган ҳолда сзбек, тожик, рус тилларида самарали ижод қилишмоқда.
Б.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.) нинг вилост шсъбалари фаолист ксрсатмоқда.
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:19:56
Матбуоти, радио-сшиттириши ва телевидениеси. Б.в.да 2 вилост газ. («Бухоронома», «Бухарский вестник»), 11 туман газ., 2 шаҳар газ. чиқади. Вилостда, шунингдек 9 тармоқ газ. нашр стилади.
Б.в.да дастлабки радио сшиттиришлари 1922 й.дан бошлаган. Ўша даврдан радио ижтимоийсиёсий ҳаётга дойр мазмунли сшиттиришлари б-н сътибор қозонмоқда. Б.в. радиоси ойига 30 соатлик ҳажмда сшиттиришлар беради (2001).
1924 й.да Туркистондаги дастлабки кино ташкилоти Бухорода тузилди (қ. «Бухкино»). 1993 йлан Б.в. телевидениеси фаолист ксрсатмоқда. Студис учун махсус бино курилган. Бир ойлик ксрсатувлар вақги 30 соатдан ортади. Бухорода «Истиклол» хусусий телевидениеси ташкил зтилган (1995). Б.в. Ғиждувон шла «Арк» хусусий телевидениеси ҳам бор.

Меъморий ёдгорликлари. Б.в. кддимий давр, илк ва срта асрларда қурилган меъморий ёдгорликларга жуда бой. Ҳоз. вақтда Бухоро давлат меъморийбадиий музейқсрикхонаси ҳисобида 997 тарихий ёдгорликлар мавжуд. Турондаги снг қад. ёдгорликлардан бири саналган Бухоро ҳукмдорларининг қароргоҳи — Бухоро арки (мил. ав. 1-а.) бугунги кунгача сақланган.
Шаҳар ёнидаги Фатҳободда Сайфиддин Боҳарзий макбараси (13-а.), Баёнкулихон макбараси (14-а.), Бухоро туманидаги Сумитон қишлоғида Чорбакр ансамбли (16-а.), Ҳазрат бобо масжиди (18-а.), амирнинг ёзги қароргоҳи — Ситораи Моҳи Хоса саройи (19—20-а.лар), Вобкент туманида Вобкент минораси (12-а.), Чашмаи Айюб ҳазираси (1208), Хожа Маҳмуд Анжир Фағнавий мақбараси (13-а.), Абдураҳмон Вали мақбараси (14-а.), Вобкент ҳаммоми (16—17-а.лар), Тошмасжид (16—17-а.лар), Ссфидеҳқон хонақоси (17—18-а.лар), Жондор туманида Варахша ш. харобалари (7-а.), Маҳмуд Торобий даҳмаси (13-а.), Қизбиби мажмуаси (15-а.), Когон туманидаги Қасри Орифонда Ҳазрат Баҳоуддин мажмуаси, Абдулазизхон ҳонақоси ва Даҳмаи Шоҳон (14—16-а.лар), Ҳазрат Мир Кулол мақбараси (14-а.), Когон ш.да Темирйслчилар (собиқ Амир) саройи (19—20-а.лар), Лешку туманида Хсжам Банди Кушод ва Хсжам Сайд Лслат мақбаралари (18—19-а.лар), А омитан туманида Хожа Али А ометаний — Хожаи Азизон ва Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий мақбаралари (14-а.), Мулла Мир Ҳаким хонақоси, Шофиркон туманида Вардонзе ш. ёдгорлиги (6—7-а.лар), Ҳазор Hyp дахмаси (8-а.), Хожа Ориф А евгарий — Моҳитобон мақбараси (13-а.), Қоровулбозор туманида Бсзачи ва Қоровулбозор сардобалари (17-а.), Қораксл туманида Лойкенд ш. харобалари (8-а.). Шобурхон ота мақбараси ва масжиди, Ғиждувон туманида Ҳазрат Абдухолиқ Ғиждувоний — Хожаи Жаҳон (12-а.) масжиди ва мақбараси, Улуғбек мадрасаси (15-а.), Тошмасжид ва Деҳқонбобо хонақоси (15—16-а.лар), Хожа Соктаре масжиди (17-а.), Чорсу масжиди (18— 19-а.лар) каби ноёб меъморий обидалар сақланган. Шунингдек, Бухоро воҳасида А аботи Малик карвонсаройи ва Малик сардобаси (11-а.), Кармана ш.ида Мирсаид Баҳром мақбараси (10—11-а.лар), Қосим шайх хонақоси (16-а.) мавжуд.
Бу тарихий ёдгорликларда Шарқ меъморлик анъаналари сзаро уйғунлашиб кетган. Ўзбек халқи томонидан икки минг йил мобайнида бунёд қилинган бу обидалар аждодларимизнинг бой истеъдоди ва бадиий маҳоратидан, катта сратувчилик кудратидан далолат беради.

Ад.: Бухоро Шарқ дурдонаси (узбек, франяуз, инглиз, рус тилларида), Т., 1997; Инсонистнинг илмий ва маданий мероси — учинчи минг йилликка (1997 й. 18—20 окт. Бухоро—Хива), Т., 1997; Мозийдан таралган зиё. Имом алБухорий (узбек, араб, рус тилларида), Т., 1998; Бухорийлар бсстони, Т., 1998; Муҳаммад Юсуф Мунший, Мукимханскас историс, Т., 1956; Чехович О.Д., Бухарские документс‹ XIV вв., Т., 1965; Абу Мансур асСаолибий, Йатимат аддаҳр, Т., 1976; Махмуд ибн Вали, Море тайн, Т., 1977; Ҳасанхожа Аисорий, Музаккири аҳбоб, Т., 1993; Бухоро: тарих саҳифалари, Бухоро, 1998; Ўзбекистоннинг снги тарихи, 2китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамист тараққиёти, 1қисм, Т., 2000.
Исроил Аазаров, Қаҳрамон А ажабов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:21:42
БУХОА О ДАВЛАТ МҒА¬МОА ИЙ-БАДИИЙ МУЗЕЙ ҚЎА ИҚХОААСИ — Бухоро ш.даги музейқсриқхона; Бухоронинг қад. тарихини, унинг моддий ва маънавий бойликларини, авлоддан авлодга стиб келаётган сзига хос анъаналарини сақлаш, срганиш ва тарғиб қилиш б-н шуғулланувчи муассаса. 1922 й.да Бухоро давлат музейи сифатида ташкил топган. Кейинчалик турли номлар б-н аталган: Бухоро вилост слкашунослик музейи (1940—45; 1969—83), Бухоро тарихий слкашунослик музей и (1945—69), Бухоро тарихиймеъморий музейи (1983—84), 1985 й.дан музейқсрикхона, 1988 й.дан ҳоз. номда.
Музейқсриқхона жамғармаси 63 мингдан ортиқ. Умумий майд. 8320 кв. м. Унинг 6 та филиали бор: Вилост слкашунослик музейи (Аркда), халқ амалий безак санъати музейи (Ситораи Моҳи Хосада), Камолиддин Беҳзод номидаги санъат музейи (собиқ Азов банки биносида), Файзулла Хсжаев уймузейи (19-а.даги тарихий бинода), Абу Али ибн Сино мемориал музейи (Лешку туманидаги Афшона қишлоғида), А омитан слкашунослик музейи (А омитан ш.да).
Музейқсриқхонанинг 94 залида 28 та мустақил скспозияис Бухоронинг ривожланиш босқичларини, жаҳон яивилизаяисси, маънавий маданисти ва диний қадристларига қсшган ҳиссаси ва ҳоз. кунда сришилган муваффақистларидан ҳикос қилади. Археологик тспламлари орасида мил. ав. 4—3-а.лар неолит даврига оид пичоқсимон тош бслаклари (Дарвозаи Қир манзилгоҳи), жез даври маданистига доир материаллар (Замонбобо маданисти), сак қабилаларининг қабрларидан топилган буюмлар, фаснсдан ишланган ҳайкалчалар (арслон ва тошбақа), буюмлар (саклар қозони, исирикдон ва б.), шунингдек мил. ав. 5-а.дан мил. 16-а.гача дахлдор манзилгох/iap ва шаҳристонлардан қазиб олинган қадаҳ, коса ва ксзалар, заргарлик буюмлари, сускдан ишланган игна, тсғноғич ва б. буюмлар бор. Аумизматика тсплами ҳам бой: юнонбактрис тангалари (мил. ав. 3—2-а.лар), кушон тангалари (1—3-а.лар), сосонийлар тангалари (5-а.), бухорхудотлар тангалари (7—8-а.лар), сомонийлар (9— 10-а.лар), қорахонийлар (12-а.), темурийлар (14—15-а.лар), шайбонийлар (16-а.), аштархонийлар (17-а.), манғитлар сулоласи даври (18—20-а. боши) га оид олтин тангалардан иборат. Бухоро кашталари, ссзаналари ва зардсзлик буюмлари, Ғиждувон кулолчилиги (10—20-а.лар), ёғоч сймакорлиги буюмлари (14—20-а.лар), 16—20-а.ларга оид хитой ва спон чинниларидан иборат тспламлар, ноёб китоб ва қслёзмалар (1391—92 йларга доир «Зикр.асар аннаби») срами, 1930—2000 й.ларда ишланган тасвирий санъат асарлари, слка тарихига оид 100 мингдан ортиқ скспонатлар сақланади.
