forum.ziyouz.com
Yurtdosh => Hamyurtlar => Xorazm viloyati => Mavzu boshlandi: muxbir 23 Yanvar 2010, 10:52:58
-
ХОА АЗМИЙ, Абу Жаъфар (Абу Абдуллоҳ) Муҳаммад ибн Мусо алХоразмий (783, Хива — 850, Бағдод) — сртаосиёлик буюк математик, астроном, географ, фан тарихидаги илк крмусий олимлардан. Дастлабки маълумотни Хива ш.да олган ва етук олим бслиб шаклланган. Бунда араб истилосидан сснг муайсн даражада сақланиб қолган қадимги Хоразм фани анъаналари асосий роль сйнаган. Халифа Ҳорун арА ашиднинг сғли ва унинг Хуросондаги волийси алМаъмун ҳузурига — Марвга таклиф стилган. 819 й.да Бағдодни сгаллаган алМаъмун туркистонлик олимлардан X., Аҳмад алФарғоний, Ҳабаш алҲосиб Марвазий, Абул Аббос Жавҳарий ва б.ни сзи билан олиб кетиб, сзига хос илмий жамоа ташкил стган. Бу жамоа фан тарихидаги дастлабки росмана академис деб қараладиган илмий муассаса — «Байт улҳикмат» («Донишмандлик уйи») нинг сзагини ташкил стган. Бу академисда X. етакчи олим ва илмий раҳбар бслган. У шу даврдан бошлаб Бағдодда алМаъмун (813 — 833), сснг алМсътасим (833 842), алВосиқ (842 —847) халифалиги даврларида сшаб ижод стган.
Х.нинг бизгача снтача асари тслиқ, қисман ёки айрим парчалар тарзида етиб келган. Шу асарларнинг сзиёқ ксрсатадики, X. инсонист яивилизаяиссига буюк ҳисса қсшган олимдир. Америкалик фан тарихчиси Жорж Сартон Х.ни «Ўз замонасининг снг буюк математиги, агар барча ҳолатлар сътиборга олинса, барча замонларнинг снг буюк математикларидан бири», деб баҳолаган. Бундай баҳо Хнинг математика тарихида тутган бекиёс срни туфайлидир.
Мил. ав. 6-а.дан милодий 5-а.гача равнақ топган юнон маданисти 4-а.га келиб инқирозга юз тутди. 415 й.да юнон фанининг хазинаси бслган Искандарис кутубхонаси вайрон қилиниб, минглаб китоблар ёқиб юборилди. Аатижада фан тараққиётдан тсхтаб, хатто қслга киритилган ютуқлар ҳам унутила бошлади. 4 —8-а.ларда олис Хитой ва Ҳиндистондаги айрим олимлар фаолистини ҳисобга олмаганда Константинополь (Византис) ва Гандишапурда (Ароннинг ҳозирги Ҳузистон вилостида) жон сақлаган юнон олимлари, айрим сурёний, сҳудий ва насроний руҳонийлари омон қолган юнонча китобларни сақлаш, таржима килиш, шархлар битиш билангина шуғулланган, диний сҳтиёжлар туфайли айрим астрономик кузатувларгина олиб борилган.
9-а.да Араб халифалиги кучайиб, унинг пойтахти Бағдод улкан иктисодийижтимоий марказга айланди ва бу ерга илм аҳли оқиб кела бошлади. АлҲажжож ибн Матар алКуфий, Абу Закарийс Яҳё ибн алБитрик, Ҳунайн ибн Исҳоқ, Қуста ибн Луқо алБаалбакий ва б. юнон олимларининг асарларини, Муҳаммад алФазарий, Яъкуб ибн Тарик ва б. олимлар ҳинд тилидаги китобларни араб тилига таржима қила бошладилар, араб тилида дастлабки шархлар битилди. Лекин фан снги марраларни сгаллаши учун уни снги ривожланиш босқичига кстариш лозим сди. Фан тарихчиси Адам Мея ибораси билан «Мусулмон ренессанси» деб аталган фан тарихидаги бу ҳодиса биринчи навбатда X. номи ва илмий жасорати билан боғлиқ.
X. Бағдодда юнон фанининг ютуқларини срганади, ҳинд ва срон манбалари, ҳатто бевосита Бобилдан крлган айрим фактлар ҳамда хитой манбалари билан ҳам танишади, уларни сзининг муҳим кашфиётлари билан бойитади ва фан тарихида абадий из қолдирган фундаментал асарлар сратади. Шунинг учун X. сзигача мавжуд бслган яивилизаяис меросини синтез қилиб, бойитиб жаҳонга ёйган фан даҳоси ҳисобланади.
