forum.ziyouz.com
Jamiyat va inson => Salomatlik => Tibbiy qomus => Mavzu boshlandi: JaviK 28 Oktyabr 2010, 14:53:49
-
Аевропатологис ва психиатриснинг ривожланиш тарихи
Аеврологис фанига бундан минг йил илгари Абу Али ибн Сино асос солган бслиб, фақат XIX аср охири, XX аср бошларида Европа тиббиётидан неврологис фани бслиб ажралиб чиққан. Абу Али ибн сино биринчи бслиб умумий неврологис билан хусусий неврологисни ажратиб берди, инсон аъзоларининг фаолистини уларнинг тузилиши билан чамбарчас боғлиқ равишда баён қилди. Шу билан бирга аъзоларни бош мис ва итоаткор аъзоларга бслиб чиққан, бош (марказий) аъзоларга бош ва орқа мисни киритди.
Бош мисни ҳис-туйғулар ва ҳаракатнинг бошланғич аъзоси деб таърифлаган. Бош мис анатомиссини баён қилган. Ибн Сино бош мисни «онг маркази » деб таърифлайди. Бу аъзо орқали биз дунёни ксрамиз, сшитамиз, мушоҳада қиламиз ва ҳидни биламиз. Бу аъзода фикр пайдо бслади, фикрдан сса билим туғилади. Ички аъзоларнинг фаолисти, ишлаш тарзи ҳам бош мисга боғлиқ. Ибн сино орқа мис анатомисси ва физиологиссини чуқур срганиб, шундай ёзган сди: «сратувчи... бош миснинг бир қисмини пастга (тананинг пастки қисмига) тушириб, инсонга мурувват ксрсатдики, ундан ажралган асаблар майда тармоқларга бслиниб, сз вазифаларини бемалол, узлуксиз бажо келтирадилар». Ибн сино нафас марказининг бош мис билан орқа мис сртасида жойлашганлигини, жинсий ва сийдик чиқариш аъзолари фаолистини орқа мис идора қилади деб айтган. Ибн сино «Тиб қонунлари» китобида периферик асаб тизимининг анатомисси ва физиологиссини тасвирлаб берган. Лериферик асабларни Ибн сино қуйидагича таърифлайди: «асаблар бош мисдан ёки орқа мисдан бошланиб, майда, юмшоқ стказгичлардан иборат. Улар ҳаракатлантириш ва сезиш вазифаларини бажариш учун сратилган». Бундан ташқари, бош мис ва орқа мис асабларининг ҳаракатлантирувчи ва сезувчи вазифаларини сътиборга олиб, алоҳида-алоҳида баён қилган. Ибн сино асаб ва руҳий касалликлар таснифини сратган.
-
Ҳозирги замон асаб тизими таснифи Ибн сино сратган таснифдан катта фарқ қилмайди. Ибн сино касалликларни сткир ва сурункали, енгил ёки оғир, даволанадиган ва даволанмайдиган касалликларга бслади. Касалликни 4 та: бошланғич, зсрайиш, ста зсрайиш ва сусайиш даврларга ажратади. Ички аъзолар касалликлари натижасида асаб тизимининг бузилишларини ифодалаб берган. Ибн сино беморларни даволашда психотераписга катта сътибор берган. Унинг фикрича, схши ссз, меҳрибон дсст ва севимли одамларнинг сқинлиги, сайру-саёҳатлар, ов, мусиқа каби кайфистни схшиловчи омиллар инсон руҳини кстариб саломатлигини мустаҳкамлайди. Бундан ташқари, касаллик турларини срганишда Ал-Хоразмий, Ал-Форобий, Абу Бакр ар-А озий ва бошқа олимлар олиб борган ишлар ҳам мақтовга сазовордир. Инсоннинг асаби нозик, лекин қудрати зср. Киши асаби қанчалик зсриқса, касалликка шунчалик тез чалинади ва дард анча оғир стади. Одамнинг асаби қанчалик схши бслса, куч-қуввати ҳам схши бслади. Агар одамнинг асаби тинч ва сзи хотиржам бслса, касалликдан йироқ юради. Бундай одам дардга учраганда ҳам тез ва асоратсиз соғасди, деб ёзган сди Абу Бакр ар-А озий.