А оберт Альмеев.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:23:46
БУХОА О БОСҚИАИ, Бухоро операяисси — қизил армиснинг Бухоро хонлигинтл тугатиш ва унинг ҳудудида шсролар ҳокимистини барпо стиш мақсадида уюштирган босқини (1920 й. 28 авг.— 2 сент.). Большевиклар халқаро ҳуқуқ нормаларини қспол равишда бузиб, 1920 й. фев.да Хива хонлигини босиб олганларидан сснг Бухоро амирлиги сари юзландилар. 1920 й. май ойи бошларида Москвага келган Турккомиссис аъзолари Ш. А­лиава ва Я. А удзутак А СФСА  ташқи ишлар вазири Г. В. Чичеринга «Турккомиссис сртагаёқ Бухоро амирлигининг мустақиллигини бекор қилиш тсғрисида қарор чиқаради» деган баёнотини топширди. 1920 й. 22 майда А КЛ(б) МК бюроси Бухорога ҳужум қилиш тсғрисидаги Турккомиссис аъзоларининг ушбу фикрини маъқуллади. Туркистон  қсшинларининг қсмондони М. В. Фрунзе Бухоро амирлигига қарши ҳарбий ҳаракатларни тезлаштиришни ссраб 1920 й. 31 июлда В. И. Ленинга телеграмма жснатган. А СФСА  қуролли кучлари бош қсмондони С. С. Каменев бу телеграммага «Қулай фурсатда бошлашга рухсат берилади» деб қисқа жавоб юборган. 1920 й. 12 авг.да М. Фрунзе амирликни тугатиш мақсадида Самарқанд-Бухоро гуруҳи(фронти)ни тузиш ҳақида буйруқ берган. Шу тариқа амирлик чегараларига 7 минг пиёда, 2,5 минг отлиқ аскар, 5 оғир тсп, 35 енгил тсп, 206 замбарак, 5 бронеавтомобиль, 5 бронепоезд ва 11 асроплан шай ҳолатга келтириб қсйилган. Амир Олимхон ихтиёрида 15 минг сарбоз, 55 сски тсп ва 12 пулемёт бор сди, холос. Ҳарбий кучлар нисбатига ксра Туркистон фронти замонавий қуролларга сга сди. 16—18 авг.да Чоржсйда Бухоро коммунистларининг 4съезди бслиб, у амирга қарши қсзғолон кстариш тсғрисида қарор қабул қилган. Большевикларнинг маккорона режалари амалга оша бошлаган. Тарихда «слпи қсзғолон» деб аталган ҳаракат 1920 й. 23 авг.да Бешим Сардор бошчилигидаги ёлланма туркман отлиқларининг Чоржсй сқинидаги Сақор бозорни ишғол қилиши б-н бошланди. Бешим Сардор ва Чоржсй коммунистлари дарҳол А­ски Чоржсйни ишғол қилганлар, юздан ортиқ амалдорлар қамоққа олинган. Чоржсй беклиги хазинаси қслга киритилиб, бу бойликлар дарҳол Чоржсй ревкоми ва снги ҳукумат қслига утган. Илгаридан келишувга ксра шу куни Чоржсй ревкоми «Бутун Бухоро халқи номидан» Туркистон фронтига ёрдам ссраб мурожаат қилган, ваҳоланки Бухоро халқи съезд қароридан ҳам, Бешим Сардор исёнидан ҳам бехабар сди. Бухоро тақдири қизил қсшин ихтиёрига топширилганди. М. Фрунзе «ёрдам» тсгрисидаги мурожаатни олгач, қсшинларини 4 та зарбдор гуруҳ (Самарқанд, Каттақсрғон, Чоржсй ва Когон)га бслган. Самарқанд гуруҳи 29—30 авг. да Шаҳрисабз — Китоб йсналиши бсйлаб ҳаракат қилиб Қарши ва Ғузорни сгаллаши, Каттақсрғон гуруҳи сса шу кунлари Хатирчи, Зиёвуддин ва Карманани олиши, Чоржсй гуруҳи бслса сски Чоржсйни сгаллаб, Амударёнинг Афғонистон б-н чегараларини назорат қилиши, Фороб ва Қоракслни сгаллаб, қсшимча буйруқни кутиб туриши лозим сди. Асосий вазифа Когон гуруҳи зиммасига юкланди. У сски Бухорони сгаллаши, Олимхонни асир олиши ва Аркдаги хазинани сгаллаши керак сди. 1920 й. 29 авг.дан бошлаб сски Бухоро ҳам ҳаводан, ҳам ердан қаттиқ бомбардимон қилинган. Бухоронинг Қарши дарвозасигача келган т. й.да турган бронепоезд ва Самарқанд, Шайх Жалол, Аамозгоҳ дарвозалари сқинида жойлаштирилган тсплардан 1—2 сент. кунлари шаҳарга 12 минг снарсд ташланган. 11 та ас'роплан сса шаҳар устида 3 кун бомба ёғдирган. Бир неча млн. дона патрон сарфланган. Шаҳар ҳатто кимёвий снарсдлардан сққа тутилган. Шаҳарнинг Қарши ва Самарқанд дарвозалари тагига 800 кг дан ортиқ порох ксмилиб портлатилган. Қулаб тушган дарвозалардан кизиллар шаҳарга бостириб кирганлар. Ксча жанглари бошланиб кетган. Амир Олимхон шаҳар обидалари ва аҳолини омон сақлаш мақсадида шаҳарни ташлаб чиқиб кетган. Шсро асропланлари уни қидириб топиш баҳонасида шаҳар атрофидаги қишлоқларни, тарихий обидалардан Ситораи Моҳи Хосанк бомбардимон килишган. 2 сент.да қизиллар Аркни сгаллаб унинг устига сзларининг байроқларини тикканлар. Шафқатсиз сқ ёмғири ва бомбардимон натижасида шаҳар обидаларининг 1/5 қисми вайрон стилиб, минглаб бегуноҳ одамлар нобуд бслган. Ўша давр воқеаларининг бевосита шоҳиди бслган маҳаллий тарихчи Муҳаммад Али Балжувоний сзининг «Тарихи Аофеий» («Фойдали тарих») асарида қизил аскарлар томонидан қилинган Б.б. оқибатларини қуйидагича тасвирлайди: «Бухорони босиб олиш натижасида 34 гузар, 3 мингдан ортиқ дскон, 20 та сарой, 29 та масжид ёниб хароб бслди. Минораи калонга ҳам зарар етиб, Олимхон ва Мир Араб мадрасалари ёниб кетди... Ҳазрати Имом дарвозасидан Гузари Аазаргача, Кофиробод, Ўғлон дарвозаси, Масжиди калон, Зиндондан Тсқумдсзий ҳаммомигача, минора остидан то Ссзангарон даҳаси, Гул бозор, Латтафурушлар растаси, А егистондан то Лули ошиқоннинг бошигача батамом ёниб кетди. Қарши дарвозаси ҳам ёниб кетди... Шаҳарда 3 мингга сқин ҳовли ёниб кул бслди. Бухоро ш. қарийб 20 кун ёнганди. Бухоронинг шу даражада хароб бслганини ҳеч бир тарих ксрмаган сди». Бухороликлар бу кунларни «кичик қиёмат» деб айтишган. Шаҳарга кирган қизиллар Аркдаги амир хазинасини, Бухоро қозикалони, қушбеги ва б. амалдорларининг бойлигини мусодара қилганлар. Аскарлар ва қсшин раҳбарлари катта бойлик орттирганлар. Туркистон инқилобийҳарбий бюро «учлиги»нинг аъзоси А. Машиякийнинг 1920 й. сент.да Ленинга ёзган маълумотномасида шаҳар маркази сксон қилинганлиги, А егистон ва Арк ёндирилгани, Арк ертслаларидаги ва омборхоналаридаги бойликлар — олтин, кумуш, бриллиантлар талангани, бунда қизил армис бевосита қатнашгани ҳақида хабар берган. Сент. ойларининг бошида амирлик хазинаси ва б. бойликлар ортилган 2 сшелон юк Тошкент оркали Москвага йсл олди. Қарийб 15 сент.гача давом стган Бухоро таловини гувоҳи бслган Турккомиссис вакили Г. Сафаров сз хотирасида: «Бухорога келган қизил қсшинлар снг аввало талончилик б-н шугулландилар. Улар ҳаммани ва ҳамма нарсани таладилар. Умуман қизиллар Бухорони талаш учун келган сдилар», деб ёзганди. Бухородан сснг қизиллар амирлик таркибидаги 27 бекликни ҳам биринкетин сгаллашган ва бу б-н Бухоро хонлигита барҳам берганлар, унинг ҳудудида Бухоро Халқ Совет А еспубликаси тузилган. Қизил аскар найзалари остида қилич ва ст б-н «Бухоро инқилоби» амалга оширилиб, собиқ ёш бухоролик жадидлардан иборат Бухоро Халқ Аозирлар Шсроси (раиси Файзулла Хсжаев) ташкил топди.
Ад.: Ўзбекистоннинг снги тарихи. 2китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Туркистан в начале XX века: к истории истоков наяиональной независимости, Т., 2000; Ўзбекистон тарихи (19171991), Т., 2000; Бухоро Шарқ дурдонаси (узбек, франяуз, инглиз, рус тилларида), Т., 1997.
Умар А ашидов, Қаҳрамон А ажабов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:24:19
БУХОА О ВИЛОЯТ ҚЎҒИА ЧОҚ ТЕАТА И — болалар театри. 1982 й. Бухоро ш.да ташкил стилган. Ўзбек ва рус гуруҳлари мавжуд. А. Абдуллаев, Г. Файзиева, А. А аҳматова, Ш. Жабборов, Ж. Бақоев, А. Мирғиёсов, О. Сафаров, В. Зубковскас, Е. Вардашева кабилар театрнинг илк ижодкорларидир. Биринчи бош реж. Шомурод Юсупов (1982— 92). Театр ижодкорлари халқ анъанавий қсғирчоқ театри томошаларини ижодий сзлаштирган ҳолда, чет сл қсғирчоқ театрлари санъати ютуқлари б-н сз санъатларини бойитдилар. А­нг схши спектакллари: «Чодиржамол», «Дсстлик синови» (Қ. Мажидов), «Бахт ахтарган Ҳасан» (Е. Сперанский), «Сеними бсри, шошмай тур» (А. Курлснский, А. Хаит), «Карвонсарой» (Ш. Юсупов), «Миттимитон» (М. Халил), «Миёв исмли мушукча» (Агуен Динь Тхи), «Оби ҳаёт» (Г. Алиева), «А­нг кичик Гном» (В. Седухин) ва б. Бош реж.— Галина Алиева (1998 й.дан).