X. алгебра фанига асос солгани, бу фан атамаси унинг «Китоб мухтасар мин ҳисоб алжабр валмуқобала» («Алжабр валмуқобала ҳисоби ҳақида қисқача китоб») асари номидан келиб чиққани схши маълум. Лекин баъзан X. фақат сзиДан аввал маълум бслган чизиқли ва квадрат тенгламалар ечиш усулини тизимга солган, деган нуқтаи назар учрайди. Бу фикр X. асари шу мавзудан бошланганлиги туфайли пайдо бслган. Ҳолбуки, Х.нинг китоби, биринчи навбатда, алгебраик ҳисобга бағишланган. Бу шундан ҳам ксринадики, китоб номи икки муҳим алгебраик амал — алжабр ва алмуқобала билан аталган. X. алгебраик амалларни, аввал тенгламаларни ечишда қандай қслланишини баён стиб, сснг алгебраик шакл алмаштиришларига стган. Акс ҳолда китобнинг мақсадини тушуниш қийин бслар сди. X. асари 12-а.нинг бошларида кремоналик
Герардо, честерлик А оберт томонидан лотинчага таржима қилинган, номи қисқариб «алжебра» (франяуз, инглиз тилларида), «алгебра» (немис, рус тилларида) деб атала бошлаган ва фан номига айланиб кетган.
Унинг муқаддимасида китоб нима мақсадда ёзилгани баён қилинади: «Мен арифметиканинг оддий ва мураккаб масалаларини сз ичига олувчи «Алжабр валмуқобала ҳисоби ҳақида қисқача китоб»ни таълик қилдим, чунки мерос тақсимлашда, васистнома тузишда, мол тақсимлашда, адлис ишларида, савдода ва ҳар қандай битимларда, шунингдек, ер слчашда, каналлар стказишда, геометрисда ва б. шунга схшаш турли ишларда кишилар учун бу зарурдир».
Китоб уч қисм (китоб)дан иборат. Унинг 15 бобли биринчи қисми «Китоб алмухтасар филжабр валмуқобала» деб номланган ва соф математик фактлар баёнига бағишланган. Хусусан, унда Қад. Бобилдан маълум бслган биринчи ва иккинчи даражали тенгламаларни ечиш усуллари баён қилинган. X. манфий сонлардан фойдаланмагани учун тенгламаларни қуйидаги ксринишда қарайди:
ax2=bx, ax1=c, bx=c, ax2+bx=c, ax2+c=bx, ax2=bx+c. (Улар ҳозирги фан тилида биринчи ва иккинчи даражали тенгламаларнинг мусбат сонлар сриммайдони устидаги каноник ксринишларидир).
X. ҳар бир ҳолда тенгламани ечиш қоидалари ҳамда уларнинг қатъий исботларини келтиради. Исбот гарчи ташқи ксринишда геометрик тилда баён қилинсада, моҳистан ҳозирги алгебраик исбот билан мое тушади.
Китобнинг кейинги бобида алгебраик ҳисоб, хусусан, алжабр ва мукрбала амаллари баён қилинади. Бу бобда «ирраяионаллик» тушунчаси киритилади, «ишоралар қоидаси» келтирилади. Китобнинг навбатдаги икки боби алгебрадан масалалар тсплами бслиб, алжабр ва муқобала амаллари билан ечиладиган мураккаброқ мисолларга, «Ўлчашлар ҳақида боб»и геометриста бағишланган. Унда шаклларнинг юз ва ҳажмларини слчаш қоидалари, Лифагор теоремаси ва б. фактлар баён қилинган. Бу боб ҳажм жиҳатдан кичик бслса ҳам, сша давр амалиёти учун зарур бслган маълумотларни сз ичига олган. Лекин муаллиф муқаддимада қайд стганидек, бу бобдан ксзланган асосий мақсад геометрисни баён қилиш смас, балки алгебра геометрисда ҳам қслланишини намойиш қилиш бслган. Mac, уч томони берилган учбурчакнинг баландлиги алгебра воситасида топилиши ксрсатилган.
Китобнинг қолган икки қисми «Васистлар китоби» ва «Такдир айланишлари ҳисоби ҳақида» деб номланиб, мусулмон фиқҳи бсйича, хусусан, мерос тақсимлашга оид масалалар алгебра усуллари билан қандай ҳал стилиши ксрсатилган.
Шундай қилиб, «Алжабр валмуқобала ҳисоби ҳақида қисқача китоб» алгебра асослари ҳамда алгебрани амалда татбиқ стишга бағишланган мукаммал дарслик бслган (сна қ. «Алжабр вал муқобала»).
А¦ивилизаяис тараққиётида сонлар ва арифметик амаллар қандай срин тутиши равшан, бусиз жамист тараққиётини тасаввур қилиб ҳам бслмайди. Бугун умумбашарий маданистнинг снг оддий унсурига айланиб кетган сонларни снли саноқ системасида ёзиш ва улар устида арифметик амалларни бажариш қоидалари Х.нинг «Арифметика» асари туфайли жорий бслган.
Гап шундаки, ҳинд олимлари томонидан кашф стилган сонларни снта рақам ёрдамида ёзиш усули Х.гача ҳам Яқин Шарқ олимларига маълум сди. Лекин шунга қарамай ҳинд ҳисоби кенг ёйилмаган. Х.нинг буюк хизмати шундаки, у снли санок, системасининг аҳамистини биринчи бслиб пайқаб, содда ва лснда услубда баён қилиб берган. Шу туфайли Х.нинг китоби ҳам, снли саноқ системаси ҳам тез орада Шарқий Туркистондан Испанисгача бслган ҳудуддаги мусулмон дунёсига, 12-а.дан бошлаб Европага тарқалди. Шунинг учун Х.ни бутун инсонистни арифметиках* сргатган устоз ҳисоблаш мумкин.
Ўрта асрларда математика, астрономис ва б. фанлар соҳасида ёзилган юзлаб олимларнинг китоблари орасида айнан X. асарлари Шарқяа ҳам, Ғарбда ҳам снг ксп тарқалгани ва умуминсоний тараққиётга снг ксп ҳисса қсшгани билан ажралиб туради. Бунга X. кенг қсллаган оригиналбаён услуби сабаб бслган. Бу услуб тагида алгоритм ғосси ётади. Х.нинг бу ғосси замонлар стиши билан кспроқ аҳамист касб стиб бормоқда ва бугунга келиб жамист тараққиётининг снг муҳим омилларидан бирига айланди — рақамли ахборотни қайта ишлаш шунга асосланади.
Алгоритм намуналари (мас, Авклид алгоритми) юнон математикасида учрайди. X. алгоритмик мушоҳаданинг қийин ва мураккаб мавзуларни баён қилишдаги аҳамистни тсғри баҳолаб, уни сз асарларида мунтазам равишда қсллаган, мушоҳада ва баён услубига айлантирган. Ўрта асрларга келиб, Европада аввал тсрт амални бажариш қоидалари, сснг умуман арифметика, 18-а.дан ҳар қандай қатъий тартибдаги математик қоидалар, 19-а.дан ҳисоблаш машиналари учун дастурлар «алгоритм» деб атала бошлаган. 20-а. срталарида алгоритм тушунчаси компьютерлар фанининг сзак коняепяиссига айланган бслса, аср охирида у математика ва информатика доирасидан чиқиб, барча табиий фанлар ва техникада тафаккурнинг зарурий унсури — алгоритмик мушоҳада қобилисти даражасига етди. Х.нинг нисбаси алгоритм атамасига айлангани тарихий адолатдир.
X. «Арифметика»си сонлар табиати ҳақидаги умумий мушоҳадалардан бошланади. Сснг исталган бутун мусбат сонни снта рақам орқали ёзиш усули, съни снлик саноқ системаси ва унинг афзалликлари баён қилинади. Сснг бу саноқ системасида ёзилган сонларни қсшиш, айириш, купайтириш ва бслиш қоидалари баён килиниб, мисоллар билан тушунтирилади. Шундан кейин X. каср сонлар ҳақида тушунча беради ва улар устида арифметик амалларни олтмишли саноқ системасига асосланиб бажариш кридаларини айтади.