-
Минг йиллар мобайнида руҳий касалликларга ғайритабиий кучларнинг аломати деб қараб келинди ва уларни худонинг ғазаби ёки аксинча унинг раҳмати натижасидир, деб ҳисобланди. Ана шу тушунчаларга қараб, руҳий касалликлар билан оғриган беморларга нисбатан муносабат ҳам турлича бслган. Одатда, тентак бслган беморларни худонинг ғазабини қсзғатган деб ҳисоблашар, уларга нафрат билан қарашар ва кспинча слдириб юборишар сди. Осойишта тентаклик деб аталадиган дардга мубтало бслган кишиларни «худонинг севимли бандалари» ҳисоблаб, уларга меҳр-шафқат қилишар, снги кийимлар кийдиришлар, бсйинларига гулчамбарлар осишар сди. «Шу нарсани билмоқ керакки, — деб ёзган сди Гиппократ, — бир томондан лаззатланиш, шодлик, кулги, сйинлар, бошқа томондан ғамгинлик, маъюслик, норозилик ва ачиниш мисда пайдо бслади. Бу туфайли биз тентак бсламиз, алаҳлаймиз ёки кечаси, ё бслмаса кундуз кунлари биз ваҳимага, қсрқувга тушамиз». А уҳий касалликлар Гиппократнинг фикрича бош миснинг касалланиши туфайли пайдо бслади ва бош миснинг срим шарлари бир томонининг шикастланиши тананинг қарама-қарши томонида талвасага тушиш каби бузилишларни пайдо қилишини айтиб стган. Шу кунга қадар психиатрисда қслланилиб келаётган «меланхолис», «манис», «паранойс» атамалари Гиппократга тааллуқлидир. Бундан ташқари, у 4 типдаги гавда тузилиши ва мижоз (сангвиниклар, флегматиклар, холериклар ва меланхоликлар)ларни ҳамда ҳар бир типнинг сзига хослигига одамга табиат (об-ҳаво, ташқи муҳит) таъсирининг натижаси борлигини кузатди.
-
Ўзбекистонда неврологис фанининг ривожланишида Ўрта Осиё Давлат дорилфунунинг очилиши сабаб бслди. 1920-йил снвар ойида дорилфунуннинг табобат факультети қошида асаб касалликлари кафедраси ташкил стилди. Бу кафедрага биринчи бслиб профессор М.Захарченко асос солди ва 1939-йилгача уни бошқариб келди. 1940-йилдан 1959-йилгача профессор А.Шаргородский, 1963—1965-йиллар давомида профессор С.Охундовлар кафедрада мудир бслганлар. 1966-йилдан сса кафедрага Европа ва Осиё тиббиёт фанлар академиссининг академиги профессор А.Мажидов раҳбарлик қилиб келмоқда. 1960-йилдан бошлаб болалар асаб касалликлари кафедраси пайдо бслди. Бунда болаларнинг туғруқ вақтидаги жароҳатлари, уларда кузатиладиган асаб касалликлари ва руҳий сзгаришлар илмий жиҳатдан срганилади. Кейинги йилларда болаларда учрайдиган асаб касалликларини срганишда, уларнинг келиб чиқиш сабаблари, тараққиёти ва клиник белгиларини аниқлашда снги йсналишлар очилмоқда.
-
Касалликларни аниқлашда фақатгина клиник текширув ва лабораторис усулларига тасниб қолмай, балки замонавий слектрофизиологис усулларига ҳам кенг срин берилмоқда. Бундай усулларнинг тиббиёт амалиётида, хусусан, неврологис ва психиатрисда қслланилиши бош ва орқа мис жароҳатлари, тутқаноқ хуружлари, беихтиёр ҳаракатлар ва туғма шикастланишлари натижасида келиб чиққан касалликларни аниқлаб, олдини олишда катта самара бураспти. Кейинчалик бир неча сзбек олимлари: фан арбобларидан—А.А аҳимжонов, А.Мажидов, Х.Салоҳиддинов, профессорлардан М.Самибойев, Ф.Абдуҳакимов, Ш.Шомансуров, Б.Ғофуров, М.Отажонов, Е.Шамсиев, С.Бусаков, Ш.Асқаров, Ф.Ханнанова, Ғ.Содиқова, А.Аслановлар асаб касалликлари бсйича фанга бир қанча снгиликлар киритдилар.
-
Ўзбекистон А еспубликаси мустақил бслиши муносабати билан тиббиёт фанининг ривожланишига катта сътибор берилди. 1991-йилда Бухоро, Аукус ва Урганчда тиббиёт институтлари очилди. Бу воқеа Ўзбекистон неврологиссининг ривожланишдаги снги босқичдир.
Шундай қилиб, Ўзбекистон неврологиссининг илмий амалий фаолистига назар ташлар сканмиз, бу давр мобайнида бир қатор таниқли олимларнинг етишиб чиқганининг гувоҳи бсламиз. Бу олимларнинг илмий изланишлари, сришган ютуқлари неврологис фанининг ривожланишига ва уни дунё неврологисси миқёсига олиб чиқишда улкан ҳисса қсшди.
Аевропатологис (грекча «неврон» — нерв ёки асаб, pathos — касаллик logos — фан) — асаб касалликлари ва нервнинг ҳаракатлантирувчи, сезувчи, вегетатив қисмларидаги бузилишларни ҳамда уларни даволаш, олдини олиш чораларини срганувчи фандир.
-
Лсихиатрис (грекча «psyche» — руҳ, жонни, iatreo — даволаш дегани) —одамнинг билиш фаолистидаги сезгилар ва хулқ-атвордаги пайдо бсладиган бузилишларни срганади. Одамнинг руҳий фаолистида рсй берадиган сзгаришлар ва уларни даволаш ҳамда олдини олиш билан шуғулланади.
Аеврологис икки қисмдан иборат:
Умумий неврологис — бу, сз навбатида, асаб тизимининг анатомисси, гистологисси, ҳамда физиологиссини срганади ва сна умумий невропатологис топик ташхис қсйишни, съни зарарланиш қаерда ва унинг натижасида нима рсй беришини срганади.
Хусусий невропатологис — бу асаб касалликларининг келиб чиқиш сабабларини, тараққиётини, клиник манзарасини, оқибатини, давосини ва олдини олиш чораларини срганади.
Лсихиатрис ҳам икки қисмдан иборат:
Умумий психопатологис — руҳий касалликларнинг умумий аломатлари, кечишининг қонунистлари, аниқлаш усуллари ва таснифи, даволаш ва олдини олиш чоралари тсғрисидаги фандир.
Хусусий психиатрис — руҳий касалликларнинг турлари, қиёсий ташхиси ва даволаш усулларидир.
Манбаа: Тошкент давлат педиатрис тиббиёт институти "œАевропатологис ва психиатриснинг ривожланиш тарихи"
-
ОИТС тарихдан
ОИТС (СЛИД) хасталиги ва ОИВ (ВИЧ) — инфекяиснинг келиб чиқиш тарихи ҳақида етарли даражада илмий асосланган далиллар ва бир нечта назарий тахминлар тсғрисида анчагина гапириш мумкин. Қисқа қилиб айтганда, улардан бири - ушбу хасталикнинг келиб чиқиши, 1950 йилларда Африка қитъасида, касаллик келтириб чиқарувчи вирус одамларга маймунлардан стган деган назарий тахминлар бор. Шунингдек, сша даврларда одамларда клиник белгилари ва оқибати бсйича ҳозирги ОИТС касаллигига схшаш айрим хасталиклар мавжуд бслган. Аммо улар ичида айрим клиник белгиларига ксра бошқачароқ, даволаш қийин бслган ва натижада доим слим билан тугалланаётгани тсғрисида маълумотлар пайдо бслган. Кейинчалик бундай муаммолар 1981 йилда АҚШда (Атланта шаҳрида) касалликларни назорат қилувчи Марказда снги хасталик рсйхатга олинган ва унга орттирилган иммун танқислиги синдроми (ОИТС-СЛИД) деб ном берилди.
-
1987 йилнинг срталарига келиб СЛИД синдроми билан касалланганларнинг сони 930 тага, у билан зарарланган (юққан) кишиларнинг сони сса 60000 га сқинлашган. Олим Г.Данилин маълумотларига ксра 1991 йилдаёқ СЛИД спидемисси 150 та мамлакатни забт стган сди. У сзининг хавфлилигига ксра атом бомбасидан кам смас, деб таъкидланади.
1991 йилдаёқ 60 дан ортиқ мамлакатларда, жумладан СССА да (23 апр.1990 й) «СЛИД касаллигини олдини олиш учун қонун» чиқарилган ва сша дастур (программаси) учун 10 млн рубль ажратилган бслса, АҚШда 1,6 млрд доллар ажратилган.
Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотига ксра, ҳозирги кунда дунёнинг 197 мамлакатида 1999 йил охиригача 35 млн. одам ОИТС билан хасталанган ва улардан 13,5 млн. вафот стган. Ҳозирги кунда сса 60 млн. атрофида ҳисобланмоқда. Ўзбекистонда ҳам ОИТС билан касалланганларнинг сони ортиб бормоқда.
Муаллиф: Сайфиддин Фахриддин сғли
Манбаа: Валеологис асослари
-
Иммунологис фанининг тарихи ва аҳамисти
Аволюяис нуқтаи назардан иммунитет тизимининг пайдо бслиши тахминан 500 млн йиллар ҳисобланади. Табиатнинг бундай нарсани инъом қилгани сзининг гсзаллиги билан уйғунлашиб, мақсадга мувофиқлиги билан одамзодни ҳам қувонтиради. Чунки у барча организмларни асосий ҳимос тизими ҳисобланади.
Олимларнинг узоқ ва қунт билан изланишлари натижасида охирги 110 йилларда «Тиббий иммунологис» фанини юзага келтирди.
Клиник иммунологис тиббиёт фанининг нисбатан снгиларидан ҳисобланиб, юқумли касалликларни даволаш ва олдини олишда шифокор учун кучли қурол бслиб қолди.
«Иммунологис» фани XVIII асрнинг охирларида ривожлана бошлади ва у А.Дженнер номи билан боғлиқ бслиб, у биринчи бор табиий чечак касаллигини олдини олишда «вакяинаяис» усулини қсллашидан иборат бслди ва келгусида Л.Ластер томонидан юқумли касалликларни олдини олишдаги тажрибаларига асос бслди.
Иммунологиснинг узоқ муддат мобайнида ривожланиши «Микробиологис» фани томонидан олиб борилган ишлар билан боғланди ва қатор юқумли касалликларнинг келиб чиқиши, диагностикаси, даволаш ва профилактикаси соҳасида вакяина ҳамда қон зардоби кабилардан фойдаланишлар муҳим снгиликларнинг пайдо бслишига сабабчи бслди.
-
Организмнинг касал чақирувчи микроорганизмларга нисбатан курашиш қобилистидаги механизмини срганишлар улкан ютуқларга олиб келди ва у иккита иммунитет назариссининг келиб чиқишига сабабчи бслди. Жумладан, И.Мечников томонидан 1887 йилда иммунитетнинг «фагояитар» назарисси ҳамда Л.Арлих томонидан 1901 йилда «гуморал» назарислар сратилди.
Шундай қилиб, А.Дженнер инфекяион иммунологисни сратди. Ж.Борда ва А.Чистовичлар организмга кирган нафақат микроорганизм, ҳатто бошқа ёт нарсаларга қарши организмда антитела ҳосил бслишини исботлаб инфекяион иммунологисга асос солишди. Сснгра И.Мечников томонидан 1900 йилда организмнинг айрим тсқимларига қарши организмда яитотоксинларнинг пайдо бслишини аниқлаши ҳамда 1901 йилда К.Ландштейнер томонидан одам сритрояитлари антигени ҳақидаги маълумотлар билан тасдиқланди.
Л.Медевар 1946 йилда организм сзига ёт бслган тсқималарни қабул қилмаслиги иммунологик механизм асосида бслишини (ноинфекяионлигини) тушунтирди. Келгусида трансплантаяион иммунологис соҳасидаги ишлар 1953 йилда «иммунологик толерантлилик» ҳодисасини исботлади, съни организмнинг сзга тсқималарга жавоб бермаслигини тушунтирди.
Муаллиф: Сайфиддин Фахриддин сғли
Манбаа: Валеологис асослари
-
Иммунологис фанининг ривожланиш тарихи ва сришган ютуқлари
Иммунологис фанининг дастлабки ривожланишида инсонистнинг узоқ, стмишда турли хил касалликларни кузатиши натижасида тспланган билим ва тажрибалари катта рол сйнади.
Кадим замонлардаёк, инсонистни даҳшатга солган касалликларнинг спидемисси даврида, айрим кишиларни бундай касалликлар билан оғримай қолишлари маълум сди. Бундай ташқари айрим касалликлар билан оғриган кишиларда қайта касалланмаслик ҳолати пайдо бслиши хам одамларга маълум сди. Масалан, тоун касаллиги билан оғриб тузалган одамлардан, шу касаллик билан оғриган беморларга қарши, уларни парвариш қилиш учун фойдаланганлар. Илгари Африкада одамлар илон заҳаридан сақланиш учун, илон заҳари суртилган баргни ёки малҳамни терига ишқаб куйишган, ёки ҳайвонларни спка сллиғланиши (спизоотик плевропневмонис) касаллигидан сақлаш учун, шу касалликдан слган ҳайвонларнинг спкасига пичоқнинг учини тегизиб, соғлом молларнинг терисини тилаб куйишган. Аатижада бу моллар плевропневмонис касаллиги билан оғримаган. Қадимги Хитойда чечакга қарши чечакнинг қсриган пуфакчаларни болаларнинг бурнига юборганлар, Аронликлар шу порошокни тирналган терига юборганлар. Англис, Франяис ва Германисда чин чечак касаллигини олдини олиш учун, қсл териси тирналган болаларни, чечак билан оғриган сигирларни соғишга мажбур қилганлар.
-
Иммунологиснинг фан сифатида ривожланиши омиллар 1881 йилдан бошлаб ҳисоблайдилар. Бу давр буюк франяуз олими Л.Ластер ижоди билан мустаҳкам боғликдир. Луи Ластер товуқлар вабоси устида олиб борган тажрибаларининг бирида товуқларга улат вибрионининг қариб қолган културасини юқтиради. Товуқлар слмай қолган, уларга қайта вибрионнинг ёш, вирулентлиги баланд бслган културасини киритади. Аатижада товуқлар бу сафар хам слмай қоладилар. Луп Лостер тажрибаси асосида, кучсизланган микроб ҳужайрасини организмга юборганда, шу касалликка қарши ҳимос қобилисти пайдо булади деган хулосага келди ва тез орада куйидаги (Сибр сраси) хамда қутуриш касалликларига қарши смловчи препаратларни сратади.
-
Баъзан иммунологиснинг отаси деб Адуард Дженнерни тан оладилар. А.Женнер 1796 йилда 14 майда чин — чечак касаллигини олдини олиш учун смлаш усулини тажрибада биринчи бслиб қсллади, лекин бу усулни маъносини очиб бера олмади. У сигир чечагидан олиб 8 сшар Жемс Филс деган болага смлади. Бу бола кейинчалик чечак тарқалганда чечак ч касаллиги билан оғримади. Бунга вакяина деб ном берди. (Vacca — сигир деган маънони англатади). Бу ишлар учун Лондон медияина жамисти А.Женнерга катта олтин медал беришга қарор қилди. А оссисда профессор Е.Мухин биринчи марта болаларни смлади. Бу воқеанинг хотираси учун биринчи смланган бола Антон Летров — Вакяинов деган фамилисни олди. Улуғ рус олими И.И. Месинков 1883 йилда сзининг ксп йиллик текширишлари натижасида фагояитоз назариссини сратди. Олим, уз назариссида организмдаги кспгина ҳужайралар, лейкояитлар ва макрофаглар, организмга кирган патоген микробларни ютиб олиб, парчалаб юбориш хусусистига сга сканлигини ксрсатди.
-
Гигиена тараққиёти тарихи
Ҳар қандай фаннинг тараққиёти ижтимоий формаяислар сволюяисси билан, техника ва маданист тараққиёти билан узвий боғланган. Шу нуқтаи назардан гигиена тарихи турли даврлардаги ижтимоий ва иқтисодий шарт-шароитлар таъсирини акс сттирадиган бир неча босқичга бслинади.
Гигиена ривожланиш тарихи нисбатан узоқ смас. Гигиенага оид билимлар XIX асрнинг биринчи срмида тизимга солиниб, мустақил фан ҳолида бирлаштирилди. Бироқ одамлар гигиена ва санитариснинг маълум қонун-қоидаларига қадим замонларда ҳам риос қилишган. Тарихий ҳужжатлар, санъат асарлари ва археологик қазилмалар маълумотлари срамиздан анча илгариёқ санитарис қонунларининг баъзи слементлари мавжуд бслганлигидан ҳамда маълум санитарис чора-тадбирлари амалга ошириб келинганлигидан далолат беради.
-
Қадимги ҳинд ва хитой қонунларида (милоддан аввалги 3000—4000-йиллар) овқатланиш ва кундалик режим, меҳнат қилиш ва дам олиш тартиби тсғрисида ксрсатмалар бор. Уларда баданни тоза тутиш зарурлиги гапириб стилади, мурдаларни ксмиш қоидалари маълум қилинади ва ҳоказо. срамиздан 1500 йил илгари Мисрда ахлатларни йсқотиш ва ботқоқликларни қуритиш ишлари уюшган ҳолда стказилган, суғориш системалари ва водопроводлар барпо стилган.
Қадимги Юнонистон ва Спартада ёшларни жисмоний жиҳатдан ривожлантиришга катта аҳамист берилган, олимпис спорт мусобақалари стказиб турилган. Афинада оқова сувларини йсқотиш учун канализаяис қурилган. Бу жойда уйлар қуриш ва овқат масаллиқларини сотиш устидан санитарис назорати ҳам ташкил стилган. Юқумли касалликларга қарши курашиш учун Қадимги Юнонистонда бинолар олтингугурт ва хушбсй моддалар тутатиб дудланган.
-
Қадимги Юнонистоннинг буюк шифокори Гиппократ (милоддан аввалги 460—477-йиллар) гигиена масалаларига бағишланган: «Соғлом турмуш маъроми тсғрисида», «ҳаво, сув ва жойлар тсғрисида» деб номланган асарларида ташқи муҳитнинг одам саломатлигига таъсир қилиш омиллари ҳамда шу омилларнинг касалликларга нечоғли алоқадорлиги тсғрисидаги сз кузатувлари ва назарий мулоҳазаларини баён қилган. Гиппократнинг «муҳит назарисси»ни кейинчалик Ллатон, Аристотел ва бошқа олим ҳамда файласуфлар ривожлантирганлар.
Юнонлар маданий бойликларининг ворислари бслмиш римликлар юнонлардан гигиенага оид билимларни мерос қилиб олдилар ва санитарис ободончилиги соҳасида сз устозларидан сзиб кетдилар. Қадимги А имни сув билан таъминлайдиган ва канализаяис иншоотлари сша замон учун муҳандислик мсъжизаси бслган. Қадимги А имда тоғ булоқларидан ҳар бир кишига бир кеча-кундузда 0,5—1 м3 сув стказиб берадиган 14 та йирик ва 20 та майда водопровод бслганлигини айтиб стиш кифос. А имда ахлатларни зарарсизлантириш замонавий усулларининг ибтидоси мавжуд бслган. Аарса қсшиб, масаллиқни қалбакилаштириш ва бузилган озиқ-овқатларни сотиш ман қилинган, бинокорлик ишлари устидан санитарис назорати олиб борилган.
-
Асрий ахлатларни тозалаш иши дастлаб 1609-йилда Ларижда стказилган ва 1780- йилга келиб ахлатни ксчага ташлаш одатига қарши курашишга киришилган. Ички кийим ва чойшаб, ксрпа жилдлари XVIII асргача ноёб ашё бслиб, битлиқилик жуда кенг тарқалган, ҳатто қирол хонадони ҳам бундан мустасно бслмаган. Овқат учун тутиладиган алоҳида идиш Европада тахминан XVI асрда пайдо бслган.
Ўрта асрлар тарихи ҳаддан ташқари катта спидемислар ва Европа аҳолисининг қирилишини бир қадар акс сттирадиган тарихдир. Ўрта асрларда Европада чечак, тиф, грипп спидемислари бир-бирига уланиб турган. Таносил касалликлари, тери ва ксз касалликлари кенг тарқалган. XVI асрда тоун спидемисси Европа аҳолисини тсртдан бир қисмининг ёстиғини қуритган. Янги пайдо бслган буржуазис синфи саноатни ривожлантириш, меҳнат унумдорлигини ошириш ва фойдани кспайтиришдан манфаатдор сди. Бундай мақсадга сришишида унга соғлом ишчилар керак бслганлиги учун ҳам у маълум санитарис чора-тадбирларини амалга оширишга мажбур бслди. Кетма-кет содир бслиб турган спидемислар йирик шаҳарларда соғломлаштиришга оид шошилинч санитарис чора-тадбирларини амалга оширишни, водопровод, канализаяис стказиш кабиларни тақозо стди.
-
XIX асрнинг срталарида биологис, кимё ва физика фанларининг гуркураб ривожланиши гигиена тараққиётида ҳам снги даврни бошлади. Бактериологик ва физик-кимёвий таҳлил усуллари гигиенага ҳам кириб келди, аҳоли истиқомат қиладиган ҳудуд ва уй-жойлар санитарис ҳолатини соғломлаштириш, овқатланиш гигиенаси, меъёр ва талабларни асослашда қслланила бошланди. Бу гигиенадаги скспериментал йсналишнинг ибтидоси бслади.
Инглиз олими Ларкс ва немис гигиенисти Леттенкофер гигиена фанининг асосчилари ҳисобланади. Ларкс 1857-йилда ташқи муҳит омилларини физик-кимёвий ва бактериологик текшириш натижаларига асосланган гигиенага оид асарини нашр сттирган бслса, Леттенкофер гигиенанинг аниқ фанга айланишига йсл очган ксп йиллик лабораторис-статистик текширишларини стказди. Леттенкофернинг турар жойларни шамоллатиш (вентилсяис қилиш) ва иситиш соҳасида олиб борган текширишлари муҳим аҳамистга сга бслди.
-
Леттенкофернинг замондоши ва ҳамкори — физиолог Фойтнинг овқатланиш физиологисси ва гигиенаси соҳасидаги ишлари, айниқса қимматлидир. Леттенкофернинг издошлари А убнер ва Флугге ҳаво, тупроқ, сув, турар жой ва кийим-кечакка санитарис нуқтаи назаридан баҳо беришнинг гигиеник меъёрларини ишлаб чиқдилар.
XIX асрнинг иккинчи срмида бактериологисниниг ривожланиши машҳур Луи Ластер (1822—1895) кашфиётлари билан бевосита боғлиқ. Унинг кашфиётлари турар жойлар, аҳоли сшайдиган жойларни соғломлаштириш ва касалликларнинг олдини олиш масалаларини ҳал қилиш учун гигиенада снги текшириш усулларидан фойдаланиш имконини берди. Бу гигиенанинг снги соҳалари спидемиологис ва санитарис бактериологиссининг тез ривожланишига олиб келди.
-
Гигиена мустақил илмий фан сифатида XIX асрнинг срталарида ривожлана бошлади. Бунга капитализмнинг ривожланиши, шаҳарлар ва саноат корхоналарининг ссиши ҳамда турли спидемисларга қарши курашишнинг зарурлиги асосий замин бслди. Табиий фанлар (физика, кимё, физиологис, микробиологис) соҳасида XIX аср срталарида сришилган ютуқлар ҳам гигиенанинг ривожланиш сабабларидан биридир. Гигиена кафедраси илк бор 1871-йилда Летербург ҳарбий медияина академиссида ташкил стилди, унга гигиенанинг турли масалаларига оид 90 дан ортиқ илмий асарлар муаллифи А.Доброславин бошчилик қилди. «Жамоат соғлиғини сақлаш курси», «Гигиена», «Ҳарбий гигиена курси» китоблари унинг қаламига мансубдир. А.Доброславин ҳарбий гигиенага алоқадор кспгина масалаларни ҳал қилишда иштирок стади. 1882-йилда Москва университетида А оссисда гигиена фанининг ривожланишида жуда муҳим рол сйнаган Ф.Арисман раҳбарлигида гигиена кафедраси ташкил қилинди. Ф.Арисманга ва унинг шогирдлари сратган асарларда гигиенанинг барча бслимлари сз аксини топди. Шу олим томонидан уч томлик «Гигиена бсйича қслланма» чоп стилди. Г.Хлопин (1863—1929) XIX аср охири ХХ аср биринчи чораги гигиенасининг йирик вакили ҳисобланади. Г.Хлопин гигиенада скспериментал йсналиш тарафдори сди. У «Санитарис-гигиеник текшириш методларидан қслланма», «Гигиена асарлари» ва «Умумий гигиена курси" дарсликларини ва бошқа кспгина қслланмаларни сратди.
-
ХХ асрга келиб гигиенаниниг ривожланиши учун катта имконистлар сратилди. Махсус илмий текшириш институтлари, лабораторислар тармоғи кенгайди, тиббиёт институтида гигиена факультети ва кафедраларининг сони ошди. Гигиенанинг айрим соҳалари: меҳнат гигиенаси, коммунал гигиена, овқатланиш гигиенаси, болалар ва ссмирлар гигиенаси, даволаш-профилактика муассасалари гигиенаси, ҳарбий ва радиаяион гигиена мустақил фан сифатида ажралиб чиқди. Гигиеник талаблар ва нормативлар ҳаётга кенг тадбиқ қилина бошланди. Бу сринда гигиена соҳасининиг ривожланишига катта ҳисса қсшган атоқли олимлар А.Семашко, З.Соловёв, А.Мелков, В.Углов, А.Сисин, А.Марзеев ва бошқаларни ксрсатиб стиш лозим.
-
Аиколай Александрович Семашко (1874—1949) сояиал гигиенанинг мустақил илмий фанга айланишининг асосчиси, соғлиқни сақлаш, мактаб гигиенасининг назарий ва ташкилий масалаларига бағишланган 250 дан ортиқ илмий ишлар муаллифи. У сзининг «Соғлиқни сақлашни ташкил қилиш назариссидан очерклар» китобида соғлиқни сақлашнинг асосий қонунистларини умумлаштирди.
-
Ўрта осиёда гигиена
Ўрта Осиёда гигиенанинг ривожланиши сзига хос тарихга сга. Қадим замонларда Ўрта Осиё аҳолиси сз иқлим шароитларидан келиб чиқиб, қандай ҳайвон ва ссимлик маҳсулотларидан истеъмол қилиш мумкинлиги, сув манбаларини танлашда ва иссиқ иқлим шароитида турар жойларни қуриш, кийиниш тсғрисида етарли маълумотга сга бслган.
Феодализм даврида Ўрта Осиёда бошқа фанлар қатори тиббиёт фанининг ҳам ривожланиши кузатилади. Бунинг сабаби, бир томондан, аҳоли иқтисодиёти ва маданистининг юксалиши бслса, иккинчи томондан, ксп шаҳарлар орқали қадимги ипак йслининг стиши бслган.
Карвонларнинг чсл, саҳро, срмонлардан отларда, тусларда қуёшнинг жазирама нури таъсирида, сувсиз срлардан стиши салбий таъсирсиз бслмаган, албатта. Аҳолининг бир давлатдан иккинчи давлатга бориши натижасида тарқалиши мумкин бслган юқумли касалликларнинг олдини олиш чоралари қидирилган. Қадимги Бухорода юқумли касаллик билан оғриганларни аҳолидан ажратиш, алоҳида хоналарга жойлаштириш ва шахсий гигиена қоидаларига риос қилиш талаб стилган.
Археологик топилмаларга ксра Ўрта Осиёда тиббиёт фани жуда қадим замонларда ҳам мавжуд бслганлиги исботланган. Масалан, Қува шаҳрида сополдан қилинган водопровод қувурларининг қолдиқлари топилган.
Енг катта қазилма бойлик Афросиёб шаҳрида топилган бслиб, у срдаги водопровод ва канализаяис қурилмалари Қадимги А им қурилмаларини сслатади. Бу халқ соғлиғини сақлашда тоза сувга ҳамда ташқи муҳит санитарис ҳолатини сақлашда канализаяисга катта аҳамист берилганлигининг далолатидир.
-
Бу маълумотларни Ўрта Осиё халқлари тиббиётига оид илк ёзма маълумот дейиш мумкин. Ўрта Осиё халқларининг тиббиётга оид ёзма маълумотлари феодализмнинг снг ривожланган даврига (IX—XII асрлар) тсғри келади. Шу даврда сшаган ва ижод қилган олимлардан Абу Бакр-ар А озий ҳамда Абу Али ибн Синоларни намуна сифатида келтириш мумкин.
Абу Бакр-ар А озий ташқи муҳит омилларининг одам организмига таъсирини чуқур срганган ва ташқи муҳитнинг салбий таъсиридан сақланиш чора-тадбирлари тсғрисида сз мулоҳазаларини билдирган.
Олим жаҳонда биринчи бслиб чечакнинг олдини олувчи чора сифатида смлашни тавсис қилган ва уни қандай амалга ошириш кераклигини батафсил баён қилган.
Абу Али ибн Синонинг бутун ҳаёт фаолисти инсон саломатлигини сақлаш, касалликларнинг олдини олиш, даволашга бағишланган.
Тиббиёт оламида Абу Али ибн Синонинг табаррук номи Гиппократ ва Гелен каби буюк шифокорлар билан бир қаторда тилга олинади.
-
Абу Али ибн Синонинг тиббиётга доир асарлари бир неча асрлар давомида тиббиёт фанининг назарий ва амалий асоси бслиб келди. Унинг шоҳ асари бслмиш «Китоб ал қонун фит тибб» («Тиб илми қонуни») бир қанча тилларга таржима қилиниб, бир неча асрлар давомида Европа дорилфунунларида асосий қслланма сифатида сқитилган.
Абу Али ибн Сино ички ва ташқи муҳит(овқат, ҳаво, сув, иқлим, турмуш шароитлари ва бошқалар)нинг касаллик пайдо бслишида муҳим рол сйнашини ксрсатиб беради. Ибн Сино табиатда сув, ҳавода сшовчи ксзга ксринмайдиган майда ҳайвонлар (съни микроблар) юқумли касалликларни келтириб чиқарадиган ҳамда тарқатадиган воситалардир, деган фикрни олға сурди. У касалликларнинг олдини олиш, уларнинг тарқалишига йсл қсймаслик учун озодалик тартиб-қоидаларига риос қилиш, сувни қайнатиб ичиш кераклигини таъкидлайди. Ибн Сино микроблар юқумли касалликларни келтириб чиқарувчи ва тарқатувчилари сканлигини Луи Ластердан 8 аср муқаддам исботлаб берди.
Ибн Сино организмнинг турли касалликларга чалинмаслиги учун чиниқтириш, шахсий гигиена тартиб-қоидаларига риос қилиш лозимлигини таъкидлаган.
Абу Али ибн Сино тиб илмини ривожлантириш билан бирга, касалликларни олдини олувчи , одамни муҳофаза қиладиган тадбирлар, съни профилактика амалларидан кенг фойдаланишни тавсис қилган. Аввало, инсоннинг покизалиги, табиатнинг мусаффо ва сслимлиги, овқатланишнинг режалилиги, ҳаммом, жисмоний тарбиснинг зарурлигини буюк табиб равон изоҳлаб берди.
Ўзбекистон А еспубликасида гигиена фанининг ривожланишига сзининг серқирра фаолисти билан улкан улуш қсшган олимлар қаторида А.Зоҳидов, С.Бобожонов, К.Зоиров ва бошқалар номларини айтиб стиш мумкин.
Манбаа: Тошкент давлат педиатрис тиббиёт институти "œГигиена тараққиёти тарихи"
-
Дерматомиозит
Дерматомиозит — алоҳида касаллик сифатида қайд қилинганлигига 100 йилдан ортиқ вақт стди. Касалликни катталар ва болаларда кечишини қуйидаги олимлар сзларининг ишларида диққат билан срганганлар (Wagner 1863, Hepp 1887, Unverricht 1887), болаларда сса (Schultze 1894-1895, Janicke 1895, Koster 1898, Oppenheim 1899). Латологик жараён тери ва мушаклар ҳамда кспгина орган ва тизимларга кузатилганлиги туфайли касаллик турли номлар билан аталади - полимиозит, геморрагик миозит, нейромиозит, дерматомукомиозит, аденодерматомиозит ва бошқалар.
-
Дерматомиозит термини тиббиётга биринчи бслиб Unverrichi томонидан 1891 йилда киритилган. Болаларда дерматомиозит оғир касаллик бслиб тери ва мушакларнинг тизимли зарарланиши билан кечади, кспинча ички органлар паталогисси ҳам аниқланади. Касалликнинг клиник манзараси полиморф, тслқинсимон ва тез ривожланиб бориши билан намоён бслади. Тсқималар ва томирларда кузатиладиган гиперергик жараёнлар, улардаги ферментатив ва оқсил алмашувининг бузилиши касалликнинг фаоллик даражасига боғлиқ бслади. Дерматомиозит болалар слими ёки ногиронлигига олиб келиши мумкин, бунга сабаб ривожланиб борувчи тарқалган кальяиноз ва авж олувчи пай-мушак контрактураси ҳисобланади.
Манбаа: Самарқанд давлат тиббиёт институти А устамов М.А Дерматомиозит