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:26:26
БУХОА О ИЛМИЙ ЖАМИЯТИ — БХСА да ташкил стилган жамист (1921). Ўлкадаги қад. обидаларни муҳофаза қилиш, халқ амалий санъатини ривожлантириш, фан тарихига оид қслёзмаларни йиғиш, археологик ашёлар ва халқ оғзаки ижоди намуналарини тсплаб тадқиқ стиш каби ишлар б-н шуғулланган. Олим, ёзувчи ва маърифатпарварлардан Абдурауф Фитрат, Отажон Лайров Сулаймоний, Абдулвоҳид Бурҳонов (Мунзим), Садриддин Айний, Салимбек Салимий, Шчпифжон Махдум (Садр Зиё), Аҳмаджон Ҳамдий, Мусажон Саиджонов, Йсдяошқори Лслатов, Сиддиқхон (Хашмат) (1885—1910 й.ларда Бухоро амири бслган Амир Абдулаҳаднинг укаси) жамист аъзолари бслишган. Б.и.ж. илмий скспедияислар ташкил стган. Бухородаги 3 шахсий кутубхонада сақданган шарқшунослик, тарих, адабиётга оид қслёзма китобларни тсплаган. Биргина Шарифжон Махдум кутубхонасидан 300 жилдга сқин форстожик ва туркий тиллардаги ноёб қслёзма асарлар рсйхатга олинган. Жамист тсплаган қслёзма асарлар орасида тарихчи Иаршахийннт «Таърихи Бухоро» («Бухоро тарихи»), Аҳмад Донишнинг «Ааводирулвақое» («Аодир воқеалар») асарлари бор. Жамистнинг «Анжумани тарих» бслими «Бухоро арки тарихининг қслёзмаси» китобини тайёрлаган. Б. и. ж. тсплаган материаллар Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ин-ти қслёзмалар фондида сақланади.
Шодмон Ҳайитов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:26:44
БУХОА О КУМУШ ТААГАСИ — Бухоро хонлиги (1500—1753) ташкил бслган пайтда Шайбонийхон номи б-н зарб қилинган кумуш тангалар. Шайбонийлар дастлаб тангаларининг оғирлигини 1 мисқол, съни 4,8 г миқяорида зарб қилган бслса, 17-а.га келиб 4,4 г га тушиб қолди. Жонийлар сулоласи хукмронлик қилган (1599—1753) даврдан бошлаб кумуш тангалар аъло сифатли соф кумушдан зарб қилинган. Манғитлар сулоласи (1753—1920) тангаларида Жонийлар тангаларига нисбатан ёзувлар оз бслган. Кумуш тангаларнинг снг томонида танга зарб қилинган шаҳарнинг номи, съни «Ҳимматли Бухоро зарби» ва рақамлар б-н сана ксрсатилган, терс томонида подшонинг номи ва сна сана ксрсатилган. Манғитларда подшо номини тангага бериш йсллари турлича бслган. Биринчи Мангит амири Муҳаммад А аҳимхон сз номидан танга зарб стган. Лекин Шоҳмурод олдин Абдулғозий номи б-н, кейинчалик отаси Дониёлбий номи б-н тангалар чиқарган. Шоҳмурод ва унинг вориси амир Ҳайдар гоҳ буваси, гоҳ отаси, гоҳо отабуваси, кейинчалик сзи номидан ҳам тангалар зарб қилган. Унинг сғлиҲусайн атиги 75 кун ҳукмронлик қилган бслса ҳам сз номи б-н кумуш тангалар зарб қилишга улгурган. Кейинги барча мангит амирлари фақат авлодаждодларининг хотираси учун танга зарб қилганлар. Манғитларнинг кумуш тангалари аъло сифатли соф кумушдан ишланган; уларнинг оғирлиги камайган ва диаметри кичрайган.
Ад.: А­р Аазаров Т., Кочнев Б., Тангалар стмиш даракчилари, Т., 1977.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:30:53
БУХОА О ХАЛҚ СОВЕТ А ЕСЛУБЛИКАСИ (БХСА ) (192024) Бухоро амирлигида амирлик тузуми ағдариб ташлангач, юзага келган халқ республикаси. Майд. 182,193 минг км2, ахолией 2,2 млн. кишидан ортиқ, асосан сзбеклар, тожиклар ва туркманлар, қисман қозоқ, қорақалпоқ, татар ва бухоро сҳудийлари сшаган. БХСА  Хоразм А еспубликаси, Туркистон АССА  ва Афгонистон давлатлари б-н чегарадош бслиб, пойтахти Бухоро ш. бслган.
Шарқдаги йирик давлатлардан бири ҳисобланган Бухоро амирлиги 1868 й.га келиб подшо А оссиссининг срим мустамлакасига айлангандан сснг халқнинг тирикчилиги илгаридан ҳам оғирлашган сди. Амирликдаги халқ қсзғолонлари подшо А оссисси қсшинлари ёрдамида бостириларди. А ус маъмурлари амирликда катта имтиёзларга сга бслган. А оссисдаги демократик жараёнлар, 1908 й. Туркисда бслган ёш шурклар ис‰илоби, хусусан Летрограддаги 1917 й. фев. инқилобидан кейин амирлик ҳудудида жадидчилик ва ундан ссиб чиққан ёш бухороликлар ҳаракати кучайди.
1917 й. 7 апр.да амир Олимхон мамлакатда ислоҳотлар стказиш тсғрисида фармон чиқарди. Лекин амирнинг бу фармони амалда жорий қилинмади. Жадидлар Бухоро ш.да намойиш уюштиргандан сснг (қ. Бухорода 1917 йил апрель намойиши), мамлакатда уларни еппасига таъқиб қилиш бошланди. Окг. тснтаришидан кейин А оссис б-н Бухоро сртасида муносабатлар ёмонлашди. Туркистон ХКС Бухоро давлатига ғанимлик қилиб, амир ҳукуматини куч б-н ағдаришга уринди. Большевиклар шу мақсадда ёш бухоролик жадидларни қсллаб-қувватлашди. 1918 й. март ойида Туркистон слкаси ХКС раиси Ф. Колесов қсмондонлигидаги қизил аскарлар мамлакат пойтахти Бухоро ш.га ҳужум уюштирдилар (қ. Колесов воқеаси). Уларнинг ҳужуми муваффақистсиз тугаган бслса ҳам, Бухородаги сиёсий тузумни сзгартириш учун уриниш тсхтамади. Афсуски, амир Олимхон мамлакат тақдири ҳал қилинаётган ушбу фурсатда мухолифатдаги ёш бухороликлар фиркаси (партисси) арбоблари б-н тил топиша олмади. У мамлакатда конституяион монархис ва демократик тартиботларни срнатмоқчи бслган жадидлар — ёш бухороликларни йсқотиш йслини тутди. Файзулла Хсжаевнинт таъкидлашича, Колесов воқеасидан кейин амир мамлакатда 3000 кишиии қатл қилган. С. Айнийиинт ёзишича, фақат пойтахт — сски Бухоро смас, балки Ғиждувон, Шофиркон, Вобкент, Қораксл, Чоржсй, Хатирчи, Кармана, Қарши, Шаҳрисабз бекликларида ҳам минглаб кишилар жадидликда айбланиб ноҳақ слдирилди. Бухоролик жадидларнинг тирик қолган вакиллари Самарқанд, Тошкент ва Москвага жснаб кетишга мажбур бслишди, ёш бухороликларнинг бир кисми 1918 й. ёзида Тошкентда Бухоро Компартиссини тузишди, Ф. Хсжаев Москвадаги муҳожирлик даврида — 1918 й. окт.да Туркистон республикасининг А СФСА  ҳукумати ҳузуридаги мухтор ваколатхонаси қошида ёш бухороликлар партиссининг бслимини ташкил қидди. 1920 й. снвда Тошкентда Ф. Хсжаев бошчилигида инқилобчи ёш бухороликлар партиссининг Туркистон Марказий бюроси ташкил қилинди. Большевиклар ёш бухороликлардан амирлик ҳокимистини ағдаришда фойдаландилар. Улар ҳам тактик мақсадларни ксзлаган ҳолда большевикларга сқинлашишди. 1920 й. 25 авг.да қсмондон М. В. Фрунзе Туркфронт қсшинларига «қсзғолон кстарган Бухоро меҳнаткашларига ёрдам ксрсатиш тсғрисида» буйруқ берди. 1920 й. 2 сентда Туркфронт қсшинлари амирлик ҳокимистини ағдариб ташлади (қ. Бухоро босқини).
1920 й. 14 сент.да бслган Халқ Аозирлар Шсроси, А евком ва БКЛ МКнинг умумий йиғилишида 9 кишидан иборат Бутун Бухоро инқилобий қсмитаси (раиси Абдулқодир Мухитдинов) ва республика ҳукумати — 11 кишидан иборат Халқ Аозирлар Шсроси (раиси Файзулла Хсжаев) тузилди. Бухоро инқилобий қсмитасининг аъзолари қилиб Муинжон Аминов, Олимжон Акчурин, Абдулҳамид Орипов, Собир Юсупов, Ҳожи Ҳасан Иброҳимов, Файзулла Хсжаев, Қулмуҳамедов тайинланди. Мамлакатни бошқариш мақсадида тузилган Бухоро Халқ Аозирлар Шсроси таркиби қуйидагича сди: раис ва хорижийташқи ишлар (нозир — Ф. Хсжаев), маориф (Қори Йслдош Лслатов), ички (дохилис) ишлар (М. Саиджонов), молис (У. Лслатхсжаев), давлат назорати (А. Ҳусаинов), фавқулодда комиссис (раиси — Иброҳимов), адлис (М. Бурҳонов), ҳарбий (Шиҳобуддинов), савдо ва саноат (М. Мансуров) нозирликлари. Бу пайтга келиб инқилобчи ёш бухороликлар фирқаси аъзолари Бухоро Компартисси сафига киришга мажбур бслган сдилар. Ушбу сринда таъкидлаш жоизки, асосан жадидлардан ташкил топган Бухоро ҳукумати сша пайтда маълумотли кишилар йиғилган ҳукуматлардан бири ҳисобланган. Аозирлар Бухоро, Истанбул, Москва ва б. шаҳарларда таълим олишган сди. Бухоро жадидлари сзларининг ислоҳотчилик ғосларини снги ҳукуматдаги фаолистлари давомида амалга оширишга ҳаракат қилдилар.
1920 й. 6—8 окт.да амирнинг ёзги саройи — Ситораи Моҳи Хосада чақирилган Бутун Бухоро халқ вакилларининг lқурултойида Бухоро Халқ Совет А еспубликаси — БХСА  тузилганлиги тантанали равишда сълон қилинди. Бу давлат тузуми жиҳатидан халқ демократик ҳокимисти сди. Унинг зиммасига қисқа муддат ичида срта асрчилик анъаналари мерос қолган амир Бухоросини демократик давлатга айлантиришдек тарихий вазифани бажариш тушди. Қурултой давлат ҳокимистининг қонун чиқарувчи олий органи бслган Бухоро инқилобий қсмитаси (Марказий А евком), Бухоро Халқ Аозирлар Шсроси — дастлабки ҳукумат таркибини узилкесил тасдиқлади. Уларнинг ваколат муддати 2қурултойгача узайтирилди. Ушбу қурултойда И. Е. Любимов А СФСА  ҳукумати Бухоро А еспубликасининг мустақиллигини тан олганлигини айтишга шошилди. 1920 й. окт.—носб. ойларида БХСА  б-н А СФСА  сртасида муваққат ҳарбийсиёсий ахдлашув ва шартнома тузилди. 1921 й. 4 мартда ҳар икки давлат сртасида «Иттифоқ шартномаси» имзоланди. Ушбу шартномалар мустақил сиёсат юритишга ҳаракат қилаётган ёш Бухоро давлати арбоблари фаолистини муайсн даражада чеклашга олиб келди. «Иттифоқ шартномаси» мустақил Бухоро давлати ҳудудида совет қсшинлари туришини «қонуний» асослаб бердики, мазкур ҳол БХСА  ички ишларига А оссиснинг тсғридантсғри ҳарбий жиҳатдан қуролли аралашувидан бошқа нарса смас сди. Бухоро ҳукумати олдида турган снг асосий вазифалардан бири ерсув масаласини ҳал қилиш сди. 1920 й. 30 сент.да Бухоро Марказий А евкоми «Ер тсғрисида»ги декретни қабул қилди. Декретга мувофиқ, собиқ амир, унинг қариндошлари ва амалдорлари қслидаги бутун ермулк камбағал ва ерсиз деҳқонларга берилиши керак сди. Шунингдек, декретга ксра, «хирож», «амлок» ва б. солиқлар бекор қилинди. Архив ҳужжатларида келтирилишича, факат А­ски Бухоро туманлари ва Чоржсй беклигида собиқ амир ва бекларга қарашли 10000 таноб ер мусодара кдлиниб, камбағал деҳқонларга тақсимлаб берилди. Янги тузум ва унинг ижобий чоратадбирларини аҳоли маъқуллаб кутиб олди. Жойларда инқилобий қсмиталар тузилди. Бирок снги ҳокимист томонидан мулкдорлар табақасига нисбатан ксрилган қаттиқ чоралар, уларга тегишли бутун молмулкнинг мусодара қилиниши, сарой аъёнлари ва амир амалдорларининг еппасига ҳибсга олиниши ва отиб ташланиши, амир хазинасининг Москвага олиб кетилиши, мажбурий озиқ-овқат «развёрсткаси» ва унинг қаттиққсллик б-н амалга оширилиши, ислом дини ва уламоларга нисбатан душманлик сиёсати, республика ҳудудида турган кизил армис таъминотининг аҳоли зиммасига юклатилиши, бунинг устига, кизил аскарларнинг босқинчилик ва талончилик «фаолисти» ҳаққоний равишда халқнинг кучли норозилигига сабаб бслди. А еспубликадаги ижтимоийсиёсий муносабатлар ҳам кескинлашди. Аш давлат етакчиси Ф. Хсжаев мураккаб ва оғир шароитда ишлашга мажбур бслди. Бухоро ҳукумати ичида сиёсий бслиниш кучайди. Бир тарафдан, Бухоро Компартисси ичидаги «ссл» ва «снг» коммунистларга карши ғосвий жиҳатдан кураш олиб боришга тсғри келса, иккинчи тарафдан, А СФСА  ва унинг фавқулодда органлари бслган Турккомиссис, Туркбюро ёш «мустақил давлат»нинг босган ҳар бир қадамини сергаклик б-н назорат қилиб турар сди. Шундай бслишига қарамасдан Ф. Хсжаев, У. Лслатхсжаев, О. Хсжаев, Фитрат, М. Аминов, М. Саиджонов, С. Хсжаев, М. Мансуров, А. Мухитдинов ва б. ҳукуматда демократик йсл тутиб, мсътадил мавқеда турдилар. Улар БХСА нинг амалда мустақил бслиши, сътиқод сркинлиги, ислоҳотлар стказиш зарурлигини ёклаб чикдилар.
1921 й. 18—23 сент.да бслган Бутун Бухоро халқ вакилларининг 2қурултойида демократик рухдаги БХСА  Конституяисси қабул қилинди. Бухоро тарихидаги дастлабки Конституяис фуқароларнинг демократик ҳуқуқ ва сркинликларини қонун йсли б-н мустахкамлади. Конституяисда давлатни идора стиш учун халқнинг барча табақа вакилларининг иштироки таъминланди. Хусусий мулк ва савдо-сотиқ сркинликлари Конституяисда сз ифодасини топди. Бухорода срнатилган тузум халқ демократик республикаси сди. БХСА нинг Конституяисси барча фуқароларга тенг сиёсий ҳуқуқ берди, миллий тенгсизликни йсқотди. Конституяисга ксра, БХСА нинг олий органи — Бутун Бухоро халқ вакиллари қурултойи бслиб, у ҳар 2000 сайловчига бир вакил сайланадиган 350 аъзодан иборат сди. Қурултой йилига бир марта чақирилар ва унда республика конституяиссини қабул қилиш, сзгаришлар киритиш, ҳукуматнинг ҳисоботи ва давлат бюджетнс‹й тасдиқлаш каби муҳим масалалар ксрилар сди. Конституяисга ксра, қурултойлар сртасида қонун чиқарувчи ва назорат қилувчи олий орган — Бутун Бухоро МИК хисобланади. Қурултойда Бутун Бухоро МИК раиси қилиб Усмонхсжа Лслатхсжаев сайланди (1922 й. авг.да бслган 3қурултойда бу лавозимни Лорсо Хсжаев сгаллади). Конституяисга мувофиқ Халқ Аозирлар Шсроси давлат ҳокимистини ижро қилувчи ва бошқарувчи олий органи сифатидаги сз вазифасини сақлаб қолди. Қурултойда миллий масалага катта сътибор берилди. Бухоро МИК ҳузурида Омонгелди Омонов бошчилигида Туркман бслими тузилди. Кейинчалик шу асосда Туркман автоном вилости ташкил қилиниб, унга миллий мухторист ҳуқуқи берилди. Туркман ва тожик халқи учун маданиймаърифий ва б. муассасалар очилди.
Бухородаги демократик жараёнларга мамлакат ташқарисидан тазйиқ тобора кучайиб борди. 1923 й. 3 июнда Бухорога СССА  Қуролли Кучларининг Бош қсмондони С. С. Каменев, Туркфронт Инқилобий Ҳарбий Кенгаш раиси А. И. Корк, А КЛ (б) МК Ўрта Осиё бюроси аъзоси Михайлов ва б. келишди. Улар Бухоро ҳукумати фаолистидан қониқмаётганликларини очиқ айтиб, сояиалистик сзгаришларни жадаллаштириш кераклигини таъкидлашди. Орадан ксп стмай — 12 июнда А КЛ(б) МК Сиёсий бюроси махсус қарор қабул қилиб, Бухоро ҳукуматини советлаштириш чоратадбирларини белгилаб берди. Совет ҳукумати сз буйруқларини тез ва қаршиликсиз амалга ошириш учун А КЛ(б) МК котиби Я. А­. А удзутакни Бухорога жснатди. 23 июнда БКЛ МК ёпиқ пленумида А удзутак иштирок қилиб, Бухоро ҳукумати раҳбарлари ва маҳаллий коммунистлар олдига қатъий талабларни қсйди. Ф. Хсжаевнинг снг сқин сафдошлари бслган собиқ ёш бухоролик жадидлар Отаулла Хсжаев (ташқи ишлар нозири), Фитрат (маориф нозири), Саттор Хсжаев (молис нозири), Муинжон Аминов (А­КОСО раиси) лавозимларидан четлаштирилиб, Бухоро давлати ҳудудидан чиқариб юборилди. Қори Йслдош Лслатов, А аҳимжон Юсуфзода, Музахар Махсум Бурҳонов, Ҳожи Ҳамро Йслдошев ҳам масъул лавозимлардан олиб ташланди. Бухоро ҳукумати Москва ва Тошкентнинг «коммунистча сабоғи»ни олган «тажрибали совет ходимлари» б-н тслдирилди. Лленумнинг сзида Бухоро Компартисси МК котиби Муҳаметдинов срнига А. А аҳимбоев Бухоро Компартисси МК масъул котиби қилиб сайланди. Ҳукуматда Туркистондан юборилган смиссарларнинг таъсири кучайиб борди. Инқилобий скстремистик унсурлар бу б-н чекланиб қолмасдан, 14 авг.да бслган Бухоро МИК фавқулодда сессиссида Конституяисга сзгартириш киритишга ҳам муваффақ бслдилар. 1923 й. 11—17 окт.да бслган Бутун Бухоро 4қурултойи Конституяисни сзгартириш тсғрисидаги қарорни тасдиқлади. Унга биноан барча савдогар, мулкдор ва собиқ амалдорлар сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилинди. Аммо ишчи ва косибларнинг сайлов ҳуқуқи кенгайтирилди. Шунингдек, қурултойда жамистда ижтимоий беқарорликни кучайтирадиган «Совет қурилиши тсғрисида» махсус қарор қабул қилинди. Жамист тобора сиёсийлашиб борди. Бухорода стказилаётган демократик ислоҳотларнинг такдири хавф остида қолди. Марказнинг талаби б-н мамлакатда сунъий равишда сояиалистик қайта қуришларни амалга оширишга киришилди. А еспубликадаги бу кескин сиёсий вазист қуролли мухолифат ҳаракатининг кучайишида ҳам сз ифодасини топди.
Бухорода амир ҳокимисти ағдариб ташланган дастлабки ҳафталардаёқ мамлакатнинг ғарбий, марказий ва шарқий қисмларида қизил армиснинг босқинчилик сиёсати ва большевиклар зулмига қарши истиқлолчилик ҳаракати бошланган сди.
Бухоро республикасидаги иқтисодий сиёсат ва хсжалик соҳасидаги ислоҳотлар зиддистли тарзда кечди. Бухоро инқилобий қсмитасининг 1921 й. 5 снв. даги декрета ҳамма ерларни умумхалқ мулки деб сълон қидди. Вақф ерлари тугатидди, айрим тоифадаги хсжаликларнинг чорва моллари ва мулклари мусодара қилинди. Суғориш тизими издан чиқяи, скин майдонлари қисқариб, чорва молларининг сони камайиб кетди. Шу б-н бир вактда ксплаб ижобий ишлар ҳам амалга оширилди. 1921 й. кузида ерни тортиб олиш бекор қилинди. Бухоро МИКнинг умумий афв тсғрисидаги 1922 й. 25 май декрета вақфларни тугатишни тсхтатиш, қозихоналар ишини, шариат ксрсатмаларини тиклаш ва б.ни сълон қилди. Уша йилнинг носб.да снги иқтисодий сиёсат (АА­Л)га стиш сълон стилди. Бухоро давлат банки тузилиб, пул ислоҳоти амалга оширилди. Деҳқонларни моддий рағбатлантириш чоралари ксрилди. Бу қ.х.ни барқарор ривожланишига олиб келди. 1923 й. суғориладиган ерлар майдони 1913 й.даги даражага сқинлашиб қолди (92,3%). Т. й. тикланиб, з-д ва фкалар қайтадан ишга тушди. Бу пайтга келиб Бухоро республикасида 19 та корхона, 500 дан ортиқ бозор ишлаб турди, хусусий сармос 12000 савдогарлар маблағидан иборат бслди. 1923 й. 4 та аралаш акяионерлик жамисти, 30 та йирик савдо фирмалари фаолист ксрсатаётган сди. Давлат савдоси ва коопераяиссига берилган ёрдам сз самарасини ксрсатди.
1923 й. март ойида Туркистон, Бухоро ва Хоразм иқтисодий жиҳатдан бирлаштирилди ва уни бошқариш учун Ўрта Осиё Иқтисодий Кенгаши (Средаз А­КОСО) тузилди. Ф.Хсжаев Ўрта Осиёнинг иқтисодий жиҳатдан бирлашуви тсғрисидаги фикрни бошида қсллаб-қувватламади. Чунки у иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш, ҳатто минтақа халқ хсжалиги истиқболлари тсғрисида қарор қабул қилишгача бслган барча ишлар Марказ қслига стаётганлигини снг аввало сезган ва бу сиёсатнинг машъум оқибатларини чуқур тушунган арбоб сди. Ўзи кучли иқтисодчи бслган Ф. Хсжаев Бухоро томонидан А оссис ва Туркистонга етказиб бериладиган молларга аниқ товар сквиваленти белгилаш зарурлиги тсғрисида айниқса ташвишланиб гапирар сди. Бухоро ҳудудида жойлашган А оссис қсшинлари Бухоро давлатининг озиқ-овқати ва емхашаги б-н таъминланар сди. Ҳукумат бошлиғи Ф. Хсжаев А оссис қсшинлари сонини 15000 кишигача қисқартириш тсғрисидаги масалани Москва олдига бир неча марта қсйди.
Бухоро Совет Сояиалистах А еспубликаси. (БССА ). 1924 й. 1820 сент.да Бутун Бухоро халқ вакилларининг 5қурултойи бслиб стди. Қурултой 19 сент.да БХСА ни Бухоро Совет Сояиалистик А еспубликасига айлантириш тсғрисида қарор қабул қилди. БССА нинг тузилиши юқоридан туриб сунъий тарзда амалга оширилган ҳодиса сди. Аатижада тарақкиётнинг демократик йсли инкор қилиниб, сояиалистик йсналиш танланди. Марказдаги большевик раҳбарларининг Бухоро ва Хоразм халқ республикаларини сояиалистик республикага айлантиришдан ксзда тутган асосий мақсадлари маҳаллий халқларни тезроқ советлаштириш ва руслаштириш, уларнинг онгига коммунизм мафкурасини сингдириш сди. Шарқда «сояиализмнинг порлоқ ғалабаси»ни таъминлаш учун бу жуда зарур сди.
Қурултойда Ф. Хсжаев ҳукуматнинг иши тсғрисида ҳисобот берди ва «Ўрта Осиёнинг миллий давлат чегараланиши тсғрисида» маъруза қилди.
Қурултой қатнашчилари халқ ҳукуматининг 4 йиллик иш фаолисти скунларини чиқариб, Ўрта Осиёда миллий республикалар тузиш зарурлигини ёклашди. 1924 й. 18 носб.да Туркистон АССА , Бухоро ССА  ва Хоразм ССА  МИКлари қсшма қарор қабул қилдилар ва шу қарорга биноан сз ваколатларини Узбекистон ССА  Советларининг Таъсис қурултойига қадар иш ксриб келган Файзулла Хсжаев раислигида снги ташкил стилган Ўзбекистон ССА  Муваққат инқилобий комитетига топширдилар. Шундай қилиб, Ўрта Осиё республикаларининг миллийҳудудий чегараланиши деб аталмиш тадбир асосида 1924 й. носб. ойи охирида Бухоро ССА  тугатилиб, унинг ҳудуди снги ташкил стилган Ўзбекистон ССА , Туркманистон ССА  ва Тожикистон АССА  (1929 й.дан Тожикистон ССА )га киритилди.
Ад.: Хсжаев Ф., Бухоро инқилобининг тарихига материаллар, Т., 1926, 1997; Садриддин Линий, Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар, М., 1926; Фитрат, Амир Олимхоннинг ҳукмронлик даври, Т., 1992;Амир Саййид Олимхон, Бухоро халқининг ҳасрати тарихи, Т., 1991; Ишанов А. И., Бухарскас Аароднас Советскас А еспублика, Т., 1969; Узбекистон тарихи (19171993), Т., 1994; Узбекистон тарихининг долзарб муаммоларига снги чизгилар, Т., 1999; Ўзбекистоннинг снги тарихи. 2китоб. Узбекистон совет мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Қосимов Ф., Бухоро республикаси тарихшунослиги, Бухоро, 1996; Бухоро: тарих саҳифалари, Бухоро, 1999; А ажабов Қ., Мустақил Туркистон фикри учун мужодалалар, Т., 2000.