Китоб бош қисмининг (уч сримни саккиз бутун сн бирдан учга купайтириш мисолигача) лотинча таржимаси сақланган, холос. Тарихчилар асарнинг қолган қисмлари ҳақида бир фикрга келолмаган. Таржималардан бир нусхаси «Магистр А. томонидан тузилган алХоразмийнинг астрономис санъатига кириш китоби» деган ссзлар билан бошланиб, у 1143 й.да ксчирилган (Венада сакланади). Иккинчи рисоланинг нусхаларидан бири ҳам шу даврга мансуб бслиб, испанислик Юханнога тегишли (Ларижда сакланади).
Бу манбаларга ксра, X. «Арифметика»сининг давомида сонларни иккилантириш, иккилаш (съни иккига бслиш) ва квадрат илдиз чиқариш амаллари баён қилинган.
Мутахассислар Миланда сакланаётган «алХоразмийнинг бутун квадривиумига муқаддима китоби» қслёзмасига асосланиб, X. «Арифметика»си аслида квадривиум, съни арифметика, геометрис, астрономис ва мусика қисмларидан иборат бслган деб тахмин килишади. Булардан ташқари, қад. қслёзмаларда Х.нинг «Китоб алжамъвалтафриқ» («Қушиш ва айириш китоби») асарига тегишли деб ксрсатилган парчалар учрайди. Бу фактга ксра, X. арифметикага оид сна бошқа асарлар ҳам ёзган.
Х.нинг фан тараққиётида чуқур из қолдирган сна бир асари «Зиж»дир. У назарий астрономис ва астрономик жадваллардан иборат бслиб, арабча қслёзмалари сакланмаган, Маслама алМажритий (10-а.) томонидан қайта ишланган вариантнинг лотинчага ва сҳудийчага таржималари етиб келган.
X. «Зиж»и срта асрлар фанидаги астрономисга оид дастлабки асар бслиб, 37 бобдан иборат ва 116 та жадвални сз ичига олади. Унда турли тақвимлар, хронологис, Қуёш, Ой, сайёраларнинг ҳаракати, буржлар ва б. ҳақвда маълумотлар келтирилган. Хусусан, Қуёш ва Ой ҳаракати тенгламалари ва тутилиш муддатларини аниклаш қоидалари, синуслар жадваллари, географик нуқталарни топиш қоидалари берилади. «Зиж»да биринчи марта тангенс функяисси киритилган.
X. «Зиж»и ҳам астрономис ва тригонометриснинг кейинги тараққиётида намуна вазифасини стаган.
Х.нинг «Китоб амал биластурлобот» («Астролсбислар билан амаллар ҳақида китоб») асарида қад. ва срта аср астрономиссининг асосий кузатув асбоби бслган астролсбис (арабча астурлоб) ссаш ва ундан фойдаланиш, осмон ёритқичларининг баландлиги, буржларга кириш вақти, бир кунлик ҳаракати ва склиптик координаталари, географик объектларнинг координаталари, снги Ой чиқиш муддатларини аниқлаш ва б. аниқ ва лснда қоидалар тарзида (алгоритмик услубда) баён қилинган. Бундан ташқари, китобда аср намози вақтини аниклаш, синусквадрант деб аталувчи асбоблар тсғрисида ҳам ссз боради. Бу сса X. илмий асбобсозлик билан ҳам шуғулланганлигидан далолат беради.
«Зароиф мин амал Муҳаммад ибн Мусо алХоразмий маъриф ассамтбиластурлоб» («Муҳаммад ибн Мусо алХоразмийнинг астролсбис ёрдамида азимутни аниклаш бсйича амалларидан келиб чиқадиган зариф фикрлар») номли кичик асарида (қслёзмаси Истанбулдаги Аё Софис кугубхонасида сақланади) астрономиснинг икки масаласи — Қуёш азимутини ва меридиан чизиғини аниклаш, Ернинг сша даврда маълум қисми — Ойкуменанинг етти икдимга бслиниши, ҳар бир иклим учун буржларнинг кстарилиш вақтлари тсғрисида маълумотлар келтирган.
«Қуёш соати текислигвда соат ссаш» (Аё Софис кугубхонасида сакланади) китобида горизонтал текисликда куёш соати ссаш, съни сосси мил вазифасини стовчи пластинка — гномон срнатиш ва соат шкаласини чизиш қоидаси, гномон соссининг шкаладаги ҳолатига қараб вақтни аниклаш усули баён қилинади. Гномон соссининг учи сирпанадиган чизиқ — гиперболани ссашда қутб координаталари системаси қслланган ва бу аналитик геометрисга оид дастлабки фактлардан ҳисобланади. Х.нинг «Яхудийлар тақвими ва байрамларини аниклаш ҳақида рисола» (Ҳиндистоннинг Латна шаҳрида сакланади) асари олимнинг стнографис билан шуғулланганидан далолат беради. Бу асарда сҳудий тақвими, уни бошқа тақвимларга стказиш қоидалари, схудийлар байрамлари ва уларни тақвимда белгилаш қоидаларини, айрим муҳим астрономик маълумотларни беради. Қуёш йилининг уз. 365 куну соат, съни 365,242265 кунга тенг сканлиги айтилади. Бу сз даври учун жуда аниқ маълумот бслган. Тарихчилар бу асар аслида Х.нинг стнографис ва тақвимларга оид йирик асаридан ксчириб олинган парча бслиши керак, деб тахмин қилишади.
X. юнон олими Лтолемейс‰с кейин сшаган буюк географларидан биринчиси саналади. Унинг «Сурат алАрз» асари (бошқа номи «АлХоразм географисси», тслиқ номи Лтолемей таклиф стган «Географис» китобидан Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Мусо алХоразмий таскин стган Ер сурати — шаҳарлар, тоғлар, денгизлар, ороллар ва дарёлар китоби») фан тарихидаги муҳим манбалардан биридир. Китоб Лтолемейнинг «Географис»си асосида ёзилган бслсада, шунчаки шарҳ смас, балки мустақил асар ҳисобланади. Унда биринчи марта Ер сиртини етти иқлимга бслиш илмий ёндашув билан, иқлимларнинг географик катталиклари асосида берилган ҳамда 2402 географик объект ҳақида маълумотлар, хусусан, уларнинг кенглиги ва узунлиги келтирилган (бу маълумотларнинг кспчилиги Лтолемей «Географис» сида берилмаган). Хусусан, X. географис тарихида биринчи марта Тинч океанини тилга олади. У сзи сшаган жойлардан жуда узоқдаги бошка объектлар: Атлантика ва Ҳинд океанларидаги ороллар, жумладан, Буюк Британис, Ирландис, Сарандиб (Шри Ланка) жойлашувини тсғри тасвирлайди. Китобда тасвирланган хариталар харитаграфис тарихида муҳим срин тутади. Бу китоб 12-а.даёк, лотин тилига таржима қилинган ва географис фани ривожланишига катта ҳисса қсшган.
X. нинг «Китоб аттарих» (X. «Тарих»и) асарида Муҳаммад (ас) ҳаёти билан боғлиқ саналар, ислом тарихидаги муҳорабалар, Қуёш тутилишлари, 713 йил 10 мартда Антиохис ш.да юз берган даҳшатли зилзила, халифаликдаги сиёсий ҳодисалар қайд стилган. Афсуски, бу асар бизгача етиб келмаган. Лекин ундан олинган ксчирмалар жуда ксп тарихнавис олимлар (Беруний, Ақут А умий, Яъқубий, Алиас Бар Шинойи, Ҳамза Исфаҳоний, атТабарий, алМасъудий ва б.) китобларида учрайди. Бундан ксринадики, Х.нинг «Тарих»и уз даврида машхур булган ва кенг тарқалган. Асар уша даврнинг бошка тарихчилар ёзган китобларидан воқеаларни аниқ қайд стилиши билан ажралиб туради.
Аҳмад алФарғоний астролсбисга оид асарида Х.га тегишли сфера геометрисси ҳақидаги асарни сслатади, аммо у ҳозиргача топилмаган. X. фаннинг бешдан ортиқ соҳасини фундаментал снгиликлари билан бойитгани сабабли фан тарихидаги илк қомусий олим деб саналишга ҳакли. X. бошлаган бу анъана кейинчалик Ибн Сино, Беруний, Леонардо да Винчи, Лейбния, Ломоносов, Франклин каби олимлар томонидан давом сттирилган.
Х.нинг илмий меросига қизиқиш унинг ҳаётлик давридаёқ бошланган. Замондошларидан Аҳмад алФарғоний, Хутталий ва б. унинг асарларига шарҳлар ёзишган. X. узининг «Зиж»ини ёзишда хинд «Синдҳанта»ларига ва Лтолемейнинг «Алмагест» асарига таснган булса, «Алгебра», «Арифметика»ва б. асарлари батамом оригинал асарлар саналади. X. асарларининг мундарижаси, тузилиши ва баён услуби кейинги олимлар учун намунага айланади. Шу билан бирга унинг ижоди фаннинг кейинги тараққиёти учун мухим погона вазифасини утади. Мас, Беруний Х.нинг «Зиж» ига атаб учта рисола битган.
X. асарлари 12-а. бошидаёқ Европа шаҳарларига кириб боргани маълум. Китобларга сҳтиёж кучайганидан сснг улар лотинчага таржима қилинган. X. нинг «Алгебра», «Арифметика», «Географис»си ва «Зиж»и 16-а.гача дарслик вазифасини стаган. X. асарлари сша даврларда Ҳиндистонга ҳам олиб кетилгани ҳақида далиллар мавжуд.
19-а. бошларида X. меросига тарихий нуқтаи назардан қизиқиш бошланган. X. «Алгебра»сини 1817 й.да К. Коулбрук қисман, 1831 й.да Ф. А озен тслиқ ҳажмда Лондонда, 1838 й.да Г. Либри Ларижда чоп сттиради. Ҳозир бу асарнинг инглизча (Л.С. Карпинский, 1915 й., АҚШ), арабча (A.M. Мушаррафа, 1939 й.), русча (Ю.Х. Копелевич, Б.А. А озенфельд, 1964 й.) ва б. нашрлари мавжуд.
Х.нинг «Арифметика»сини биринчи марта Б. Бонкомпаньи А имда (1857), К. Фогель Германисда (1963), А.Л. Юшкевич Москвада (1954) чоп сттиришган.
X. «Зиж»ини срганишга ҳам катта сътибор берилган. Уни 1914 й.да А. Зутер, сснг О. Аейгебауср (1962), В.Миллас, Гольятейн (1963) ва б. нашр қилишган. 1919 й.да Ф. Ж. Видеман «Астролсбис билан амаллар ҳақида китоб»ини нашр стди.
Х.нинг «Географис»си биринчи марта X. фон Мжик (1926) томонидан чоп стилган. Олимнинг бошқа қслёзмаларини излаб топиш, срганиш, чоп стиш ва таржима қилиш — математика тарихи соҳасининг долзарб муаммоларидан бслиб қолмоқда.
1983 й.да X. таваллудининг 1200 йиллиги муносабати билан унинг барча асарлари рус тилида (А.Ахмедов, А.Л.Юшкевич, Б.А. А озенфельд ва б. таржималарида) ҳамда Танланган асарлари сзбек тилида (А. Ахмедов таржимасида) нашр стилди.
X. илмий меросини срганиш ва унинг фан тараққиётига қсшган ҳиссасини тарғиб қилишда номлари юқорида зикр стилган олимлардан ташқари Ж. Сартон, А.С. Кеннеди, Д. Кинг (АҚШ), С.А. Ааллино (Италис), X. Земанек (Австрис), А. Аллар (Бельгис), А . А ашед (Франяис), С. Брокельман, Д. Самплоиниус (Германис), М. М. А ожанскас (А оссис) ва б. ҳам муҳим ҳисса қсшган.
Ўзбекистонда X. ҳаёти ва фаолисти билан биринчи бслиб Т.А. КрриАиёзий қизиққан. 1960-й.лардан С.Ҳ. Сирожиддинов ва Г.Л. Матвиевскас раҳбарлигида Яқин ва Ўрта Шарқ фани тарихи, жумладан, X. меросини срганиш ва дунё миқёсида тарғиб қилиш бсйича кенг ксламда илмий тадқиқотлар бошлаб юборилди. 1983 й.да буюк олим таваллудининг 1200 йиллигига бағишлаб стказилган Халқаро илмий анжуман (Москва, Тошкент ва Урганч ш.да) Х.нинг жаҳон яивилизаяиссида тутган срнини белгилашда муҳим тадбир бслди.
Урганч давлат университети, Ўзбекистоннинг турли жойларида ксплаб мактаб ва б. объектлар X. номи билан аталган.
Ас. Танланган асарлар, Т., 1983; Математические трактатс‹, Т, 1964; Астрономические трактатс‹, Т., 1983.
Ад.: Сиражиддинов С. X., Матвиевскас Г. Л., АлХорезми — вс‹даюс‰ийсс математик и астроном средневековьс, М., 1983;Салье М. А., МухаммедалХорезми — великий узбекский учёнс‹й, Т., 1954; Салье М. А., УлуғсзбеколимиМуҳаммадалХоразмий, Т., 1955; Абдураҳмонов А., АлХоразмий — буюк математик, Т., 1983; Мухам мад ибн Муса алХорезми. К 1200 летаю со днс рожденис, М., 1983; Великий ученс‹й средневековьс алХорезми, Т., 1985; Булгаков Л.С, А озенфельд Б. А., Ахмедов А. А., Мухаммад алХорезми, М., 1983.
Абдулла Аъзамов.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
ХОА АЗМИЙ, Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Юсуф алХоразмий (10-а.) — тарихчи. Балхда туғилган, сомонийлар амири Ауҳ ибн Мансур саройида хизмат қилган. Сомонийлар вазири Утбийга атаб қомусий асар «Мафотиҳ алулум» («Илмлар калити») номли асар ёзган. Асарда араб тилида ксп ишлатиладиган атамаларнинг изохлари берилган. Атамалар фанлар бсйича алоҳидаалоҳида бслим (15 бслим) қилиб берилган. Айниқса, маъмурий масалаларга (иш юритиш, солиқлар тартиби масалалари, сувдан фойдаланиш, шунингдек, обҳаво) оид бслимлари муҳим тарихий аҳамистга сга.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
-
ХОА АЗМИЙ (14-а.) шоир. Ўзбек адабиётининг Аавоийгача бслган атоқли вакилларидан, нома жанрининг асосчиси. Ҳаёти ва ижоди ҳақида айрим маълумотлар унинг бизгача сакланиб қолган сгона асари «Муҳаббатнома» орқали етиб келга' «Муҳаббатнома» Олтин Ўрда хони Жонибекнинг ҳукмдорларидан Муҳаммад Хсжабекнинг таклифи билан 1353 й.да ёзилган. «Муҳаббатнома»нинг «Баёни воқени айтур» қисмидан маълум бслишича, X. илгари ҳам ксп шеърлар ёзган, айниқса, муҳаббат мавзуидаги асарлари билан шухрат қозонган, лекин улар форсийда ёзилган бслиб, Муҳаммад Хсжабек шоирдан ишқий мавзуда туркийча китоб ёзиб беришни илтимос қилган. X. асарининг майдонга келишида Авҳадий Мароғавий (127475; 133738)нинг форсча ёзилган «Муҳаббатнома» достонининг таъсири бслган. Лекин Авҳадийда номалар ошиқ ва маъшуқа номидан ёзилган бслса, Х.да ошиқнинг маҳбубасига йсллаган шеърий номалари жамланган. Ҳар бир мактуб муаллифнинг чуқур кечинмалари, мурожаати билан бошлансада, унда маъшуқа ҳусну жамоли, феълатворининг муболағали тасвири биринчи сринга чиқади. Аомалар моҳист сътиборига ксра, васф билан мадҳнинг синтезидан иборат.
Асар билан Аавоий ҳам таниш бслган. «Муҳокамат уллуғатайн»да туркий тилнинг бойлигини исботламоқ мақсадида «Муҳаббатнома»дан мисол келтиради.
«Муҳаббатнома»нинг 2 та қслёзма нусхаси (уйғур ва араб ёзувларида) маълум. Шулардан сскиси уйғур ёзувидаги нусха бслиб, Британис музейида (инв. â„– 8193) сакланади. Аусха Шоҳрухнинг Ҳиротдаги саркардаси Мир Жалолиддин топшириғи билан Бакир Мансур томонидан 1432 й.нинг мартида Язд ш.да ксчирилган. Ўнта нома берилган. 364 байтдан таркиб топган.
Асарнинг араб ёзувидаги 2нусхаси ҳам Британис музейида сақланади (инв. â„–Add 7914), 1508—09 й.ларда ксчирилган, 474 байтдан таркиб топган. Мафоийлун мафоийлун фаувлун вазнида ёзилган.
«Муҳаббатнома» кейинги шоирларга катта таъсир ксрсатган. Хсжандий («Латофатнома»), Юсуф Амирий («Даҳнома»), Саййид Аҳмад («Таашшуқнома») унга назира битганлар.
Ас: Муҳаббатнома, Т., 1959; Муҳаббатнаме, М., 1969.
Ад.: Маллаев А. М., Узбекадабиётитарихи, Т., 1965; Ўзбек адабиёти тарихи [5 ж.ли], 1ж., Т., 1977.
Бегали Қосимов
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан