forum.ziyouz.com

Jamiyat va inson => Salomatlik => Tibbiy kutubxona => Mavzu boshlandi: Ansora 10 Dekabr 2010, 14:19:22

Nom: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: Ansora 10 Dekabr 2010, 14:19:22
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI ISHLAR VAZIRLIGI

A K A D E M I Y A


B. N. SIRLIYEV
A. A. BEKNAZAROV
D. N. ARZIQULOV
PSIXOLOGIYA



TOSHKENT

[вложение удалено Администратором]
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: Ansora 10 Dekabr 2010, 14:20:52
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI ISHLAR VAZIRLIGI

A K A D E M I Y A


B. N. SIRLIYEV
A. A. BEKNAZAROV
D. N. ARZIQULOV


PSIXOLOGIYA


Ma’ruzalar to‘plami


Toshkent-2005
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: Ansora 10 Dekabr 2010, 14:25:34
BBK 88ya73
S-14
S-14

Sirliyev B. N., Beknazarov A. A., Arziqulov D. N.
Psixologiya: Ma’ruzalar to‘plami. — T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV

Akademiyasi, 2005. — 136 b.

Mazkur ma’ruzalar to‘plami O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi
tinglovchilariga psixologiyaning boshlang‘ich va asosiy tarmog‘i bo‘lgan umumiy
psixologiya asoslarini o‘rgatish maqsadida tuzilgan. Unda psixologiya fani haqidagi
eng qadimgi qarashlardan tortib, to hozirgi zamon Sharq va G‘arb olimlarining bu fan xususidagi nuqtai nazarlariga asoslanilgan.
To‘plam tinglovchilarni psixologiya fani bilan yaqindan tanishtirish, ularga
kasbiy faoliyatida zarur bo‘ladigan psixologiyaga oid bilimlarni berish, kerakli
ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga qaratilgan.


BBK 88ya73
T a q r i z c h i l a r : psixologiya fanlari nomzodi, dotsent
Safoyev N. S.
yuridik fanlar doktori, professor
Zaripov Z. S.

© O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2005 y.
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: Ansora 10 Dekabr 2010, 14:32:32
SO‘Z BOSHI

Mamlakatimizda boy ma’naviy salohiyat va umuminsoniy qadriyatlarga hamda hozirgi zamon madaniyati, ilmi, texnikasi va texnologiyasining so‘nggi yutuqlariga asoslangan mukammal ta’lim tizimini
barpo etish dolzarb ahamiyatga ega bo‘lgan masalalardan biri hisoblanadi.

Bu muammoni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 29 avgustdagi IX sessiyasida «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi. Mazkur qonun hamda dasturda shaxs va uning shakllanishiga
katta e’tibor qaratilgan, ya’ni shaxs «o‘zbek modeli»ning asosiy tarkibiy qismi sifatida modelning bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va amalga oshiruvchisi deb
ta’kidlab o‘tilgan.

Ma’lumki, shaxs bir qator fanlarning obyekti bo‘lib hisoblanadi. Shaxsni bevosita va bavosita o‘rganadigan fanlar sirasiga psixologiya fani ham kiradi. Xuddi shu maqsadda barcha oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejalariga psixologiya fani ham kiritilgan bo‘lib, u huquqshunoslik sohasida tahsil olayotgan tinglovchilar uchun ixtisoslik fani hisoblanadi.

Mazkur ma’ruzalar matni ham psixologiyaning boshlang‘ich va asosiy tarmog‘i bo‘lgan umumiy psixologiya mavzulari asosida tayyorlangan bo‘lib, Ichki ishlar vazirligi akademiyasida tahsil olayotgan
birinchi bosqich tinglovchilarining psixologiya fani bilan tanishtirish, ularga kasbiy faoliyatda zarur bo‘ladigan psixologiyaga oid bilimlarni berish, kerakli ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga
qaratilgan.

Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: Ansora 10 Dekabr 2010, 14:34:30
Ma’ruzalar matnida quyidagilar xususida so‘z yuritiladi:
psixologiya fanining nazariy-metodologik va tabiiy-ilmiy asoslarini ochib berish, psixologiya fanining asosiy kategoriyalari bo‘lgan psixika, ong, shaxs, faoliyat, psixik ko‘rinishlar, jarayonlar, holatlar va shaxsning individual-psixologik xususiyatlari haqida hamda faoliyatning
asosini, muomala va ijtimoiy tasavvurlarni psixologik o‘rganish, psixodiagnostika asoslari, shaxsning xususiyatlarini, psixik holatini, muomala va tasavvur qonuniyatlarini o‘zlashtirish haqida qisman
ilmiy-nazariy ma’lumotlar bayon qilingan.

Ushbu qo‘llanma tinglovchilarni bo‘lg‘usi kasbiy faoliyatlariga psixologik jihatdan tayyorlashga qaratilgan bo‘lib, unda psixologiya fani haqidagi eng qadimgi qarashlardan tortib, to hozirgi zamon G‘arb va Sharq olimlarining bu fan xususida olib borgan ilmiy tadqiqot ishlari chuqur tahlil qilingan holda berilgan.

Sizning e’tiboringizga havola etilayotgan psixologiyadan ma’ruzalar matni O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi Akademiyasi psixologiya va kasb etikasi kafedrasining professor o‘qituvchilari tomonidan tayyorlangan.
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 14 Dekabr 2010, 22:31:33
1-ma’ruza


PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI


1. Psixologiya fani haqida tushuncha. 
2. Hozirgi zamon psixologiya fanining asosiy prinsiplari, kategoriyalari va ilmiy tadqiqot usullari.
3. Hozirgi zamon psixologiya fanining tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi.


1. Psixologiya fani haqida tushuncha


Hozirgi davrda iqtisodiyot hamda madaniyatni tez va uyg‘un rivojlantirish, ijtimoiy munosabatlarni va siyosiy ustqurmani takomillashtirish, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va oliy boyligi bo‘lmish insonning o‘zini yanada kamol toptirish manfaatlari
yosh avlodlarga ta’lim-tarbiya berishga, shuningdek huquqiy madaniyatga yangicha, yana ham keng ko‘lamda yondashishni talab qiladi.
Shu maqsadda oliy ta’lim muassasalarining o‘quv rejalari va dasturlari qayta ishlab chiqildi. Shu munosabat bilan, umumiy psixo-
logiya, bir tomondan, o‘ziga xos ravishda psixologiya faniga kirish vazifasini bajarsa, ikkinchi tomondan, tinglovchilarni avvalo shaxs
psixologiyasi, uning faoliyati va jamiyatga munosabati haqida, uni tadqiq etish usullari, asosiy psixik jarayonlarning qonuniyatlari haqida
tegishli bilimlardan xabardor etgan holda, ularni o‘z kasbiga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashdan iborat aniq vazifani zimmasiga
oladi. Bu bilimlarni egallamasdan turib, tinglovchilarning o‘qishi va mehnat faoliyatiga, profilaktik ta’lim va tarbiya berish, unga rahbarlik
qilishga layoqatli professional mutaxassisni muvaffaqiyatli tarzda voyaga yetkazib bo‘lmaydi.
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 14 Dekabr 2010, 22:33:48
Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining faoliyatida psixologiya yoki psixologik bilimlar doimo zarur bo‘lgan, chunki ular
bevosita va bilvosita odamlar bilan ishlaydi.  Ijtimoiy hayot ehtiyojlari qadim zamonlardan buyon kishini tevarak atrofdagi odamlarning psixik xususiyatlarini farqlay bilishga va ularni o‘z xatti-harakatlarida hisobga olishga majbur etib kelgan. Dastlab bu xususiyatlarga jonning ta’siri deb izoh berilgan. «Jon» tushunchasining paydo bo‘lishi ibtidoiy odamlarning antimistik qarashlari bilan bog‘liqdir.
Keyinchalik jamiyat taraqqiy eta borgan sari rejalashtirish va ijroning, jismoniy mehnat va ishlab chiqarishning, ma’naviy kuchlarning tabaqalashuvi, sinfiy jamiyatning paydo bo‘lishi va kishining mavhumlashtirish qobiliyati rivojlana borishi munosabati bilan
jonning moddiylikdan xoli tabiati haqida g‘oyalar paydo bo‘ldi. Shu bilan birga, avvalgi antimistik, afsonaviy tasavvurlar o‘rnini ruhni
borliqning tabiatni falsafiy tushunish manzarasi nuqtai nazardan tushuntirishga urinishlar egallay boshladi. 
Tabiatni falsafiy tushunuvchi allomalar — Fales (miloddan avvalgi VII—VI acrlar), Anaksimen (miloddan avvalgi V asr) va Geraklit (miloddan avvalgi VI—V asrlar) ruhni olamning ibtidosini tashkil etuvchi narsaning (suv, havo, olov) odamlar va hayvonlarga jon ato etuvchi shakli tarzida talqin qilishgan. Qadimgi yunon faylasuflarining bu g‘oyani izchillik bilan ilgari surishlari materializmning o‘ziga xos shakli — materiyaning jonliligi (gilozoizm) to‘g‘risidagi xulosaga olib keldi. 
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 19 Yanvar 2011, 09:16:10
Bunday materialistik g‘oyalarni Demokrit (miloddan avvalgi V—IV asrlar), Epikur (miloddan avvalgi IV—III asrlar) va Lukresiy (miloddan avvalgi I asr) kabi atomistlarning rivojlantira borishi
oqibati o‘laroq, ruh tanaga jon bag‘ishlovchi moddiy jism, shuningdek moddiy asos hisoblanmish aql, ya’ni boshqacha qilib aytganda, hayotning butun jarayonini boshqarish vazifasini bajaruvchi idrok
bilan idora etiladigan a’zo sifatida talqin etila boshladi.  Ruh bilan aqlning o‘zi tananing a’zolari bo‘lgani uchun ularning o‘zi ham tana hisoblanadi va atomistlarning fikriga ko‘ra, sharsimon kichik va ancha harakatchan atomlardan tarkib topadi. Bu fikrning soddaligiga qaramay, unda jonli narsa tananing eng sodda funksiyalardan tortib to psixikaga xos xususiyat ekanligining tasdiqlanishi progressiv hol edi.
Shunday qilib, psixik faoliyatni ilmiy tushunish yo‘lidagi dastlabki yirik muvaffaqiyatlar uning tabiiy olam qonunlariga bo‘ysunishini isbot qilish va uning ko‘rinishlari organizmning anatomik-fiziologik
tuzilishiga bog‘liqligini kashf etish bilan uzviy aloqadordir. 
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 19 Yanvar 2011, 09:17:53
Shu bilan birga, o‘sha davr materializm namoyandalari ega bo‘lgan ma’lumotlar yordamida kishiga xos mavhum mantiqiy tafakkur qanday bo‘lishini, shaxsning ma’naviy fazilatlari qay tariqa tarkib topishini, kishining o‘z oldiga maqsad qo‘yishi va gavdani o‘z izmiga bo‘ysundira bilish qobiliyati qay yo‘sinda amalga oshirilishini va shu kabilarni tushuntirib berish qiyin edi. Insonga xos xulq-atvorga oid ushbu alomatlarni atomlar harakati doirasidan tashqariga olib chiqish, «sharbatlar» aralashmasi yoki
miyaning tashqi tuzilishi bilan tushuntirish mumkin emas edi. Bu esa quldorlik jamiyati manfaatlarini himoya qiladigan faylasuflarga psixika haqidagi idealistik qarashlarini rivojlantirish uchun sharoit
yaratib berdi.  Bu faylasuflar orasida Aflotun (miloddan avvalgi 428 yoki 427—337 yillar) alohida ajralib turadi. U jonning qismlari to‘g‘risidagi tushunchani yaratdi hamda ulardan aql-idrok, jasorat va orzu-istakni alohida ajratib ko‘rsatdi. Aflotun ular tananing turli qismlari (bosh, ko‘krak, qorin bo‘shlig‘i)da joylashgan bo‘ladi, degan fikrni ilgari surdi. Faylasufning fikricha, jonning qismlari odamlarda bir xil
taqsimlangan bo‘lib, ulardan birining boshqalariga qaraganda ustun bo‘lishi individning u yoki bu ijtimoiy guruhga mansubligini belgilaydi.
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 19 Yanvar 2011, 09:19:12
Aflotun psixologiyada dualizmning, ya’ni moddiy va ruhiy olamni tana bilan psixikani ikki mustaqil va antogonistik ibtidolar tarzida tushuntiradigan ta’limotning asoschisidir. Aflotunning dualizmiga
qaraganda uning shogirdi Arastu (miloddan avvalgi 384—322 yillar)ning ta’limoti ancha muvaffaqiyatli ravishda ilgarilab ketdi. U psixologik fikrlarni tabiiy va ilmiy asosda qayta ko‘rib, uni biologiya
va tibbiyot bilan bog‘ladi. Arastuning «Jon to‘g‘risidagi» asari psixologiyaning bu davrga kelib o‘ziga xos bilimlar sohasi sifatida ajralib chiqqanligidan dalolat beradi. Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo‘lib ruh va jonni tananing ajralmas qismi ekanligi g‘oyasini ilgari surdi. Shu bilan
Arastu ilmiy psixologiya faniga asos soldi.  Sharq allomalaridan Ibn Sino, Forobiy, Beruniy, Navoiy o‘z asarlarida psixika va shaxs psixologiyasi muammolari yuzasidan turlicha yondashuvlar bilan chiqishdi.
Psixika  yuksak darajada tashkil topgan materiyaning mahsuli bo‘lib, u obyektiv olamni subyektiv aks ettiradi.
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 19 Yanvar 2011, 09:26:41
Psixika miyaning xususiyatidir. Sezgi, fikr ong maxsus tarzda tashkil topgan materiyaning oliy mahsulidir. Organizmning psixik faoliyati tananing ko‘p sonli maxsus a’zolari vositasida amalga
oshiriladi. Organik dunyoning amyobalardan to odamga qadar uzoq davom etgan evolutsiyasi davomida xulq-atvor va xatti-harakatlarning fiziologik mexanizmlari to‘xtovsiz murakkablashib, tabaqalanib va shular tufayli organizm muhit o‘zgarishlariga tez reaksiya qila oladigan va
moslashuvchan bo‘la bordi. I. M. Sechenov «Bosh miya reflekslari» (1863) asarida ongli va
ongsiz hayotning barcha harakatlari ro‘y berish usuliga ko‘ra reflekslardan iboratdir, degan xulosaga kelgan edi. Psixik hodisa yaxlit reflektor harakatda yuz bergan va uning mahsuli bo‘lgan holda, ayni paytda, hali yuzaga kelmagan natija (ta’sir o‘tkazish, harakat qilish)dan darak beruvchi omil vazifasini bajaradi. Psixik jarayonlarning ahamiyati nimalardan iborat? Bu organizmning signal yoki boshqaruv funksiyasi bo‘lib, u harakatni o‘zgaruvchan shart-sharoitlarga moslashtiradi va shu bilan foydali, moslashuv-chan samaraga erishishini ta’minlaydi. Psixik jarayon miyaning mohiyati, uning tegishli bo‘linmalari funksiyasi sifatida tashqi olam haqidagi axborotning qayoqqa ketishi, qayerda saqlanishi va qayta ishlanishini ko‘rsatuvchi javob faoliyatining boshqaruvchisidir. 
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 19 Yanvar 2011, 09:28:31
Shunday qilib, kishining bilimlari, tevarak atrof haqidagi tasavvurlari, ya’ni individual tajribaning butun boyliklari reflektor harakatga kiradi. Psixik hodisalar tashqi (tevarak atrofdagi muhit) va
ichki (fiziologik tizim sifatidagi organizmning holati) ta’sirlarga berilgan javobdir. 
Psixik hodisalar faoliyatning hozir ta’sir etayotgan (sezgilar, idrok) yoki qachonlardir, ya’ni o‘tmish tajribada (xotira yuz bergan qo‘zg‘atuvchiga javob tarzida ro‘y beradigan, ana shu ta’sirni umum-
lashtiradigan, ularning natijalarini (tafakkur, xayol) oldindan ko‘ra bilishga yordam beradigan, bir xil taassurotlar natijasida faoliyat (histuyg‘u, iroda)ni kuchaytiradigan yoki susaytiradigan, umuman faol-
lashtirib yuboradigan va boshqa xildagi taassurotlar oqibatida uni tormozlashtiradigan, odamlar xulq-atvori (temperament, xarakter va boshqalar)dagi tafovutlarni aniqlaydigan doimiy boshqaruvchilardir.
I. M. Sechenov psixikaning reflektorligi va faoliyatning psixik jihatdan boshqarilishi g‘oyasini ilgari surdi. Bu muhim nazariya va qoidalarni I. P. Pavlov (1849—1936) tajriba yo‘li bilan aniqlashtirdi va
tasdiqladi. U hayvonlarning, shuningdek odamlarning tashqi muhit bilan o‘zaro harakati miya tomonidan boshqarilishi qonuniyatlarini kashf etgan edi. I. P. Pavlovning ushbu qonuniyatlarga nisbatan jami qarashlari odatda ikki xil signal tizimi haqidagi ta’limot deyiladi. Narsaning timsoli (ko‘rinishi, eshitilishi, hid tarqatishi va shu kabilar hayvonlar uchun biron-bir shartsiz qo‘zg‘atuvchi signal bo‘lib xizmat qiladi. Bu ular xatti-harakatining shartli refleks tarzida o‘zgarishiga olib keladi. 
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 19 Yanvar 2011, 09:29:37
Hayvonlar o‘z xatti-harakatlarida I. P. Pavlov birinchi signal tizimining signallari («birinchi signallar») deb atagan signallarga amal qiladi. Hayvonlarning butun psixik faoliyati birinchi signallar tizimi
darajasida yuz beradi. Odamda ham birinchi signal tizimining signallari (aniq timsollar, tasavvurlar) uning xulq-atvorini boshqarish va yo‘naltirishda juda muhim o‘rin tutadi.  Masalan, svetoforning qizil chirog‘i haydovchi uchun signal qo‘z-g‘atuvchi bo‘lib, qator harakatlantiruvchi jarayonlarni hosil qiladi.
Natijada haydovchi tormozni bosib, mashinani to‘xtatadi. Yuqorida ta’kidlanganlarning hammasi psixikani obyektiv olamning subyektiv tarzi, voqelikning miyadagi aksi, deb hisoblash imkonini beradi.
Psixologiya psixikani o‘rganishning muayyan ilmiy vazifalariga, o‘zining aniq tadqiqot mavzuiga egadir. Psixologiya ta’sir ko‘rsatuv-chi obyektlari bo‘lgan subyektning ichki, psixik holatiga tashqi ta’sir-
lar natijasida ro‘y beradigan o‘zgarishlar jarayoni qanday kechishini o‘rganadi.
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 19 Yanvar 2011, 09:30:50
Psixika faolligi bilan ajralib turadi. Uning zarur jihati mayllar, eng maqbul yechimni faol izlash, ehtimoli tutilgan xatti-harakatlar variant-larini xayoldan o‘tkazishdan iboratdir. Psixik in’ikos aynan o‘zini aks
ettiradigan, sust narsa emas, balki u harakatlarning turli variantlarini izlash, tanlash, solishtirish bilan bog‘liq bo‘lgan shaxs faoliyatining zarur jihati hisoblanadi. Psixikaning mavjudligi izchil harakat dasturini tuzish, oldiniga ichki rejada ish bajarish (masalan, xulq-atvorning ehtimoliy variantla-
rini tanlash) va shundan keyingina harakat qilish imkonini beradi. Biologik evolutsiya jarayonida kishi psixikasi xulq-atvorni boshqarishning alohida apparati sifatida paydo bo‘lib, sifat jihatdan o‘zga-
rib ketadi. Odamlar ijtimoiy hayot qonunlarining ta’siri ostida shaxslar bo‘lib yetishadi, ularning har birida ularni voyaga yetkazgan tarixiy sharoitning izlari saqlanib qolgan bo‘ladi. Aslini olganda, kishining xulq-atvori, xatti-harakatlari ham shaxsiy xususiyat kasb etadi. Ta’kidlanganlarning hammasi endilikda psixologiya faniga yuqorida berilgan ta’rifni bir qadar aniqlashtirish imkonini beradi: psixo-
logiya voqelikning miyadagi obrazi sifatida sodir bo‘luvchi psixik faktlar, qonuniyatlar va faoliyat mexanizmlari to‘g‘risidagi fandir. Psixikaning odamga xos bo‘lgan oliy darajasi ongni tashkil etadi.
Ong psixikaning oliy darajasi, uni yaxlit bir holga keltiruvchi shakli bo‘lib, kishining mehnat faoliyatida, boshqalar bilan (til yordamida) doimiy muloqot qilish jarayonida shakllanishining ijtimoiy-tarixiy
shart-sharoitlari natijasi hisoblanadi.
Nom: Re: PSIXOLOGIYA
Yuborildi: JaviK 19 Yanvar 2011, 09:32:18
Ongning tuzilishi, uning muhim psixologik ta’rifi qanday?

Ongning tuzilishiga berilgan birinchi ta’rif uning nomidan kelib chiqqan, ya’ni ong anglash deganidir. Ikkinchi ta’rif — «Men» va «Men emas» degan tushunchalarni anglash. Uchinchi ta’rifi: odam-
ning maqsadni ko‘zlovchi faoliyatini ta’minlashdir. To‘rtinchi ta’rifi: uning tarkibiga muayyan munosabatning kirganligidir. Ongning yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan barcha o‘ziga xos jihatlari
shakllanishi va namoyon bo‘lishining muqarrar sharti til hisoblanadi. Psixikaning quyi darajasi ongsizlikdir. Ongsizlik kishining o‘zini tuta olmaydigan qilib qo‘yadigan ta’sirlar bilan bog‘liq psixik jarayonlar, harakatlar va holatlar yig‘indisidir. Ongsizlikda anglanishdan farq-li o‘laroq, kishi o‘zi bajarayotgan harakatlarni maqsadga muvofiq tarzda nazorat qila olmaydi, ularning natijasini baholay olishi ham amri mahol.
Ongsizlikka quyidagi psixik hodisalarni kiritish mumkin: uyqu paytida yuz beradigan psixik hodisalar (tush ko‘rish); sezilmaydigan, lekin haqiqatan ham ta’sir ko‘rsatadigan qo‘zg‘atuvchilarga «subsen-
sor» va «subretseptiv» javob reaksiyalari; oldinlari ongli harakat bo‘lib, lekin takrorlanaverib avtomatlashib ketgan va shunga ko‘ra endilikda anglanilmaydigan bo‘lib qolgan harakatlar; faoliyatga undovchi, ammo maqsad hissidan anglanilmaydigan ayrim mayllar va hokazo.