Қаҳрамон А ажабов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:31:37
БУХОА О ХОАЛИГИ (амирлиги) — узбек давлатчилиги тизимидаги хонликлардан бири (16—20-а. бошлари). 1533 й.гача мамлакат маркази Самарқанд бслган. Убайдуллахон даврида (1533—39) пойтахт Бухорога ксчирилган ва хонлик Б. х. номини олган. 1510 й. Марв ёнида Шайбонийхон шоҳ Исмоил I Сафавий қсшинларидан енгилиб ҳалок бслгандан кейин Мовароуннахр темурийлардан Заҳириддин Муҳаммад Бобур қслига стади. Лекин, ксп стмай шайбонийлар сна Мовароуннаҳрни сгаллаганлар. Шу вақтдан бошлаб Мовароуннахр бутунлай шайбонийларга тобе бслган. Ўша вақтларда хонликка ҳоз. Узбекистон ва Тожикистоннинг катта қисми, Балх ва Бадахшон кирган. Убайдуллахон вафотидан кейин Б. х. майда бслакларга бслиниб кетган. Бухорода Убайдуллахоннинг сғли Абдулазизхон, Самарқандда сса Ксчкунчихоннинг сғли Абдуллатифхон мустақиллик сълон қилган. Балх ва Бадахшонда шайбонийлардан Лирмуҳаммадхон мустақил ҳукмронлик қилган. Шу йиллари шайбоний султонлари ва маҳаллий мулқдорларнинг ҳокимист учун кураши кучайган. Тошкент ва Туркистонда Ааврсз Аҳмадхон (Бароқхон), Кармана ва Миёнқолда Искандархон, Балхда Лирмуҳаммадхон ва б. кичиккичик ҳукмдорлар мустақил бслиб олганлар. 1551—56 й.ларда шайбонийлар сртасидаги Мовароуннахр учун курашда Искандархоннинг сғли Абдуллахон ғолиб чиқиб, Б. х.да сз ҳокимистини срнатган. 1557 й.дан бошлаб Бухоро узилкесил хонлик пойтахтига айланган. Искандархон (1563—83) ва унинг сғли Абдуллахон II даврида Б. х.нинг сиёсий мавқеи ортган. Абдуллахон II Балх (1573), Самарқанд (1578), Тошкент (1582), Фарғона (1583), Бадахшон (1584), Кслоб (1585), Хуросон (1588), Хоразм (1595—96) устидан сз ҳукмронлигини срнатган; марказий давлат бошқарув девонини мустаҳкамлаган. Шундай қилиб 16-а. охирига келиб Б. х. марказлашган улкан давлатга айланган. Шарқда Қашқар б-н чегарадош бслган, ғарбий чеккаси Орол ва Каспий денгизи соҳилларигача бориб туташган. Хонликнинг шим.даги чегаралари Туркистон ва Сайрамгача етиб, жан.да Хуросоннинг шарқий қисмини сз ичига олган. Шайбонийлар ҳукмронлиги йилларида, айниқса Абдуллахон II замонида Б. х.да деҳқончилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ ривожланган, маданий ҳаёт анча юксалган. Жуда куп суғориш иншоотлари: Абдуллахон бандс‹, Тустортар канали, Оқчопсой тсғони ва сув омбори, Вахшдан чиқарилган ксплаб ариқдарнинг қурилиши деҳқончиликни ривожлантирди. Бу вақтларда Б. х.да буғдойнинг 10 хил тури, сули, қсноқ, жсхори, мош, нсхат, маккажсхори, ловис, шоли, пахта, кунжут, беда, арпа, сабзавот ва полиз скинлари скилган, боғдорчилик, чорвачилик ва ипакчилик ривожланган. Самарқанд, Бухоро, Марғилон, Хсжанд, Андижон, Тошкент, Жиззах, Ўратепа, Шахрисабз ва б. йирик шаҳарларда ҳунармандчилик тарақкий қилган. Самарқанд қози калонининг ҳужжатларидан маълум бслишича, 16-а.да Самарқандда ҳунарнинг 61 тури мавжуд бслган. Мовароуннаҳолик косиблар зср санъат б-н турлитуман металл буюмлар, ип ва ипак матолар, аъло навли қоғозлар ишлаб чиқарганлар. Бухоро ш. бир мунча кенгайтирилган, девор ва ҳарбий истеҳкомлар қайтадан қурилган. Шаҳарда мадрасалар, хонақоҳ ва карвонсаройлар, снги расталар барпо қилинган. Шаҳарлар сртасидаги савдо йслларида тим (Абдуллахон тими), ксчалар чорраҳаси устига гумбазтоқлар, ҳаммомлар, карвон йслларида сардобалар, карвонсаройлар, ксприклар қурилган. Шайбонийлар замонида Б. х.нингҲиндистон, Туркис, А оссис б-н савдо ва дипломатик муносабатлари ривожланган. Тарихий манбалардан маълум бслишича, 1572—78 й.лари Ҳиндистонда Бухоро хонининг слчилари, Бухорода сса Ҳиндистон подшоҳи Акбарнтт слчилари бслган. Абдуллахон даврида бошланган ички сиёсий низолар натижасида 1598 й.да Абдуллахоннинг сзи ва шу йилда унинг сғли Абдулмсмин слдирилган. Тахтга Лирмуҳаммадхон II чиққан. Аммо унинг ҳукмронлиги ҳам узоққа бормай, 1601 й. тахтдан ағдарилган. Шу б-н қарийб 100 й. ҳукм сурган шайбонийлар сулоласи барҳам топиб, Мовароуннахрда Жсжихон наслидан бслган аштархонжлар (жонийлар) сулоласи ҳукмронлиги бошланган.
Аштархонийлар даврида хонликда сиёсий низо ва бебошликлар десрли тсхтамаган. Дастлаб асли аштархонлик, Бухорода қсним топган шаҳзода Жонибекнинг сғли Боқи Муҳаммад (1601— 05), сснгра унинг укаси Вали Муҳаммад (1605—11) тахтга стқазилган. Имомқулихон даврида (1611—42) қозоқ бийлари ва б. ксчманчиларнинг Бухоро хонлиги ер лари га талончилик юришлари кучайган. Чунончи Имомқулихон 1612 й. Тошкентни сгаллаб, сғли Искандарни ҳоким стиб тайинлайди, аммо шаҳарда қсзғолон кстарилиб Искандар сддирилади. Имомқулихон Тошкент аҳолисини шафқатсиз қирғин қилиб шаҳарни сна хонликка қсшиб олади. Унинг даврида хонлик анча мустаҳкамланади. Имомқулихон кср бслиб қолгач, тахтни сгаллаган укаси Аадр Муҳаммадхон (1642—45) ҳам шафқатсизлиги ва золимлиги б-н норозилик чиқаради. Аатижада мухолиф кучлар тазйиқи б-н тахтдан воз кечади. Ҳокимист унинг сғли Абдулазиз II (1645— 81) қслига стади. У марказий ҳокимистни мустаҳкамлашга ҳаракат қилади, лекин тобора кучайиб бораётган тарқрқликни бартараф қилолмайди. Бу вақтда А­рон шоҳи Аббос /Балхни сгаллайди, кейинроқ Балх А­рондан қайтариб олинган. Абдулазиз II б-н унинг укаси Субҳонқулихон сртасида ҳокимистучун кураш бошланади. Аштархонийлар ҳукмронлиги йилларида Хива хони Абулғозий Баҳодирхон ва ундан кейин сғли Анушахон Бухоро ва Самарқанд атрофига тез-тез ҳужум қилиб турган. Тахтни сгаллаб олган Субҳонқулихон (1681 — 1702) сз рақибларига қарши шафқатсиз курашган. У Балх ва Хуросонга ҳарбий юришлар қилган. Унинг сғли Убайдуллахон (1702—11) ҳукмронлиги даврида Балх, Термиз, Шаҳрисабз ҳокимлари мустақил бслиб олишга ҳаракат қилганлар. Хон уларга қарши ҳарбий юришлар қилишга мажбур бслган. Самарқанд ва Ҳисорда бош кстарган қабилаларга қарши қсшин юборган. Ўзаро бетсхтов урушлар, ҳарбий юришлардан кейин хазина бсшаб, иқтисодий аҳвол мушкуллашган. 1708— 09 й.ларда стказилган пул ислоҳоти натижасида пул қиймати тсрт марта тушиб кетган. Ислоҳотдан зарар ксрган аҳоли ғалаён кстарган, бироқ қсзғолон шафқатсизларча бостирилган. Хонликда сиёсий ва иқтисодий аҳволнинг ёмонлашиши ички зиддистларни кучайтириб юборади. Айрим нуфузли амирлар уюштирган фитна натижасида Убайдуллахон 1711 й. да слдирилади. Тахтга марҳум хоннинг укаси Абулфайзхон (1711—47) номигагина хон қилиб стқазилади. Ҳокимистдаги муҳим лавозимлар нуфузли амирлар қслига стиб қолади. Марказий ҳокимист заифлашгач, 1711 й.да Балх, 1723 й.да Самарқанд вилости Б. х.дан ажралиб чиқади. 1720 й.ларда Тошкент вилостини қалмоқлар босиб олади. Шу аснода Хива хони Шерғозихон ҳам Б.х.га даъвогар бслади, аммо унинг ҳаракатлари самарасиз скунланади. 1723 й.да қалмоқлар қозоқ даштларига бостириб кириб қозоқларни Мовароуннаҳрга қочишга мажбур қилган. Қозоқлар чорва моллари б-н Зарафшон водийсига кириб боғ ва скинзорларни пайҳон қилганлар. Б. х.да иқтисодий ва сиёсий танглик кучас бориб хонлик таназзулга юз тутган. Мовароуннаҳр парчаланиб, учта хонликка (Бухоро, Қсқон ва Хива) бслиниб кетган. Бундан фойдаланган А­рон ҳукмдори Аодиршох 1740 й. баҳорида Балхни сгаллади ва сша йили кузда катта қсшин б-н Амударёдан стиб Б. х.ни бсйсундиради. У манғит қабиласидан бслган Муҳаммад Ҳаким оталиқни ишончли вакили сифатида тахтга стқазади. Абулфайзхоннинг нуфузи пасайиб кетади. Хонлик Аодиршоҳнинг слимидан кейин (1747) А­ронга тобелиқдан қутулиб, сз мустақиллигини тиклади. 1747 й.да отаси срнига оталиқ тайинланган Муҳаммад А ахим бошлиқ фитначилар Абулфайзхонни слдирдилар. Бундан норози бслган вилост ҳокимлари исён кстардилар. Қсзғолонлар шафқатсиз бостирилгач, Муҳаммад А аҳим аркони давлат ва руҳонийлар фатвоси б-н 1753 й.да Бухоро тахтини сгаллади ва сзини «амир» деб сълон қилди. Шундан кейин аштархонийлар сулоласи барҳам топиб манғитлар сулоласи ҳукмронлиги бошланди.
Бухоро амирлиги. Муҳаммад А аҳим вақтида (1753—58) Бухоро амирлигига қарашли ерлар анча қисқарган. Унинг таркибига Бухоро, Самарқанд, Миёнқол, Кармана, Қарши, Ғузор, Карки, Чоржсй, Шаҳрисабз вилостлари кириб, Тошкент ва Фарғона вилостлари хонлик тасарруфидан чиқиб кетган. Дониёлбий оталиқ вақтида (1758—85) ҳам сзаро урушлар давом стиб, Кармана, Ўратепа, Аурота, Шеробод, Бойсун ва б. жойларда маҳаллий кучлар бош кстариб, пойтахт измидан чиқишга ҳаракат қилганлар. Дониёлбийнинг катта сғли Шоҳмурод ҳукмронлиги даври (1785— 1800)да Дониёлбий жорий стган солиқлардан бир қанчаси бекор қилинди, иқтисодий ҳаёт бирмунча схшиланди. А уҳонийларнинг мавқеи ошди. Манғитлар сулоласи марказий ҳокимистни мустаҳкамлашга қанчалик уринмасин, вилост ҳокимларининг мустақилликка интилиши давом ставерди. Айниқса Бухорога мухолиф бслган Шаҳрисабз ва Китоб беклари б-н кураш шиддатли бсдди. Фақат 1853 й.дагина бу бекликларни Бухорога бсйсундиришга муваффақ бслинди. Амир Ҳайдар даври (1800—26) ҳам ички ва ташки урушлардан холи бслмади. Айниқса Ўратепа бир неча марта қслданқслга стиб турди. 19-а. 1чорагида Бухоро б-н Хива ва Қсқон хонликлари сртасида Ўрта Осиёда устунликка сришиш учун қирғинбарот ва талонтарож урушлари бслди. Тошкент, Туркистон, Чимкент ва уларнинг атрофи Қсқон хонлиги тасарруфига стди. 1825 й.да Хива хонлиги Бухорога қарашли Марвни сгаллади. Тсхтовсиз урушлар, солиқлар миқдорининг ортиши қсзғолонларга, жумладан 1821— 25 й.ларда Бухоро ва Самарқанд оралиғида истиқомат қилувчи хитойқипчоқ қабилалари қсзғолонига сабаб бслди (қ. Миёнқол ксзюлони). Амир Ҳайдарнинг вориси Аасруллахон (1827—60) амирлик ерларини кенгайтиришга муваффақ бслди. У тахтга даъвогар бслиш мумкин бслган барча шахсларни қириб ташлади. Аасруллахон 1839, 1841 ва 1858 й.ларда Қсқон хонлигига бостириб келиб, аҳолини қирғин қилди ва бойликларини талади. 1842 ва 1843 й.ларда Бухоро б-н Хива хонликлари сртасида ҳарбий тсқнашувлар бслди.
Лодшо А оссисси Ўрта Осиёни мол сотиш бозори, хом ашё манбаи деб билар сди. 1866 й. рус қсшинлари Бухоро амирлиги чегараларига бостириб кирди ва Хсжанд (24 май), Ўратепа (2 окт.), Жиззах (18 окт.) шаҳарларини ишғол қилди. Истило стилган ерларни бошқариш учун 1867 й. Туркистон генералгубернатбрлиги ташкил стилди. 1868 й. 2 май куни генерал Кауфман бошчилигидаги рус қсшинлари Самарқандни ишғол қилди. Июнь ой и да Бухоро амири Музаффар қсшинларига Зирабулоқ сқинида сснгги қатъий зарба беридди. Амир генералгубернаторга мурожаат қилиб, сулҳ тузишни ссради. 1868 й. 23 июнида икки сртада шартнома имзоланди. А ус қсшинлари босиб олган ерлар подшо А оссисси ихтиёрига стди; Бухоро амирлиги мустақил ташқи сиёсат юргизишдан маҳрум бслди; амир рус подшосига 500 минг ссм товон тслади. 1873 й. 28 сент.да мазкур шартномага қсшимчалар киритилиб, амирликнинг А оссисга қарамлиги снада кучайди. Аатижада амирлик ерларининг учдан бир қисми подшо А оссисси ихтиёрига стди; Хсжанд, Ўратепа, Ланжикент, Самарқанд ва Каттақсрғон ш.ларидан тортиб Зирабулоққача бслган ерлар, Шарқий Бухорода сса Шуғнон, Воҳон, А сшон вилостлари, айниқса Зарафшон дарёси юқори ҳавзасининг қслдан кетиши амирликдаги халқларни асосий ҳаёт манбаи — сувдан маҳрум стди, бу ҳол Бухоро амирлигини А оссисга иқгисодий жиҳатдан қарамлигини снада оширди.
Бухоро амири ҳуқуқий жиҳатдан мустақил ҳукмдор саналса ҳам, ҳақиқатда рус подшосига қарам сди. Амир ва унинг амалдорларига қарши халқ ҳаракатлари подшо А оссисси қсшинлари ёрдамида бостирилар сди. Амир Абдулахад рус подшосининг генераладъютанти ҳисобланган. Унинг даврида рус маъмурлари амирликда катта имтиёзларга сга бслган. Амирлик ерларидан стган т. й. бсйларига рус аҳолиси келтирилиб жойлаштирилди. БухороАфгонистон чегарасининг муҳофазаси б-н ҳам рус қсшинлари шуғулланган. Бухоро амирлигининг подшо А оссиссига тобелиги амир Олимхон замонида (1910—20) снада ортди. Амирликда еттита рус хусусий банкининг шуъбаси иш олиб борарди. 1-жаҳон уруши бошланиши б-н амирлик аҳолисининг аҳволи снада оғирлашди. Худди шу даврга келиб жадидлик ҳаракати асосида ёш бухороликлар партисси фаолисти кучайди. 1917 й. Февраль инқилоби муносабати б-н бу партис амирликни подшо А оссисси бсйинтуруғидан қутқазиш, баъзи ислоҳотлар стказиш ишига киришди. Аш бухороликлар рус большевиклари б-н ҳамкорликда 1918 й. мартида амир ҳукуматини ағдаришга уриндилар. Ammo бу ҳаракат муваффақистсизликка учради. 1920 й. 2 сент.да Бухоро босқини натижасида амирлик тугатилди.
Nom: Re: Buxoro viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 11:31:46
Б. х.да давлатни бошқариш бошқа хонликлардан десрли фарқ қилмаган. 16—17-а.ларда оталиқ лавозимидаги шахс хоннинг снг қсли ҳисобланиб, у бутун мамлакатни бошқарган. Аақиб ҳарбий ишлар ва ташқи сиёсат б-н шуғулланган. Вақф ерларни назорат қилиш садрлар зиммасига юклатилган. Шунингдек, қсшин учун алоҳида қози (қозиаскар) тайинланган. Қонуншуносликка ва умуман шариатга доир муҳим масалани ечиш ва ҳаётга татбиқ стиш аьлам зиммасида бслган. Девонбеги оталиқ мансабидан кейин турган. У уруш ва сулҳ ишлари, айрим вилост бошлиқларини тайинлаш ва б. масалалар б-н шуғулланган. Ларвоначи хон ёрлиқларини топшириш ва ҳарбий қисмларга бошчилик қилиш каби вазифаларни адо стган. Шунингдек, хонликда ссовул, сшикоғабоши, мирохур, шиғовул, амири лашкар, тспчибоши, мирзабоши, хазиначи, меҳтар, мироб, кушбеги ва б. лавозимлар бор сди. Манғитлар сулоласи даврида ҳам мустабид ҳокимист шакли мавжуд бслиб, амир ҳуқуқи чегараланмаган олий ҳукмдор сди. Ижро стувчи ҳокимистни бош вазир — қушбеги бошқарган. У хон б-н бамаслаҳат иш юритган. Жамист ҳаёти шариат қонунларига асосланган. Мамлакат мураккаб давлат аппарати орқали идора қилинган. Мае, молис ишлари девонбегийи калонга, давлат хавфсизлиги кскалтошга, ички тартибни сақлаш ва назорат қилиб туриш раисп топширилган. Бухоро қози калони ҳузурида аълам ва 12 муфтийасн иборат ривостлар тузувчи муфтийлар девони бслган. Амирликда мусулмон руҳонийлари юқори мавқега сга сди. Улар катта ерларга сгалик қиларди. Шайхулислом бош руҳоний ва адлис ишларининг сардори ҳисобланган. У жамист маънавий ҳаётини бошқарган. Суд ҳокимисти руҳонийлар қслида бслган. Барча қозилар қози калонга бсйсунган. Давлат бошқарувида у ёки бу лавозим вазифасига қараб сзгариб турган. Хонликда сртаасрчилик бошқарув тизимининг узоқ сақланиши тараққиёт ва қсшин кучқудратига салбий таъсир ксрсатган. Қсшинда дастлаб мисдан, 19-а. бошларида чссндан қуйилган бир неча тсп бслган. Сарбозлар сқёй, найза, қилич, ойболта каби ибтидоий қуроллар б-н қуролланган. Хонликда қсшин асосан отликлардан ташкил топган. 18-а. охиридаги маълумотга ксра, хон 10 минг кишилик қсшин тсплаш имконига сга бслган. 19-а. 30-й.ларида ёлланма аскарлар сони 19 минг киши бслиб, улар хизматини турли шаҳар ва ҳарбий истеҳкомларда стаганлар. 19-а. срталарида ҳарбий қисмлар, шунингдек тсп ва милтиқлар сони ортган. Умумий қсмондонлик амири лашкар зиммасида бслган. Умуман хонликда қсшин ҳар жиҳатдан замон талабидан анча орқада сди.
Мамлакат иқтисодий ҳаётида деҳқончилик, хунармандчилик, ички ва ташқи савдо асосий сринни сгаллаган. Ички низолар бслиб туришига карамай иқтисодиётнинг бу соҳалари ривожланишда давом стди. Деҳқончилик суғориш б-н бевосита боғлиқ бслган. Суғориш тармоқлари Зарафшон ва Амударёдан чиқарилган. Абдуллахон II нинг 1583 й.да Аурота тоғлари шим. ён бағирларидаги А­ски Оқчоб қишлоғи сқинида қурдирган сув омбори қоддиқлари ҳозиргача сақланган. Шунингдек, Зарафшон дарёсида Лули Кармана, Лули Меҳтар Қосим ва Лули Чаҳорминор каби сув тақсимлагичлар қурилган. Зарафшондан Жиззахга Тустортар ариғи чиқарилган. Суғориш тармоқлари амир Шоҳмурод ва амир Ҳайдар даврларида ҳам анча кспайди, ксчманчиларнинг строқлашуви кучайди.
Хонликда ер сгалигининг асосан 3 тури — амлок (амир .бошчилигидаги мулкдорлар гуруҳи ихтиёридаги ерлар), мулк (хусусий ер сгаларига қарашли) ва вақф (мусулмон руҳрнийлари, Мадраса, масжид ва мозорларга қарашли) ерлари мавжуд бслган. Хонликда деҳқонлар ерни асосан, ижарага олиб ишлар сди. Солиқ тури ва тсловларнинг ксплигидан, бегор мажбуристидан безор бслган меҳнаткаш халқ тез-тез ғалаён қилиб турарди. Деҳқончиликда асосан ғалла, пахта скилган. Ипакчилик кспроқ Зарафшон водийсида ривожлаиган. Чорвачиликда от, тус, қорамол, қсй боқилган. Ҳунармандчиликнинг ксп турлари равнақ топган. Хусусан, тсқимачилик, тикувчилик, мисгарлик, заргарлик буюмлари хонликдан ташқарида ҳам харидоргир бслган. Шаҳар ва йирик қишлоклар аҳолисининг талай қисмини ҳунармандлар ташкил стар сди. Тсқимачилик маҳсулотлари Яқин Шарқ (мас, Зандана қишлоғида тсқилган занданийчи матоси бутун Шарқда машҳур бслган) мамлакатларига чиқарилган. Ҳаётни тебратувчи бу икки йсналиш ички ва ташқи савдо такдирини ҳам белгилаган. Деҳқончилик ва ҳунармандчилик маҳсулотлари ички ва ташқи бозор талабларини қондириб турган. Хонликлар сртасида савдо узлуксиз давом стган. Айниқса Бухоро ш. Ўрта Осиёнинг снг йирик савдо маркази сифатида машҳур бслиб, ксплаб карвонсаройларга ва савдо расталарига сга бслган.
Бухоро ислом дини марказларидан бири сифатида машҳур сди: Абдулазизхон ва Абдуллахон саройида бадиий безакли нодир асарлар тспланган кутубхона мавжуд бслган. Бу ерда моҳир хаттотлар ва миниатюрачи рассомлар ишлаб, қслёзма, адабиёт, тарих ва б. фанлар соҳасида сратилган асарларни ксчириш, безаш ва китоб ҳолига келтириш б-н машғул бслганлар.
Маданисти. Шайбонийлардаврида, айниқса улардан Убайдуллахон ва Абдуллахон II ҳукмронлик қилган йилларда Б. х. иктисодий ва маданий ҳаётида бирмунча сзгаришлар рсй берди. Ҳунармандчилик тараққий стди: темир ва чссн қуйиш, қуролсроғ, мис ва жез идишлар ссаш, тсқимачилик, қоғоз, совун и.ч. йслга қсйилди. Адабиёт, тарих, таржимонлик, луғатчилик, меъморлик, наққошлик, тасвирий санъат ва б. равнақ топди: «Музаккир улаҳбоб» (Ҳасанхожа Аисорий), «Тазкират ушшуаро» (Мутрибий), «Шайбонийнома» (Муҳаммад Солиҳ), «Зубдат уласрор» (Абдулла ибн Муҳаммад), «Абдулланома» (Ҳофиз Таниш Бухорий), «Бадоеъ улвақоеъ» (Зайниддин Восифий) каби йирик адабий ва тарихий асарлар сратилди, луғатлар тузилди (Амин Аҳмад А озий — «Ҳафт иклим» ва б.), А ашидуддин Фазлуллоҳ («Жомеъ аттаворих») ва Шарафиддин Али Яздий («Зафарнома»)нинг тарихий асарлари узбек тилига таржима қилинди. Мусиқа, хаттотлик (Кавкабий Аажмиддин Бухорий, Мир Али Ҳиравий, Аҳмад Ҳусайний, Мир Ҳусайн алҲусайний, Султон Али Машҳадий, Дсстмуҳаммад Бухорий, Маҳмуд ибн Исҳоқ ашШиҳобий ва б.) юқори даражада ривожланди. Тасвирий санъат юксалиб, Бухоро миниатюра мактаби вужудга келди. Кутубхоначилик (Абдулазизхон, Абдуллахон II кутубхоналари ва б.), китоб безаш ва муқовачилик ривожланди. Тиббиёт илми тараққий стди (Муҳаммад Ҳусайн ибн алМироқий Самарқандий, Шоҳ Али ибн Сулаймон, Султон Али ва б.), йирик шаҳарларда шифохона (дор ушшифо)лар ташкил қилинди. Бу даврда меъморлик юксак даражага кстарилди — Шайбонийхон мадрасаси, Мир Араб мадрасаси, Абдуллахон мадрасаси, Кскалдош мадрасаси ва б., Масжиди калон ва б. Говкушон мажмуаси ва б. карвонсаройлар, Тими калон ва б. расталар, Абдуллахон банди, Зарафшон сув айирғичи ва б. ксприк ва сув омборлари қурилди, ариқ, каналлар қазилди, сардоба ва ҳаммомлар солинди, Бухоро ш. снги мудофаа девори б-н сралди. Қабр тоши (Шайбонийхон, Абусаидхон қабр тошлари ва б.) ссаш бадиий даражага етди. Таълимтарбисга сътибор кучайди, ҳар бир маҳаллада мактаб очилди, баъзи хонадонларда уй таълими жорий стилди. Болалар олти ёшдан сқишга қабул қили"Аадиган бслди. Мадрасаларда илоҳиётдан ташқари риёзиёт, фароиз, ҳандаса, фиқҳ, шеър санъати, мантиқ, мусиқа, хаттотлик ва б. фанлар сқитилди.
Аштархонийлар давридаги муттасил уруш ҳаракатлари маданий ҳаёт тараққиётига катта тссқин бслди. Диний зсравонлик кучайди, дунёвий фанлар срнини ислом ақидалари сгаллай бошлади. Лекин шунга қарамай адабиёт, санъат ва б. соҳаларда бир қанча истеъдодли олимлар (мусиқада Дарвишали Чангий ва б.) етишиб чиқди. Адабий, тарихий асарлар — «Ҳайвоннома» (Сайд Аасафий). «Баҳр уласрор» (Маҳмуд ибн Вали), «Убайдулланома» (Муҳаммад Амин Бухорий), «Тарихи Абулфайзхон» (Абдурраҳмон Толеъ), «Муҳит уттаворих» (Муҳаммадамин ибн Муҳаммадзамон Бухорий), «Субҳонқулихон тсғрисида ҳажвис» (Турди) ва б. Тиббиёт ва меъморлик бир оз тараққий стди: аштархонийлардан Субҳонқулихон Бухорода махсус шифохона ҳамда тиббиёт кутубхонаси қурдирди. Ҳашаматли бинолар (Шердор мадрасаси, Тиллакори мадрасаси, Абдулазизхон мадрасаси, Аодир девонбеги мадрасаси, Болоҳовуз масжиди ва б.) бунёд стилди. Мактаб ва мадрасаларда асосан диний фанлар, қисман адабиёт (Аавоий, Фузулий, Ҳофиз, Бедил ва б.) сқитилди.
Манғитлар ҳукмронлиги даврида маданий ҳаёт паст даражада бслиб, ҳукмрон табақалар халқни жаҳолатда сақлашга ҳаракат қилар, бадиий ижодда мадҳисбозлик ва таркидунёчилик мавзуи ҳукмрон сди. 18-а. 2-срми ва 20-а. бошларида «Туҳфаи хоний» (Муҳаммад Вафо Карминагий), «Тож уттаворих» (Муҳаммад Шариф), «Фатҳномаи султоний» (Муҳаммад Миролим Бухорий), «Манғит хонлари тарихи» (Мирзо Абдулазим Сомий), «Ааводир улвақоеъ», «Таржимаи аҳволи амирони Бухоро» (Аҳмад Дониш) каби тарихийбадиий асарлар сратилди. «Тстинома», «Чор дарвеш», «Юсуф ва Зулайҳо», «Тоҳир ва Зуҳра», «Бсз сғлон», «Юсуф ва Аҳмад», «Гсрсғли» туркумидаги достонлар халқ орасида кенг тарқалди. Халқ санъати турлари — қизиқчилик, фонус хаёл, дорбозлик ва б. тараққий стди, мусиқа оммавий санъатга айланди, тасвирий санъат ривожланди (Абдулхолиқ Махдум ва б.). Йирик иншоотлар — Шайх Жалол дарвозаси ва хонақоҳи (18-а. 2-срми), Домулло Турсунжон мадрасаси (1796—97), Халифа Худойдод ансамбли (1777—1855), Чорминор (1807), Амир мадрасаси (20-а. бошлари), Ситораи Моҳи Хоса (19— 20-а. бошлари) ва б. қурилди., Б.х. А оссис вассалига айлантирилгач, қулчилик тугатилди, касалхона, дорихоналар, снги усулдаги рустузем мактаблари очилди, Каттақсрғондан Бухорога телеграф стказилди, Бухоро т. й. ва Амударёга темир ксприк қурилди. Меъморликда миллим ва европача услублар уйғунлашиб кетди: мас, 1888 й. қурилган Янги Бухоро (ҳоз. Когон)даги савдо ва банк муассасаларининг бинолари, амирнинг снги саройи, Бухородаги т. й. вокзали ва б.
/4й..Ҳофиз Таниш Бухорий, Абдулланома, 1—2 ж.лар, Т., 1999, 2000; Мир Мухаммад Амини Бухари, Убайдулланаме, Т., 1957; Абдурахман Тали, Историс Абулфейзхана, Т., 1959; Мирза АбдалАзим Сами, Тарихсалатини мангитийаи Бухара, М., 1962; Ўзбекистоннинг снги тарихи. 1китоб. Туркистон чор А оссисси мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамист тараққиёти, 1қисм, Т., 2000.
Ҳамид Зиёев.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан