forum.ziyouz.com

Yurtdosh => Hamyurtlar => Navoiy viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 22 Yanvar 2010, 17:14:08

Nom: Navoiy viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 17:14:08
ААВОИЙ ВИЛОЯТИ - ЎзА  таркибидаги вилост. 1982 й. 20 апр.да Бухоро ва қисман Самарқанд вилостлари ҳудудларидан ташкил стилган. 1988 й.да маъмурий бирлик сифатида тугатилиб, 1992 й. бошида қайта тикланди. Шим. ва шим.-шаркдан Қозоғистон, жан.-шарқдан Жиззах, Самарқанд, жан.дан Қашкадарё, жан.-ғарбдан Бухоро вилостлари б-н чегарадош. Майд. 111,0 минг км2. Аҳолиси 802,3 минг кишига сқин (2003). А.в. таркибида 8 қишлок тумани (Конимех, Аавбаҳор, Аавоий, Аурота, Томди, Учқудук, Хатирчи, Қизилтепа, 5 шаҳар (Зарафшон, Қизилтепа, Аавоий, Аурота, Учқудуқ), 8 шаҳарча (Конимех, Лангар, Маликработ, Мурунтов, Тинчлик, Шалқар, Янгиработ, Ғозғон) ва 53 қишлок фукаролари йиғини бор (2003). Маркази — Аавоий ш.

Табиати. А.в.нинг ҳудуди табиий шароитига ксра, 3 қисмга бслинади: вилостнинг шим.-ғарбий қисмини Қизилқум чсли сгаллаган — бу ерда берк ботиқлар (Карақота, Мслали, Мингбулок), сол қумли текисликлар ва қолдик тоғлар (Овминзатоғ, Етимтоғ, Бскантов, Томдитов ва ҳ.к.) бор; жан.-шарқий қисмини Аурота тоғ тизмаларининг ғарбий қисми паст ва сртача баландликлардаги тоғлар (Қоратоғ, Октоғ ва б.) ҳамда тоғлараро ботиқлар (Аурота ботиғи ва б.) сгаллаган; Зарафшон дарёси воҳасининг срта қисмида вилостнинг пахтачилик зонаси срнашган. А.в.даги тоғлар, асосан, силур, девон, тошксмир, бур, палеоген, неоген даврлари жинсларидан тузилган. Текислик ва қумликлар тсртламчи геологик даврдаги комплекс табиий омиллар таъсирида сзгарган. Мурунтовда олтин, Овминзатоғ шим.да графит топилган. Вилостда вольфрам, фосфоритлар, кваря қуми, яемент, оҳактошнинг захиралари мавжуд. А.в.да минерал шифобахш, шср ва ер ости чуқур сув захиралари аниқланган. Чунончи, Томдибулок, Қарақота, Чингилди атрофларидан топилган сувлардан хсжаликда кенг фойдаланилмоқда. Вилост сейсмик жиҳатдан 7 балли зилзила зонасига киради. Қизилкум чсли туфайли иқлими кескин континентал чсл иқлими: ёзи узоқ, қуруқ. иссик, июлда сртача т-ра 27,2—29,6°, кумда офтобда т-ра 60—70° гача кстарилади. Янв.да сртача т-ра — 1,9° дан —0,6° гача. Чсл ва сйловларда, воҳаларда иқлим сртача. Ағин, асосан, баҳор ва қишда ёғади. Йиллик ёғин 125—282 мм. Вегетаяис даври 177—212 кун. А.в.нинг асосий сув манбаи — Зарафшон дарёси. Зарафшондан Конимех канали чикарилган. А.в.ни сув б-н таъминлашда Қуйимозор, Тсдаксл сув омборлари, Конимех каналининг аҳамисти катта. Вилостнинг шим. ва ғарбий катта қисми ксчма қум барханлари, унда-бунда учрайдиган гилли чсллардан иборат. Астрагал, шувок, шсра, исирик, қамиш, зарпечак, саксовул, юлғун, ва б. чсл ссимликлари ссади. Чсл тупроқларида чиринди кам, оҳак, гипс, срувчи тузлар ксп. Чсл ссимликлари, айниқса, шсра, шувоқ кабилар қораксл қсйлари ва б. моллар учун озуқа бслади. Букантовда ва Мингбулоқ ботиғида қобон, бсри, чисбсри, тулки, узун думли мушук, чсл мушуги, бошқа ерларда малла юмронқозиқ, каламуш, сичқон, суғур, сассиқксзан, жайрон, калтакесак, турли хил илонлар, тошбақа, қушлардан тувалоқ, қорабовур, олабовур, қирғовуллар, қарға, ҳакка, мусича, чумчуқ учрайди.
Қизилқум чслида пастак ксҳна тоғлар, Мингбулоқ ботиғи, шунингдек, Қарақота ҳавзаси, шсрхок текисликлар ва пастликлар, қатор қум тепалари алоҳида манзара кашф стган. Яйловларда чорва боқилади. Саксовул, қандим, черкез, сингрен, оқпечак, селин, сфемер ва шсралар чорва моллари учун озуқа.
Nom: Re: Navoiy viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 17:14:36
Аҳолисининг кспчилигини сзбеклар (63,3%) ташкил стади. Шунингдек, рус (13,5%), қозоқ (11,5%), татар (2,6%), украин (1,4%), қорақалпоқ (1,4%), тожик (1,3%), озарбайжон (0,9%), белорус (0,2%) ва б. миллат вакиллари сшайди. 1 км2 га сртача 7 киши тсғри келади. Шаҳарликлар — 319,7 минг кишига сқин, қишлоқ аҳолиси — 482,6 минг кишидан зиёд (2003).

Хсжалиги. Саноатининг етакчи тармоқлари снергетика, кончилик (олтин ва б. металлар қазиб олиш), металлургис, кимё, қурилиш материаллари, пахта тозалаш, озиқ-овқат саноати корхоналаридан иборат. Йирик корхоналари: Аавоий кон-металлургис к-ти, Аавоий иссиқлик слектр станяисси, «Аавоийазот» и. ч. бирлашмаси, «Қизилқумяемент», «А­лектркимё», «Ауротамармар» корхоналари, маҳаллий саноат коняерни. Тскма кон чиқиндиларидан олтин ажратиб олувчи «Зарафшон-Аьюмонт» сзбек-америка қсшма корхонаси самарали фаолист ксрсатспти. Улардан ташқари «Агама», «Зериспарк», «Бентонит» ва б. қсшма корхоналар ишлаб турибди. Жами 20 дан ортиқ қсшма корхона бор. 730 га сқин кичик корхона, 30 ширкат корхонаси, 10 мингдан зиёд кичик ва срта бизнес субъектлари фаолист ксрсатмоқда. Кичик корхоналардан «Иттифоқ», «Аавоий» (қурилиш материаллари ишлаб чиқаради), «А­дсм» корхоналарининг ҳиссаси салмоқлидир.
А­кспорт қилинадиган маҳсулотларнинг аксари қисмини пахта толаси, аммиак селитраси, кимёвий тола, сульфат аммоний, ортоаминофенол ташкил қилади. Четдан халқ истеъмоли моллари, кальяий карбид, каустик сода, тиомочевина, тикув ускуналари, тиббий техника, юк ва енгил автомобиллар, автобуслар ва уларга сҳтиёт қисмлар, хсжалик ускуналари келтирилади.

Қишлоқ хсжалигининг асосий тармоклари — пахтачилик, ғаллачилик; шунингдек, боғдорчилик, токчилик, сабзавотчилик, пиллачилик, чорвачилик маҳсулотлари етиштириш б-н ҳам шуғулланилади. Чорвачилиги ксп тармокли. 228 минг донадан зиёд қораксл териси тайёрланади (2003). А.в. қораксл тери тайёрлаш бсйича республикада 1-сринда туради. Қ.х.да фойдаланиладиган ерлар майдони 9266,2 минг га, ҳайдаладиган ер майд. 111,1 минг га, сйловлар 9137,5 минг га (2003). Барча скин майд. 112,6 минг га, шу жумладан, пахта 39,4 минг га, дон скинлари 42,0 минг га, картошка, сабзавот, полиз скинлари 1,4 минг га ерга скилади. Ернинг мелиоратив ҳолатини схшилаш мақсадида 2,6 минг км коллектор дренаж тармоқлари, 138 зах қочириш қудуғи қурилган. А.в.да деҳқончилик майдонлари АмуБухоро машина канали Аавоий, Ўртачсл, Аму, Сумбул, Майна тармоклари ҳамда Зарафшон дарёсидан сув оладиган Тосс, Шовот, Човли, Ўнг ва Чап қирғоқ, Аавкар, Конимех каналлари орқали сув б-н таъминланади. 32 йирик сув чиқариш слектр насос ст-слари ишлаб турибди. А.в.да 75 ширкат, 4 минг фермер хсжаликлари мавжуд.Вилост жамоа ва хусусий хсжаликларида 200,0 минг қорамол (шу жумладан, 96,4 минг сигир), 1458 минг қсй ва счки, 723 минг парранда бор (2003).
Nom: Re: Navoiy viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 17:15:13
Транспорти. Т.й.ларнингузунлиги — 390,7 км, автомобиль йслларники— 4,1 минг км (шу жумладан, қаттиқ қопламалиси — 3,3 минг км). Тошкент— Бухоро — Туркманобод, Тошкент-Учқудуқ — Аукус йсналишларидаги т. й. линислари вилост ҳудудидан стади. Аавоий, Зарафшон, Учқудуқ ш.ларида замонавий асропортлар бор. Ҳаво йсллари Аавоий ш.ни Тошкент оркали республика вилостлари ва 20 дан ортиқ хорижий давлатлар б-н боғлайди.

Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2002/2003 сқув йилида вилостда 376 умумий таълим мактаби бслиб, 201,3 минг сқувчи, 5 гимназисда 6,4 мингга сқин сқувчи, 2 академик лияейда 1040 сқувчи, 11 мусиқа ва 19 спорт мактабида 16795 сқувчи таълим олди. А.в.да 2 олий сқув юрти (Аавоий давлат пед. института, Аавоий давлат кончилик ин-ти) бор. Бу олий сқув юртларида 7,7 минг талаба таълим олади (2003). Вилост шаҳар ва туманларида 1998—2003 й.ларда 18 коллеж ва академик лияейлар бинолари ишга туширилди. Улар замонавий сқув қуроллари ва техника б-н жиҳозланди. Вилостда 23 касб-ҳунар коллежида 16,03 минг талаба сқийди.
Аавоий слкашунослик музейи, унинг Қосим Шайх мажмуаси филиали ва вилостдаги 7 та бслими, 253 жамоат кутубхонаси (1893 минг нусха асар), 105 дан зиёд клуб, 7 маданист саройи, 429 бадиий хаваскорлик жамоалари бор. А.в.да Аш томошабинлар театри фаолист ксрсатади.
Вилостда 5 маданист ва истироҳат боғи, ксплаб фавворали кскаламзор хиёбонлар мавжуд. Зарафшон ва Аавоий ш.ларида меҳнаткашларнинг хордиқ чиқариши учун сунъий ксллар барпо қилинган. Бир қанча туманларда боғлар сратилган. Халқ ҳунармандчилиги ҳам ривожланган.

Соғлиқни сақлаш. А.в.да 3223 сринли (10 минг кишига 45,3 срин), 40 касалхона муассасаси, 1567 врач, 7,013 минг срта маълумотли тиббий ходим ишлаб турибди. 85 аёллар консультаяисси, 93 қишлоқ врачлик пункта, 116 фельдшер-акушерлик пункти, 16 қишлоқ участка касалхонаси бор. 18 поликлиника, 3 амбулаторисда ихтисослаштирилган даволаш марказлари ташкил стилган. Вилостда 4 профилакторий фаолист ксрсатади.

Спорт. А.в. спортчилари спортнинг ксплаб турлари бсйича нуфузли мусо-бақаларда иштирок стмоқдалар (кураш, волейбол, футбол, теннис, бокс ва б.). Вилостдан спортнинг сузиш, нафис гимнастика, оғир атлетика, арместлинг, паусрлифтинг турлари бсйича мамлакат ва Осиё чемпионлари етишиб чиққан. Марказий стадион, туманларда 13 стадион, 14 сузиш ҳавзаси, спорт мажмуи, 190 спорт заллари, 1287 спорт майдончалари, 18 теннис корти мавжуд. А.в.да 19 болалар ва ссмирлар мактабида 15 мингдан зиёд сқувчи таълим олади, спорт секяисларига 68 мингга сқин ёшлар жалб стилган (2003).
Nom: Re: Navoiy viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 17:16:16
Адабиёти. Аавоий заминида қад.дан машҳур алломалар, шоир ва файласуфлар, адиб ва мухаддислар, моқир хаттот ва таржимонлар сшаб стган. Карминий тахаллуси б-н ижод қилган бир неча снлаб ижодкорларнинг номлари маълум. Шулардан Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Завъ ал Карминий, Абу Ҳамид Аҳмад ибн Лайс ал Карминий (996 й.в.с.), Ал Мунтасир ибн Муҳаммад ал Карминий ва б. Имом Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Завъ ал-Карминий Қуръонга тафсир битиши б-н бирга араб, форс шеъристи назариссини ишлаб чиққан, илк марта араб, форс, турк мақолларини қиёсий срганган. Аажмиддин Абулвафо ал-Бсзжандий (9-а.), Забеҳо ас-Самарқандий (16-а.) Карманада туғилиб бошқа шаҳарларда ижод стганлар. Шунингдек, шоирлар Шайх Лаҳлавон Муҳаммад Ғолиб (18-а.), Мавлоно Дилкаш Танбурий (19—20-а. бошлари), Шайх Ксрий Муҳаммад Ҳасан (1823 — 1921) ва б. шу юрт фарзандларидир. 20-а.да А.в.дан чиққан ижодкорлар Бухоро, Самарқанд ва Тошкент шаҳарлари адабий муҳитида шаклландилар. Карманалик шоир Саъдулла Маҳмудовнинг илк китоби 1939 й.да нашр стилган. Шундан кейин Душан Файзий, Тошпслат Ҳамид, Адгор Бахши, А айбулла Саломов, кейинчалик Ойдин Ҳожиева, Сулаймон А аҳмон, Ғаффор Ҳотамов, Ҳосист Бобомуродова, Одил Ҳотамов, Амир Лслкан сғли, Ашурали Жсраев, Маруса Ҳосилова, Аазира Йслдошевалар адабиёт майдонига кириб келишди. Файласуф олим Ааим Ғойибов Аҳмад Дониш меросидан «Ааводир ал-вақоеъ»дан лавҳалар таржима қилди. 1990-й.лар бошларидан Азиз Саидов, Ҳалима Аҳмедова, Фахриддин Аизомов, Вафо Файзуллаев, Барно А­шпслатов, Бектемир Лирнафасов, Сурайё Зоирова, Фарҳод Арзиев сингари ёш шоирлар фаол ижод қилмоқдалар. Айни пайтда қозоқ ва тожик тилида ёзаётган ижодкорлар сафига рус тилида асарлар сратаётган ёш адиблар ҳам қсшилди. Ибодулла Жаҳонгиров озарбайжон ёзувчиси Анорнинг «Оқ ксрфаз» қиссасини таржима қилди.
А.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.)нинг вилост ташкилотлари фаолист ксрсатмоқда.

Матбуоти, радио ва телевидениеси. А.в.да 2 газ. («Дсстлик байроғи», «Знамс дружбс‹»), 9 туман газ., 1 шаҳар газ. чиқади. Вилостда, шунингдек, 22 тармоқ ва тижорат газ., 2 журнал нашр стилади.
А.в.да дастлабки радио-сшиттиришлар 1982 й.да бошланган. 1982 й.дан вилостда телестудис ташкил стилиб телексрсатувлар берила бошлади. Вилостда шунингдек, «Қизилқум» (2002 й.дан) нодавлат телеканали ксрсатувлар олиб боради.

Меъморий ёдгорликлар. А.вда кад. давр, илк ва срта асрларда қурилган 10 дан зиёд меъморий ёдгорликлар бор. Шулардан қад. Карманадаги Мирсаид Баҳром мақбараси (11-а.), Қосим Шайх меъморий мажмуаси (16-а.), Катта Гумбаз масжиди (17—18-а.лар), Қизилтепа тумани Ванғози қишлоғидаги Тошмачит (16— 19-а.лар), Аурота туманидаги Абдуллахон банди (16-а.), Бухоро — Аавоий йслидаги А аботи Малик карвонсарой ва сардобаси (11-а.) машҳур. Вилостда 30 га сқин археологис ёдгорликлари мавжуд. Айниқса, Аавбаҳор тумани Учтут қишлоғидаги шахта (неолит даври), Аурота тумани ҳудудидаги Қоратоғда сйиб ёзилган қостош ёзувлари (мил. ав. 3-а.) ва б. тарихчилар диққатидадир.
Қаҳрамон А ажабов, Зулхумор Абдиева, Барно А­шпслатов

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан
Nom: Re: Navoiy viloyati haqida ensiklopediyalarda
Yuborildi: muxbir 22 Yanvar 2010, 17:16:29
ААВОИЙ ВИЛОЯТ ЎЛКАШУАОСЛИК МУЗЕЙИ — маданий-маърифий муассаса; 1992 й.да Аавоий ш.да ташкил стилган. Музейнинг археологис, стнографис, нумизматика, табиат, тасвирий санъат ва саноат бслимлари бор. Музейда Аавоий вилости ҳудудидан топилган археологик ёдгорликлар, вилост табиати, санъати, саноати (Аавоий кон металлургис к-ти, «Қизилқумяемент», «Аавоий азот» и.ч. бирлашмаси, Аавоий ГА А­С каби саноат корхоналари тарихи ва фаолисти, уларнинг маҳсулотларидан намуналар) акс сттирилган. 2500 дан ортиқ ҳужжатлар ва скспонатлар, вилост табиати, ҳайвонот ва ссимликлар дунёси, сув ҳавзалари, чсл табиатига хос табиий бойликлардан намуналар намойиш стилади. Музей фонди (Аурота, Зарафшон, Хатирчи, Кармана, Конимех ва б. бслимлари б-н бирга) 35 мингдан зиёд (2003), шунингдек, илм-фан, тиббиёт, спорт каби ижтимоий соҳаларни ёритувчи материаллар тспланган.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан