-
Ibrohim Haqqul. Navoiyga qaytish
(http://www.ziyouz.com/images/books/navoiyga_qaytish.jpg) (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=983)
Muallif: Ibrohim Haqqul
Hajmi: 495 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
(http://www.ziyouz.com/components/com_remository/images/download_trans.gif) Saqlab olish (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=983)
Online o'qish (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=5426.0)
-
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ААВОИЙГА ҚАЙТИШ
«Фан» нашриёти
Тошкент
2007
I
Мана беш юз йилдан ортиқ муддатки, Алишер Аавоий халқ фахри, тилимизнинг байроқдори, шеърист мулкининг султони, маданист ва маънавистимизнинг порлоқ қуёши бслиб келмоқда.
Аавоийга схшаш доҳий шоирлар тасодифан дунёга келмайди. Бунинг учун жуда схши шаклланган ижтимоий-маданий муҳит ва ривожланган иқтисодий-сиёсий шароит зарурдир. Аавоий сн бешинчи аср фарзанди. Лекин унинг ижодий шахсисти Амир Темур асос солган буюк салтанат билан, шу салтанатдаги маърифий-маънавий кстарилишлар билан чуқур боғлиқ. Амир Темур Мирзо Улуғбек тақдирида қанчалик муҳим ролни бажарган бслса, темурийзода Ҳусайн Бойқаро ҳам Аавоийнинг Аавоий бслишида алоҳида ҳисса қсшган. Шунинг учун Амир Темур ҳукмронлиги даврларида шаклланган ва ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий ҳаётнинг десрли барча жабҳаларида ибратли натижалар берган давлатчиликдаги бирлик туйғуси Аавоийни ксп илҳомлантирар сди. «Хуросон ва Мовароуннаҳр тарихида, - деб ёзганди академик Иззат Султон, - «Темур ва темурийлар даври» деб аталмиш палла Аавоийнинг таҳсин ва ғурурини уйғотар сди, чунки бу давр «турк улуси» зодагонларининг ҳокимист бошига келиши ва миллий маданист ҳамда адабиётнинг тараққиёти даври бслди. Зотан, Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг бу давр тарихи гениал шоирнинг бунёдга келишига замин ҳозирлаган ва Аавоий сз тақдири ва тарихий миссисси билан бу давр орасида узвий, чамбарчас алоқа борлигини сезар сди». Шу боисдан ҳам Аавоий фикри очиқ, руҳонисти соғлом, тсғрилик, ростлик ва ҳақиқатни умр моҳисти деб билган сл учун ижод қилиш заруристини чуқур ҳис стган. Ссз билан одамни алдаш, ссз билан ёлғонни ҳақиқатга айлантиришга уриниш миллат манфаати учун катта зиён ва кечирилмас қабоҳат сканлигини Аавоий ҳар нарсадан ортиқроқ тушунган. Улуғ шоир бутун ижодиёти мобайнида «Ссзда, Аавоий, не десанг, чин дегил», деган талаб ва шиоридан мутлақо чекинмаган. Бу — ижод тажрибасида жуда сийрак учрайдиган ҳодиса.
-
Аавоий сн бешдан зиёд шеърий шаклларда қалам тебратган. У ғазал, рубоий ва бошқа турдаги шеърларида инсонга хос жамики гсзал ҳис-туйғулар, сзгуликка чорловчи маъноларни тасвирлаб берган деса, муболаға бслмайди.
Аавоийнинг сзбек тилида илк маротаба «Хамса» сратиши чинакам ижодий жасорат сди. «Хамса» - беш улкан достонни сз ичига олган мукаммал асар. Ҳар достоннинг сзи бир оламдирки, ундаги ғослар, ҳақиқатлар, неча снлаб қаҳрамонлар тақдири инсонист қалбини абадулабад завқлантиришга қодир.
Алишер Аавоийнинг буюклиги ва халқимиз тарихидаги хизматлари мутафаккир шоирлиги билангина белгиланмайди, албатта. Аавоий бадиий ижод жабҳасида қанчалик тенгсиз бслса, илмда, съни олимликда ҳам шунчалик беназир. Аавоийнинг тилшунослик, адабиётшунослик, тарих ва тасаввуфшуносликка бағишланган асарлари ҳанузгача сзининг илмий қимматини бой бергани йсқ. Тилимиз, адабиётимиз муаммоларини ҳал қилишда бу нодир тадқиқотларга қайта-қайта мурожаат қилишимиз, айниқса, ёш авлод улардан пухта хабардор бслиши зарур.
Алишер Аавоийнинг ҳаёти, адабий, илмий меросини срганиш олижаноб меҳнат. Унинг таржимаи ҳоли, меросига қизиқиш XV асрдан бошланган. Аавоий асарлари сз замонасидаёқ моҳир хаттотлар томонидан қайта-қайта ксчирилиб, халққа етказилган бслса-да, навоийшунослик йигирманчи асрда снгича шаклланди. Албатта, шсро даврида Аавоий асарлари нашри ва тадқиқи бсйича ксп ишлар қилиниб, маълум ютуқларга сришилган. Аммо улар сркин ёки озод бир миллатнинг талаб ва сҳтиёжларини қондира олмасди. Чунки, Аавоий тсғрисида баҳс юритган ҳеч бир олим шсро мафкураси томонидан белгиланган чизиқдан четга чиқа олгани йсқ. Айтиш зарур бслган фикр-мулоҳазаларнинг аксаристи тадқиқотчиларнинг кснглида қолиб кетганлиги снди сир смас. Шоирнинг айрим асарлари нега мустақиллик замонигача тслиқ нашр стилмади? Улуғ шоир ижодиётининг ирфоний моҳисти, илоҳий ҳақиқатлари хусусида десрли баҳс юритилмаган? Бунинг сабаблари мушоҳада қилиниши лозим.
-
Ашларимиз Аавоийни қанчалик чуқур ва пухта билса, маърифат, сзгулик, комиллик сирларини сшанча кенгроқ сгаллайди. Аавоийнинг ссзлари дилига срнашган одам, сзи истасин-истамасин одамийлик шарафи ва куч-қувватини идрок стади. Аавоий сабоқларига амал қилган киши сз-сзидан халқ дарду ташвишларини енгиллатишга бел боғлайди, фикрни — фикрсизликка, илм-маърифатни — нодонликка ва жаҳолатга қарши қурол срнида ишлатади. Аавоийни етарли даражада билиш — адолат, диёнат ва имон-сътиқоднинг кучига ишонч демак. Кснглида шу ишонч ғолиб бслган одамлар сони жамистимизда қанча кспайса, инсоний муаммолар ҳар қалай камайиб боради. Анг муҳими, диний ҳаётдаги маҳдудлик ва чалғишлар ёш авлод онгидан тезроқ барҳам топади. Бунга сира-сира шубҳаланмаслик лозим.
Алишер Аавоий мумтоз адабиётимизнинг марказий сиймоси. Туркий адабиётнинг снг илғор ва безавол ютуқлари шоир шеъристида мужассамлашган. Буни Озарбойжоннинг беназир шоири Муҳаммад Фузулий, туркман классиги Махтумқули, қозоқ оқини Абай, қорақалпоқ ёзма адабиётининг асосчиларидан бслмиш Бердақнинг сътирофларидан ҳам англаш мумкин. Демак, Аавоий ижоди қардош халқлар билан бслган асрий алоқалар, дсстлик муносабатларини снада мустаҳкамлаш ва снги поғоналарга кстаришдаги сзига хос муҳташам асосдир. Аавоий ва Жомий сртасидаги устозу шогирдликни сса ҳар қанча ибрат қилиб ксрсатса, сшанча кам. Чунки бундай ҳодисалар ксҳна тарих учун ҳам камёбдир.
Хуллас, кейинги йилларда биз Аавоийнинг тилимиз, маданистимиз, адабиётимиз ривожидаги тарихий хизматларини нисбатан чуқур англай бошладик. Аавоийнинг қудратли шахсисти, бетакрор ижодиёти, ижтимоий, сиёсий фаоллиги, бунёдкорлик ғайрати хусусидаги тасаввурларимиз нисбатан сзгарди.
-
Алишер Аавойнинг ғазалларидан бирида шундай гап бор:
Дедим: назм аҳлининг сархайли ким бслғай, деди ҳотиф:
Аавоий бслғай, улким сен тилайдурсен агар бслғай.
Ўша ҳотиф — ғойибдан овоз бергувчи адашмаган: Аавоий ҳақиқатда ҳам шоирларнинг сардори, барча давр туркий шеъристнинг султонидир. Алишер Аавоий шеъристи санъаткорликнинг буюк мактаби. Унинг ижод тажрибаларига тасниб адабиёт тараққиёти ҳақида мулоҳаза юритиш ёки «Шоир ким, унинг асосий ҳунари нима?», - деган ссроққа аниқ жавоб топиш мумкин. Мен Аавоий сшаб ижод қилган даврни гоҳо сзимча хаёлан тасаввур айлаб, Ҳазрат шеъристининг сқувчилари, мухлисларини ксз олдимга келтиришга уринаман. Улар кимлар? Анг аввало, шоирлар, ижодкорлар — гсзаллик ва шеъристнинг сир-асрорини ҳам, қадр-қимматини ҳам англай оладиган кишилар. Кейин илм аҳли — Аавоийга олимларнинг — шоири, шоирларнинг — олими деб қараган, Аавоийни илм-фанннинг толмас муҳофизи, буюк маърифатпарвар слароқ съзозлаган олиму уламолар. Яна бир тоифа: Аавоий асарларида фалсафанинг снг мураккаб, снг долзарб муаммолари шеър тили ила гсзал талқин қилинишига тан берган файласуфлар"¦
Хуллас, Алишер Аавоий шеъристидан баҳрамандлик кснгил сҳтиёжи бслиб қолган мусаввирлар, муғаннию ҳофизлар, давлат ва ҳокимист соҳиблари, ҳақ йслчилари — дарвеш, фақир, ориф ва ошиқлар, мадраса талабалари, дин ва шариат вакиллари, косиблар, ҳунармандалар, деҳқонлар...
Аҳтимол, бу қайдлар кимгадир сриш туюлар. Лекин сриш туюлмаслиги керак. Оддий китобхонни қсс турайлик. Шоир — шоирнинг, ёзувчи — ёзувчининг ёзган нарсасини сқимай қсйган замонда сқувчининг дид, савис ва ички талаблари десрли унутилган бир даврда, кспчиликнинг Аавоийга қизиқиш сабаблари тсғрисида сйласа асло зарар қилмайди.
-
Дарвоқе, бундан бир неча йил аввал матбуотда «Аавоий хослар шоири», деган бир фикр айтилган сди. «Хослар» - алоҳида тоифа демак. Одатда аҳли тасаввуфга хослар дейилади. «Аъхос» - хосларнинг хоси, «хос» -сараланган кишилар жамоаси, «авом» - саводсиз ёки саводи паст оддий халқ, «аъом» - авом даражасига ҳам кстарилмаганлар гуруҳи. Булар тасаввуфий истилоҳлар. Шунинг учун на тасаввуф нуқтаи назаридан, на илм, савис, маданист мезонига ксра Аавоийни «хос»лар шоири дейиш ҳақиқатга мувофиқ келмайди. Аавоий шоҳнинг ҳам, гадонинг ҳам, ошиқнинг ҳам, орифнинг ҳам — ҳамма-ҳамманинг шоири. Аавоий шеъристидан ким нимани ахтарса, шуни топади. Фикран ва руҳан ким нимага талабгор бслса, унда барчаси мавжуд. Ҳатто золим ва жоҳил, нодон ва гумроҳ ҳам Аавоий шеърларидан шифо топади. Чунки Аавоий шеъристида битта бош мақсад бор — Комиллик. Битта сарбон туйғу мавжуд — Камолот туйғуси. Асосий биргина нур қайноғи бор — Ишқ.
Бслмаса ишқ икки жаҳон бслмасун,
Икки жаҳон демаки, жон бслмасун.
Икки жаҳоннинг ҳам мазмун-моҳист ва саодати шу ишқда.
-
Комиллик тсғрисида ссз юритилган айрим қадимий китобларни сқиганда, комиллик мақоми замин одамига насиб стмайдиган бир нарсага схшаб туюлади. Тсғри, комил инсон мартабасига юксалиш машаққатли — риёзат ва заҳматни талаб стадиган иш. Тасаввуфий мазмундаги комиллик шартлари снада оғирроқ. Лекин Аавоий масалани мураккаблаштирмайди. Аксинча, ҳар қандай мураккаблик ва қийинчиликни осон ҳал қилиш йсли ёки усулларини ксрсатади. Шулардан бири, сҳтимолки, биринчиси, комиллик даъвосини дилдан супуриб ташлаб, ноқисликка нигоҳни қаратиш, съни сз нуқсонларининг мушоҳадасига киришиш:
Аоқис улдурким, сзин комил дегай,
Комил улким нуқсин исбот айлагай.
Ўз камолидин демас аҳли камол
Аҳли нуқсон ичрадур бу қилу қол.
Сенки нуқсон ичра комилсен, басе,
Олим айтиб сзни, жоҳилсен басе.
-
«Ауқсон ичра комил»лик дегани нима? Бу — нафс дастидан халос бслмаган сзлик. Аавоийнинг комиллик маслаги нафс ҳукмронлигидан бутунлай озод снги бир руҳоний «Мен» салоҳистига асосланади. Инсоннинг иймони ва виждонини ана шу «Мен» сз тасарруфига олмагунча, у ҳеч қачон комиллик завқига етиб боролмайди. Ҳурлик, сзгулик, ҳақиқат тсғрисидаги иддаолар шунчаки қуруқ гап бслиб қолаверади. Шарқнинг буюк шоирларидан бири «Оллоҳни жуда очиқ ксришни истасанг, «Мен»ни жуда очиқ ксришни срган», деганда нафс учун «слган», руҳ учун ҳаёт бошлаган сша снги «Мен»ни сътиборда тутган. Аавоий бир ғазалида:
А уҳ раҳмоний срур, нафс срур шайтоний,
Иккисин бир-бирига қсшмоқ смастур машрут,
- дер скан, худди шу «Мен» тақдири учун жавобгарликка чорлагандир. Инсон қисмати ва маънавистида тасаввур стиб бслмас сзгариш, ғаройиб снгиланишлар ижодкори бслмиш ушбу «Мен» хусусида ссзлашимизнинг сна бир сабаби бор.
Азизиддин Аасафий «Комил инсон» номли китобида ёзади: «Билгилки, комил инсон қуйидаги тсрт нарсага мукаммал шаклда сга бслган инсондир. Уларнинг биринчиси, схши ссз, иккинчиси, сзгу фаолист, учинчиси, гсзал ахлоқ, тсртинчиси, илм». Бу тсрт нарсага сришган киши комил бслиши мумкин, бироқ ҳурлик шавқини қслга кирита олмас скан. Сабаб? Чунки у ҳали тарк ва фано ҳолининг мададига муҳтождир. Чунки у схши ахлоқ, схши амал ва илмда нечоғлик илгарилаган бслмасин, тсла маънода кснгул тозалиги ва осудалигини қслга киритиб билмаган. Хсш, нима қилиш керак? Фано ҳолидан нажот кутиш лозим.
-
Аавоий ғазалларидан бирида ёзади:
Дединг: «Фано недур?» Мухтасар дейин: «Ўлмак!»
Ки шарҳин тиласанг юз рисола бслғусидур.
Бизда фано шарҳида ҳатто бирор рисола ҳам йсқ. Шунинг учун сша мухтасар шарҳ: «Ўлмак, йсқ бслмак»дан бошқасини десрли билмаймиз. Ҳолбуки, Аавоий девонларидаги неча юзлаб байтлар, бутун бошли ғазаллар фано талқинига бағишланган. Мана сша байтлардан айрим намуналар:
Кирсанг фано тариқиға девонавор кир,
Ул важҳдинки, ақл бу йслда ақиладур.
ёки:
Фано майхонасида қил гадолиғ,
Десангким, бслмайин султонға муҳтож.
Фано тариқининг бош талаби ва туб моҳистини шундай шарҳлаш мумкин: инсоннинг ихтиёр ва иродаси — унинг сифатлари, бошқача айтганда, шахснинг сифатлари унинг ихтиёр ва иродасини ифода стади. Лекин сзининг башарий иродаси билан у Ҳақдан ажралган. Яъни, ирода сртадаги ҳижоб. Демак, инсон сз-сзича ожизлик, ноқислик, кучсизликларини бутунлай енга олиш имкон ва иқтидорига сга смас. У фоний нарсадан кечиб, боқийга сришмоғи лозим. Ҳақ иродаси ҳам азалий, ҳам қудратли. Илоҳий ирода сгаси бслиш сса, юқорида айтганимиз, одамнинг барча махлуқотлардан буюклиги
ва устунлигини намойиш стадиган қудратли «Мен»нинг туғилиши. Шу учун ҳам Аавоий:
Дема жоми фано ичра сзилмиштур ажал заҳри,
Аавоий жон бериб, ул жомни чекмакдур армоним,
- деб ёзган.
Маълумки, комил инсон тушунчасини тасаввуфга биринчи бслиб Муҳйиддин ибн Арабий олиб кирган ва назарий жиҳатдан асослаб ҳам берган.
-
Унингча, «Инсони комилдан юқори мукаммал бир мавжудлик йсқдир. Бу дунёда «Инсонлар орасида камолга етишмаганлар ҳайвони нотиқ — улар фақат сувратда инсондирлар, холос». Бу фикрлар беихтиёр Аавоий бобомизнинг бир қитъаларини хотирга келтиради:
Аҳли маъни гуруҳида зинҳор,
Ҳеч ор айлама гадолиғдин.
Ким буларга гадолиғ ортиқдир,
Аҳли суратға подшолиғдин.
Демак, «аҳли маъни» — комил инсонлар, «аҳли сурат» — комиллик насиб қилмаган кимсалар. Аавоий шеъристи сса комиллик фазилати ва ҳақиқатларининг мислсиз бир бадиий қомусидир.
Тасаввуфга бағишланган мсътабар китобларда такрор-такрор келтириладиган бир ҳикост бор: нақл қилинишича, Шайх Самъуннинг мажлисида бир одам унинг ёнига келиб стириб ундан «Муҳаббат недур?» -дес ссрабди. «Бугун бу масалани тушунмоққа қодир бирор-бир кимса йсқдур», - дебди Самъун. Шунда унинг ёнига бир қуш келиб қснибди. Шайх қушни тиззасига олиб, «Муҳаббатни англаган бирор жонзот бслса, мана шу қуш срур», - дебди-да, унга юзланиб ссз бошлабди: «Ссфийлар ишқ ва муҳаббатда шу, шу... даражаларга юксалдилар. Шундай, шундай сирларни мушоҳада стдилар...» сингари бир қанча гапларни айтибди. Самъун ишқ ҳақида шу қадар таъсирли гапирибди-ки, бир пайт унинг тиззасидаги қуш слик ҳолида ерга қулаб тушибди. Ва бу ҳол мажлис аҳлини ҳайрону лол стибди. Ҳазрат Аавоийнинг айрим ғазалларини сқиганимда мана шу ҳикост тез-тез ёдимга келаверади. У ғазалларнинг сир ва таъсир қувватини таърифлаш қийин. Баъзан уларнинг башар хайлига мслжалланганлигига ақл ҳам унча бовар стмайди. Чунки Аавоийнинг аксарист ғазаллари, ақлусти бир туйғу ва завқи руҳоний ила битилган.
-
Аажмиддин Кубронинг таъкидлашларича, «Муҳаббатнинг интиҳоси ишқнинг ибтидоси срур. Муҳаббат қалб учун, ишқ сса руҳ учундир». Шунингдек, Ҳақ сифатларининг мушоҳада стилишига муҳаббат, Ҳақ феъллари нурининг идрокига ишқ ва Ҳақ зот нурининг мушоҳадасига унс дейилмиш.
Аавоий:
Хилвате топиб, сени жисмим аро жон айласам,
Балки жон хилватсаройи ичра меҳмон айласам,
- деган мисраларни ёзганида қарилик фаслига етган ва руҳида унс ҳоли ғолиб сди. Буни байтнинг умумий мазмунидан, хусусан, хилват орзусидан илғаш қийин смас.
Хилват — халқдан узоқлашиб, улардан айри сшаш учун бирор-бир гсшага чекиниш демак. Тасаввуфий маънода хилват ёки узлатдан ксзда тутилган асосий мақсад ёмон ахлоқдан ажралиш, тубан ишлардан воз кечиш, қалбни жилолантириб, руҳни ҳузур ва фароғатга етиштириш. Бу узоқ давом стадиган ҳодиса смас. Лекин шу қисқа муддатда маъшуқа ошиқнинг жисми аро жонга айланиши мумкин. Аавоий сса ошиқлар учун доимий орзу бслиб келган ёр ила хилват хусусида ссзлаётир. Аммо бу хилват моҳисти тамоман бошқача. Чунончи: ошиқ ёрни жисми ичра жон стиб «хилват саройи ичра меҳмон» қилиш билан кифосланмасдан, «танда жон снглиғ» уни жон бағрида пинҳон тутмоқчи:
Хилват слдин ёшурун, хилват аро тан ёшурун,
Танда жон снглиғ сени жон ичра пинҳон айласам.
Маълумки, жон форсий ссз бслиб, руҳ, кснгил, тириклик нафаси сингари маъноларни ифодалаган. Тасаввуф ва тасаввуф адабиётида жон
тушунчаси жуда кенгайтирилиб, калима таркибига снги маънолар киритилган. Масалан, сндигина сайри сулук йслига кирган дарвешларга мавлавийлар «жон» дейишган. Ксп тариқатларда сса жондан мурод меърожи маънавий бслган.
-
Бундай юксалиш ҳолидан йироқ шеърхон висолни сшириш, махфий сақлаш учун «жон пардаси»ни имкони бслгани қадар ҳар томонга осиш ёки қандай осишни умуман тасаввур қила олмайди:
Анда ҳам жон пардасин ҳар сари осиб сатр учун,
Васлинг ихфосин нечаким, бслғай имкон, айласам.
Хсш, бу гаплар кимга қаратилган ва уларнинг ҳақиқатини ким тсғри англай олади? Ўзлик масаласида бош қотирмаган, сзликдан кечиш йсл-йсриқларидан бехабар ҳеч ким. Мосиводан (Ҳақдан бошқа ҳаммасидан) бутунлай фориғ бслиб Ҳаққа боғланган чин ошиқ ёки ориф мана бу байтда гап нима тсғрисида сканлигини тез ва хатосиз билиб олади:
Чу бу хилват ичра не сзлук срур маҳрам, не мен,
Ҳар не номаҳрам дурур, сздин паришон айласам.
Аслида «Ўзлук» ҳам бир мен. Аммо Аавоий шундай бир «хилват»дан баҳс юритаётирки, унда сзликдан нисбатан ажралган, аниқроғи ишқ оташида тобланган иккинчи «мен» ҳам ёрга тсла маҳрам бслишга қодир смас. Бироқ, «ҳар не номаҳрам» бслса, барча-барчасини сздин йироқлаштиришга қасд қилган худди ана шу «мен» ғазалнинг бош қаҳрамонидир. Аафс ва нафсоний майллар унга ағёр бслганидек, Ҳақдан йироқ қолганлар ва воқиф бслмаганлар ҳам ағёрдир. У ишқ изҳорига тил нечоғлик ожиз деб билса, ҳижрон дарди шарҳида ҳам «безабонлиғ» «усули»ни танлайди:
Дафъ слуб ағёр, топсам бор ул хилват аро,
Безабонлиғ бирла шарҳи дарди ҳижрон айласам.
-
Ай Аавоий, дема иқрор айла ишқи таркини,
Ким инонғай, гар сзумга буйла бсҳтон айласам.
Одатда, орифона ғазалларда ҳаёт воқеа-ҳодисотлари ва инсон қисматига чуқур нигоҳ ташлаш, каттадир, кичикдир, ҳар бир нарсани фано ва бақо ҳоли ила мушоҳада қилишга даъват стилади. Алишер Аавоийнинг:
Даврон гулию гулшани хориға арзимас,
Гулгун майи балойи хумориға арзимас,
- байти билан бошланган ғазалининг бирор бир байтида ҳам маъқулланган, сътироф стилган, қадрлашга лойиқ ксрилган нарса, ҳодиса ёки ҳақиқат йсқ ҳисоби. Ҳамма-ҳаммаси учун битта хулоса, битта ҳукм: «Арзимас!»
Бир ёқлама қараш, ёруғликни ҳисобга олмай, зулматни инкор айлаш Алишер Аавоийга бутунлай ётдир. Даврондан ҳар қанча нолимасин, даврни ҳар қанча айбламасин, одам фарзанди сз даври ва давронидан ажралиб сшай олмайди. Бундай умрнинг маъниси ҳам, кераги ҳам йсқ. Қолаверса, давр ва замонда ҳамма нарса ёмон дейиш ақлдан смас. Аавоий буни ҳам шу қадар мукаммал билганки, бир ғазалида:
Давр ичинда фитна ҳам ксп, хсб ҳам беҳад, валек
Бслмағай мингдин бир ул сарфитнаи давронча хсб,
-
- дес сқувчини даврон макр-ҳийлаларидан ғафлатда қолмасликка чақирган. Демак, ёмонни билиш схшини қадрлашга хизмат стмоғи керак. Аки аксинча. Ана шунда:
Минг йил киши жаҳон слига қилса шоҳлиқ,
Бир дам алар иҳонату ориға арзимас
— лигини чуқур тушунишда қийинчилик сезилмайди. Тарих не-не жаҳонгирлар мисолида шоҳлик, салтанат ишқи ҳам бақосизлигини ксп бора исботлаган. Аавоий шоҳликни дунёга боғланиш ва дунё ишқининг снг олий шакли слароқ тилга олган. Ва шоҳ нақадар адолат ила ҳукм юритмасин, тожу тахт халқу халойиқ ори ва қадрининг бир дамлик камситилишига арзимаслигини ҳаққоний таъкидлаган. Шу сринда бир муаммога аниқлик киритиш зарурга схшайди.
Аавоий ғазалининг замирида тарки дунё туйғусига даъват бор. Умуман, Шарқ мутафаккирлари, айниқса, тасаввуф ва тасаввуф адабиёти вакиллари тарки дунё ҳақидаги фикр-қарашларини ҳамиша очиқ-ойдин ифодалаганлар. Шсро мафкураси тасаввуф ва мумтоз шеъристнинг айнан тарки дунёчилик тушунчаларига кескин қарши чиқди ва уларни тамоман инкор стди. Бу тсғрими, нотсғрими?
Моддиётчилик маъносида нисбатан тсғри, аммо маънавий-руҳий камолот нуқтаи назаридан нотсғри. Дунё ва олам сзига хос бир ҳукмрон — ҳокими мутлақ. Одам фарзанди, у билан муроса қилишга, унинг талаб, истаклари билан ҳисоблашишга мажбур. Бундан у ҳамиша ҳам ютқазавермайди. Балки, сл-юрт манфаати ва тараққиёт учун ҳисса қсшади. «Ҳар не қадар бу оламнинг ҳол ва ишлари сткинчи бслса ҳам, - дейди
-
Азизиддин Аасафий, - алдансак ва алданмасак ҳам бу дунёга сҳтиёжимиз бор. Шу сҳтиёж туфайли нокаслар билан суҳбатлашиш, бехабарлар билан бирга бслишга мажбурмиз». Тасаввуф, зоҳиран дунё билан алоқани узмай, одамларга нафи етадган ҳеч бир ишга қсл силтамаган ҳолда, ботинан дунёпараст бслмаслик, нафс «аркон»лари билан фоний дунёга боғланмаслик йсл-йсриқларини белгилаб берди. Шу учун тасаввуф бошқа ксп касб, ҳунарлар қатори, ҳатто тижоратни ҳам қсллаб-қувватлади. Бу ҳақда улуғ юртдошимиз Абубакр Муҳаммад бин Исҳоқ Бухорий Калобозий ёзади: «Ссфийлар зироат, тижорат ва ҳунармандлик каби шариат мубоҳ айлаган йсллар билан мол топиш ҳалол деган нуқтаи назарда ҳамфикрдурлар. Аммо мол топганда ҳушёр бслиш, қаллоблик қилмаслик ва ва шубҳали нарсалардан қочиш шартдир. Уларга ксра, меҳнат қилиш ва пул топишдан мақсад ёрдам қслини чсзиш, бировларнинг мол-мулкига ксз олайтириш ҳиссиннг илдизини қуритиш, пулни халқ учун харж айлашни нист стиш ва қсшниларга ғамхсрлик туйғусидир». Бундан ортиқроқ мурувват, бундан зиёд холис нист ва олий туйғуни тасаввур стиш мумкинми? Алишер Аавоий бир ғазалида:
Замона аҳлиға гарчи сюнчилиқдур иш,
Енгар ҳам охир аларни замонанинг сюни,
-
— дейди. Бугуннинг тили билан айтганда, бу байтда замонасозлик найранги, шахсий ғараз ва иддаоларни ксзлаб замонга мослашиш ҳолати қораланган. Аавоий буни сз номи билан «сюнчилиғ», деб атайди. Бироқ бундай сюнчилиғни енгиб, «сюнчи»ларни забун стадиган бошқа бир катта сйин бор. Бу — замонанинг сйини.
Инсон шуни билиш, шу шафқатсиз сйиндан сзини четга олишда кспинча ожизлик қилади. Ва гоҳо хаёлга келмас дунёсеварлик машғулотларида қсли баландлигини ксз-ксз қилмоқ истайди. Ахир, манқалга оддий стин ёқса бслади-ку! Йсқ, халқдан ажралган дунёдор «манқал»ига рангдор, хуш ҳид таратувчи ёғоч ёндиради:
Манқалда уду сандал агар айласанг стун,
Бир лаҳза дуд бирла шарориға арзимас.
Бундаги «манқал» бир тимсол. Ҳозирги даврда «манқал»нинг шакллари сзгариб, турлари кспайган, албатта. Камёб, қимматбаҳо «ёғоч»га ҳорисликчи? Ақл бовар қилмас даражада кучайиб, кенг томир ёзиб кетган. «Дуд» ва «шарор»дан андиша ҳисси пасайган десак, ҳақиқатдан ксз юмган бсламиз.
Тсғри, инсон дунёга бир марта келади. Елдай стадиган шу қисқа умрни сркин, ҳар қандай қарамлик ва муҳтожликдан фориғ, сйраб стказшга у тсла ҳақли.
Даҳр боғинда неча кунким тириксан, айтқил,
Ким сна топмоқ смас маълум бу бсстон каби.
-
Аавоийнинг бу сгитлари нақадар донолик ва ҳаётсеварлик билан айтилган. Лекин ақлни таний билиш чоғлариданоқ билмоқ керакки, ҳаёт бсстонида айш қилиш — нафсоний ва шаҳвоний қувватларга срк бериш дегани смас. Мол-мулк йиғиш пойгаси, мартаба баландлиги, «тотлиғ-тотлиғ» емоқ, «турлик-турлик» кийиб, ҳашаматли қасрларда роҳатланиб сшаш — булар ҳам умр моҳистини акс сттирмайди. Аавоийга ксра, тириклик айши, аввало, нафсни руҳга таслим айлаш, ишқ, маърифат, гсзаллик нури ила кснгулга зийнат беришдир. Шундагина инсон дунё фатҳи учун лашкар тортмоқ «сипоҳ гарди ғубориға» арзимаслигини ҳам, одамлар орасидаги бир фурсатлик нифоқу жанжаллар асрларга чсзилган умр фароғатини буткул йсққа чиқариш сҳтимолини ҳам англаб одим ташлайди:
Юз қарн олам аҳли аро айламак нишот,
Бир дам алар нифоқу ниқориға арзимас.
Аавоий шеърларини киши қанча ксп сқиб, маъно маоҳистини қанча кспроқ англай бошласа, фикр-мушоҳада меҳнатидан сшанча ҳузурланадиган, руҳнинг қудрати ва сеҳрига ортиқроқ ишонадиган бслиб бораверади. Аста-секинлик билан бслса-да, тубан майллар, қаҳрли туйғулар, саёз ва қиймати ҳаминқадар тушунчалар қалбдан чекина бошлайди. Анг муҳими, сиз сз ғафлатингиз «чегара»сини ксриш, Аавоий талаб қилганидек, ноқисликларингиз исботидан чсчимайдиган ҳолга кстарилишга уринасиз. Бу умидбахш уриниш жараёнида сзингизча бир нарсанинг ҳақиқати ва моҳистини аниқроқ, теранроқ кашф стишга жаҳд қиласиз. Бу — фано ҳоли, фано йсли ва фақру фанолик орзуси срур. Чунки, Аавоий қайта-қайта фано хусусида ссзлайди, фано сирларини шарҳлашдан, фано водийсига сайр стишга чорлашдан тсхтамайди. Фикр юритганимиз ғазал мақтаъида ҳам сқиймиз:
Киргил фано йслиға, Аавоийки, даҳри дун,
Бу умри бесаботу мадориға арзимас.
-
Аавоий дунёқарашида комилликни кафолатловчи ҳол — фано ҳоли, дилни сйратувчи, толиқишлар, ториқишлар, жабр-жафолардан халос стгувчи маскан — фано майхонаси, Ҳақ висолига етказгувчи йсл — фано йсли.
Абу Ааср Саррожга ксра, фано, нафснинг ёмон сифатлардан халос бслиши ва покланиши. Фано уч турлидир: биринчи, қулнинг сз нафси ва сифатларидан фано бслиб, Ҳақ сифатларига сга бслиши. Бу — фанои афъол. Иккинчиси, қулнинг Ҳақни билиш билан Ҳақнинг сифатларидан ҳам фано бслиши. Бу — фанои сифот. Учинчиси — қулнинг Ҳақ борлиғига фанолиги, съни фанои зот. Фанои афъол шартларини бажаришнинг сзиёқ инсон ахлоқини гсзаллаштиради. Чунки Ҳужвирий айтмоқчи, жаҳолат фано бслгач, илм боқий бслади, ғафлат кетгач — маърифат, меҳр ва муҳаббат муқимлашади. Аавоийнинг ксрсатмаси бсйича, фано расмин забт айлашни истаган киши зинҳор-базинҳор нафс ила руҳни қориштирмаслиги зарур:
Гар фано расмин қилмоқ тилар срсанг мазбут,
Аафс ила руҳни зинҳорки қилма махлут.
Хуллас, шоир фано тариқига зср ишонч билан қарайди. Шу тариқ орқали, хирқа, тасбиҳ, мусалло каби воситаларсиз ҳам ишқ ва руҳ илмини сгаллаб, висолга восил бслишни алоҳида таъкидлайди:
Фоний слғил, тиласанг васлки, бу йслда срур,
Хирқау дафтару тасбиҳу мусалло офат.
-
Алишер Аавоий таваллудининг беш юз йигирма беш йиллиги тантанали нишонланган йили биз талаба сдик. Ўшанда Аавоий асарлари билан бирга Аавоий ҳаёти, ижодига бағишланган ксп нарсалар босилган сди. Биз уларни иложи борича назардан четга қолдирмаслик ва топиб сқишга ҳаракат қилардик.
Айниқса, «Ўзбекистон маданисти» газетаси, «Гулистон», «Шарқ юлдузи», «Ўзбек тили ва адабиёти» журналларида чиққан ижод намуналарини, албатта, сқирдик. Ўшанда «Гулистон» журналида марҳум шоир Собир Абдулланинг бир туркум шеърлари чоп стилиб, биттаси Алишер Аавоийга бағишланган мадҳис сди. Шеърдаги бошқа бирор ссзни ҳам ҳозир сслай олмайман, лекин мана бу тсрт мисра ҳанузгача хотирдан чиқмайди:
Билмак Аавоийни — бу зср маърифат нишони,
Билмак Аавоийни — бу юксакка слтар они.
Билмак Аавоийни — бу сз нафъи, йсқ зиёни,
Билмак Аавоийни — бу ойнаи жаҳони.
Ашлик тасаввури билан, демак, Аавоийни билиш маърифат, юксаклик ва жаҳонни ксриш «ҳужжати» деган хулосага келганман. Лекин Аавоий ижодиётининг моҳист ва руҳонист оламига кириш, гсзаллик сир-асрорини баҳоли қудрат англаш осон смаслигини, рости сйлаб ҳам стирмаганмиз.
Аавоийни англаш «мақоми»га етиш том маъноси ила бир саодат. Фақат бунга ғостда секинлик билан, ниҳостда ксп мутолаа ва мушоҳада ила, муълум бир ҳаёт тажрибасига сга бслиш билан сришилади. Демоқчимизки, Аавоий ижодиётини шошилиб ёки кундалик ҳаёт ташвишларига ксмилиб срганиш жуда қийин. Аавоий ҳазратларининг ижод қасрларига кириш — муқаддас бир ибодатгоҳга, улкан бир санъат масканига киришдек махсус тайёргарликни талаб қилади. Аавоийнинг руҳонисти шу қадар баланд, Аавоийнинг тафаккур дунёси шу даражада теран ва маҳобатли.
-
Аавоий меросини сқиб-срганиш бундан сн йиллар муқаддам ҳам алоҳида тоифа ёки гуруҳнинг сҳтиёжи сди. Бугун снди бутун бир миллатнинг сҳтиёжига айланиб бораётир. Демак, миллат тафаккур меҳнатини зиммасига олмоқчи. А уҳонист учун қайғурмоқчи, сзлигини танимоқчи ва Ватан билан бир жону тан бслиб сшамоқчи. Бундан ҳар қанча қувонса арзийди.
«Аавоийни бугун схши срганмоқ керак!» — дейилганда, «Кеча нега схши срганилмади?» — деган саволга ҳам жавоб топиш керак бслади. Шу маънода баъзи фикрларга диққатни қаратмоқчимиз.
Алишер Аавоий ғазалларидан бири шундай байт билан бошланади:
Кийик чарми заиф сгнимга мажнунлуғ нишони бас,
Жунун тоши синуқ бошим уза қуш ошёни бас.
Байт мазмунини унча қийналмасдан тушунса бслади. Шеър қаҳрамонининг ташқи сувратини ҳам тасаввур стиш осон: «кийик чарми»га сранган заиф бир вужуд. «Жунун тоши» устидаги сраланган бош. Бу ғариб бош соҳибининг бирдан-бир орзуси мажнунлик ҳолига сришиш ва «қуш ошёни»ни манзил айлаш. Демак: «нишон»дан ва «ошён»дан мурод — мутлоқ ҳурлик истагини билдириш. «Кийик чарми» ҳам, «қуш ошёни» ҳам орзуга ишорат. Лекин ксп қатори «заифлик» ва «синиқлик» нималигини билсак-да, шахсан мен, ҳолат слароқ уни идрок қила олмайман. Биринчидан, бундай ҳолнинг сирини билмайман. Иккинчидан, бунақа ҳолатни сшамаганман. Шунга қарамасдан, байт мазмунидан кснгилга бир енгиллик инади. Аегадир айнан «қуш ошёни» ибораси дилимга ёқимли сшитилади. Анг муҳими сса орзиқтирувчи бир кайфистдир. Бу кайфистнинг номи руҳоний ҳурлик. У қандай туғилади ва унга қандай сришилади — бу снди муаммо.
-
Алишер Аавоийга ксра, агар кснгилда ишқ оташи ёнмаса, кофирлик билан мусулмонликда фарқ қолмайди. Ишқ бслмаса зуҳду тақво қуруқ даъводир:
Ишқ кснглунгга солиб дард, они қон стмиш,
Ол кисват била кофирни мусулмон стмиш.
Яъни, ишқ кснгулга дард солиб уни қон стмиш. Лекин шу қон кснгил либоси бслганлиги туфайли кофир мусулмонга айланмиш.
Албатта, бунда назарда тутилган «кофир» — нафс. Уни мусулмон айлаш «тажриба»си сса соф тасаввуфий тажриба. Бу «тажриба»нинг талаб, сҳтиёж, шарт ва мажбуристларини инобатга олмай, Аавоийнинг руҳ, кснгул, фано, бақо, ҳурлик ҳақидаги фикр ва тасвирларини умуман тсғри мушоҳада стиб бслмайди, Чунки, Аавоийнинг лирик қаҳрамони Ҳақни ичкин слароқ нафсда мушоҳада айлагани учун у ниҳостда кучли руҳий, ҳиссий салоҳист соҳибидир. Унинг кснгил ва руҳ оламига сқинлашишининг бир неча йсли бор. Шулардан бири — тасаввуф.
Тасаввуфни қоралаш, унинг ҳақиқатларини нотсғри талқин қилиб, мутасаввифларни бадном айлашни шсро мафкураси равнақи учун бел боғлаб хизмат қилган олимлар бошлагани йсқ. Бу иш снинчи асрлардаёқ бошланган. Тасаввуфдаги Ҳақ нарса ботил сифатида ксрсатилгач, Калобозийнинг айтишича, «тасаввуф ҳақиқатини биладиганлар бир гсшага бекиниб, билганларини бошқалардан сир тутганлар. Оқибатда халойиқ кснглида тасаввуфга нисбатан нафрат уйғониб, кснгиллар ссфийлардан совиган.
Шсро даври адабиётшунослигида Аавоий ижодиётини имкони бслгани қадар тасаввуфдан узоқлаштириш ёки ажратиш нуқтаи назари ҳукмронлик қилган бслса, қайта қуриш ва ошкоралик замонидан сснг бунга мутлақо тескари ҳаракат бошланди. Яъни, Аавоийнинг десрли ҳар бир шеъридан тасаввуфий маъно ахтариш, қандай қилиб бслса ҳам ирфоний ҳақиқатларни «кашф» стиш умумий бир интилишга айланди. Кечагина тасаввуфга ёт бир назар билан қараган ёки бу таълимотнинг куч-қуввати ва мавқеи билан ҳисоблашишни истамайдиган олимлар ҳам тасаввуф ҳақида ижобий фикр-мулоҳазаларини баён қилишга киришдилар. Мустақилликдан кейин ссфийлик ва тариқатлар тарихи, тасаввуф ва адабиёт муаммолари сркин срганишга киришилди. Тасаввуфни пухта тадқиқ стмасдан мумтоз адабиётни текшириш самара бермаслиги равшанлашди. Бу ҳодиса баъзи навоийшуносларга ҳам ички бир енгиллик бахш стди. Чунки улар айнан сша шсро мафкураси талабларини ифодалайдиган ва тасаввуф маслаги Аавоий дунёқараши учун ҳам, шеъристи учун ҳам ҳал қилувчи аҳамист касб стмаган, деган ҳукм ва баҳоларининг тасдиғини ксргандай бслишди.
-
Ҳолбуки, айрим саёз ва шошма-шошарлик билан амалга оширилган ишлардан ташқари кспчиликнинг диққатини сзига жалб стган ва Аавоий ижодиётига снгича қарашни тасдиқлашга қодир тадқиқотлар ҳам сратилди. Тсғри, бу ишларниг сзига сраша нуқсон ва камчиликлари бор. Дастлабки уриниш ва изланишлар учун бунинг ажабланадиган жойи йсқ. Биз истаймизми, истамаймизми, навоийшуносликда маълум бир саёзлик, скранглик ва турғунлик ксзга ташланиб турибди. Уни бартараф стиш осон смас. Бунинг учун биринчи навбатда Аавоий шеъристининг руҳонист ва туйғулар оламига қарашларни тубдан сзгартириш лозим, снгича тадқиқ усул ва йслларини жорий стишга уриниш керак. Аавоий шеърларида санъаткорлик билан тасвирланган маъно ва тимсолларнинг зоҳирий «қатлам»лари хусусида баҳс юритиш билан чегараланмасдан, уларнинг ботиний «қатлам»ларини ҳам очиш лозим. Буни сса тасаввуфий илмга сга бслмасдан юзага чиқариш жуда-жуда душвордир. Албатта, юқорида қайд стилганидек, Аавоийнинг ҳамма шеъридан тасаввуфий моҳист излаш ва уларни атайин тасаввуфлаштириш тамоман номақбул ишдир. Айни пайтда, шуни ҳам унутмаслик керакки, Аавоийнинг аксарист шеърларида тасаввуфнинг ё зиёси, ё сафоси, ё маъноси ёки истилоҳ ва тимсоли сркин срин сгаллаган. Буни ҳам инкор стиб бслмайди. Фақат ишқ, фақат ҳақиқатда смас, ахлоқ-одоб, руҳ, тафаккур, маърифат, шахс тарбисси ва дунёга муносабат масалаларида ҳам тасаввуф Аавоий дунёқарашини машъалдай ёритиб турган. Гап бунда Аавоийнинг нақшбандийлик тариқатини расман қабул қилганлиги ва инсон қисматига доир бир қанча ахлоқий, маънавий ва фалсафий муаммоларни ушбу тариқат талаб ва ксрсатмалари бсйича ёритганлигида смас, албатта. Аавоийнинг тасаввуфга ёндашуви ва бу таълимотдан ксзда тутган мақсади — шахс ва миллат тиқдирига масъул, юрт тараққиётига сув ва ҳаводай зарур тушунчаларнинг истиқболи учун ёниб курашган, ҳақиқатни фақат таниш смас, ҳақиқатни севиш салоҳистини ҳам ксзлаган мутафаккир санъаткорнинг ёндашув ва мақсади сди.
-
Аавоийнинг тасаввуф чашмаларидан чуқур баҳраманд бслганлигини исботлаш учун ташқаридан «ҳужжат» ахтаришга сҳтиёж йсқ: улар шоир ижодиётиниг сзида мавжуд. Тасаввуфий тажрибада туйғу ва ҳасжон фавқулодда муҳим рол бажарган. Фано мақомида толиб-матлуб ёки ошиқ-маъшуқ бирлигини акс сттирган завқу-сурурнинг асоси ҳасжон унсуридир. Зеро, ишқ сурури ва ёруғ туйғулардан маҳрум ошиқнинг йсли таҳликалидир.
Жалолиддин А умийда шундай байт бор:
Илмро бар тан занй, море бувад,
Илмро бар дил занй, ёре бувад.
Яъни: Илмни танга сингдирсанг, илон бслади. Илмни дилга жо стсанг, ёр бслади. Аавоий меросини ҳар томонлама теран ва ҳаққоний сқиб сзлаштиришда, ҳеч шубҳасизки, илм керак. Лекин у илон тимсолидаги илм бслмаслиги лозим. Ақл, юрак, руҳ ва илмни ҳамжиҳат - уйғунликда ишлата олган одам Аавоийнинг ижод гулшанига ортиқча қийинчилик сезмай, сйраб кириб боради ва сснгги нафасигача ундан ажралмайди.
-
II
Тарихдан маълумки, тасаввуф бизнинг адабиётимиз, санъатимиз ва мусиқамиз тараққиётига алоҳида таъсир стказган таълимотдир. Шунингдек, тасаввуфнинг шахс тарбисси ва камолоти жабҳасидаги хизматлари ҳам ксп жиҳатдан ибратли срур. Локистоннинг файласуф шоири Муҳаммад Иқбол таъкидлаганидек. «Ихлосли ва ҳақиқий моҳистга сга бир жараён бслган тасаввуф муассасасининг юзага чиқиши, ҳеч шубҳа йсқки, мусулмонликда диний тажрибанинг такомили ва тсғри тараққий топишида муҳим омил бслган» . Шу боисдан ҳам «мутасаввифларнинг метафизик қарашлари бизнинг тушунча ҳаётимизда снгилик ва юксалиш манбаи сканлиги сътибори ила бағост фойдалидирки, уларни сзимизнинг қарашларимиз билан муқосса қилиб схши натижаларга сришишимиз мумкин» .
Дарҳақиқат, тасаввуф аҳлининг ташқи дунё билан ички дунёни ажратмаслик, ахлоқ, қалб ва руҳ тарбисси орқали инсонда қудратли бирлик туйғусини сратиш тажрибалари ҳамма замонлар учун ибратли.
Тасаввуф ва тариқатлар тарихига чуқурроқ назар ташланса, тасаввуфнинг бошқа дин ва ҳар турли ноқис фалсафий оқимлар таъсиридан холи , соғлом ва илғор фикрларга тсла таснган даври - илк ссфийлар даври сканлиги равшанлашади.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
1. Иқбол М. Исломда диний тафаккурнинг снгидан ташаккули. -Истанбул, 1999. 15-бет.
2. Фидон М.А. Тарихий шаклланиш жараёнида ссфийлик. -Истанбул, 1997. 84-бет.
-
Араб олими Абдуқодир Маҳмудга ксра бутун тарих мобайнида юзага чиққан тасаввуфий ҳаракатлар учга ажралади:
1. Салафий тасаввуф. 2. Сунний тасаввуф. 3. Фалсафий тасаввуф.Салафий тасаввуф Муқотил бин Сулаймон (вафоти 150/767) билан бошланиб, Имом Молик (вафоти 179/795) томонидан юқори чсққисига кстарилган. Сунний тасаввуф аҳли байт ва Жаъфар Содиқ (а. 148/765) воситасида юзага чиққан. Ҳорис Муҳосибий (в. 243/857) ва Жунайд Бағдодий (в. 297/909) ила шаклланган. Имом Ғаззолий (в. 505/1111) уни такомилга сриштирган. Ғарб фалсафаси ва шиа - ботиний қарашларга срин берган фалсафий тасаввуфнинг туғилиши ва равнақи Суҳравардий Мақтул (в. 587/1191), Ибн Арабий каби мутасаввиф ҳамда олимларнинг номлари билан боғлиқ. Бу ҳаракатлар, ҳеч шубҳасизки, бир-биридан фарқланадиган, айни пайтда бир-бирини инкор айлайдиган нуқтаи назар ва тушунчаларга ҳам срк берган. Аатижада тасаввуф ва тариқатлар фикрий ихтилоф, амалий инкор ва нуфуз талашувлар майдонига айланган. Сунний тасаввуфга қарши шиддатли кураш авж олдирилган. Сунний тасаввуф тарихи ва ҳақиқатлари мукаммал бир тарзда ёритилган «Таъарруф» китобининг муаллифи Калобозий ёзади: «Аиҳост тасаввуфдан маъно кетди, исм қолди. Ҳақиқат пинҳон бслди, шакл зоҳирга чиқди... Тасаввуфни қабул қилганликларини тилларида иқрор стганлар, хулқ-атворлари ва амаллари билан бу йслни инкор стдилар. Тасаввуфни халққа тушинтириш ҳолатидагилар бу йслнинг ҳақиқий моҳистини сшириб, тасаввуфга алоқаси йсқ нарсаларни тасаввуфга киритдилар ва унга нисбат бердилар. Шу тарзда бу йслдаги ҳақ нарса ботил слароқ ксрсатилди...».
-
Бундай шароитда тасаввуф тсғрисида холис ссзлаш, унинг ҳақиқатларини асл ҳолида халққа тушунтириш ёки тарғиб қилиш албатта мумкин смас. Оқибатда тасаввуфга нисбатан нафрат уйғонди. Лекин ҳеч қандай душманлик ва ғаразли ҳаракатлар моҳисти соф, ҳақиқатлари инсон камолотига қаратилган тасаввуф ҳаракатини тсхтата олмади. Санъат, шеърист, мусиқа тасаввуфга қанот бағишлади.
Шуни унутмаслик керакки, тасаввуф қанчалик мураккаб бслса, шунчалик зиддистли, баъзан оқ билан қорани ажратишга унча имкон бермайдиган бир таълимотдир. Шу боис баъзилар уни кашфу каромат сотиш деб англашса, айримлар аҳвол ва муроқаба билан чекланувчи бир «илм» деб билишган. Бир қисм одамларнинг тасаввурида тасаввуф қандайдир хусусий одат ва тақлид иши бслса, бошқа бировлар унга тараққиёт учун зарарли ва жамист ҳаётидан узоқлашувга чорловчи узлатпарастлик деб қарашган. Тасаввуф деганда сир ва ғайб олами билан алоқани англовчилар ҳам кам бслмаган. Маълум бир гуруҳ кишилар сса ваҳдати вужуд ва ваҳдати шуҳуд назарислари билан фалсафий рангга бсснган тушунчаларни қабул қилиб, чинакам тасаввуф ана шудир, деган қатъий хулосада туриб олишган. Ҳолбуки, чинакам тасаввуф, Шарқнинг ксп буюк санъаткорлари қатори Алишер Аавоийнинг ҳам диққат-сътиборини сзига қаратган тасаввуф мутлақо бошқадир. У ишқ, маърифат, руҳонист тасаввуфи, том маъноси ила комиллик тариқидир.
-
Айрим тасаввуфшунослар ссфийликни уч жабҳада тадқиқ стишни тавсис қилишган. Шулардан бири - таассурий-руҳий тасаввуф. Бу ишқ ва жазбага тасниш тажрибаси бслиб, алоҳида нуфузга сга. Чунки шайтон ҳам бир замонлар солик бслган, бироқ ҳеч вақт муҳаббат ва ишқ ҳиссиётларига соҳиб бслмаган скан. Демак, жазба ила ёниб ишқ асирига айланганда у йслдан озиб, абадий лаънатга учрамасди. Зеро, ич туйғулари ишқдан бегона соликнинг йсли ҳамиша таҳликали. Тасаввуфнинг снг катта хизмати ҳам ишқни инсон ҳаётининг туб асоси ва руҳонистининг нури деб сътироф стганлигидир. Алишер Аавоийга ксра ҳам агар кснгилда ишқ оташи ёнмаса, кофирлик билан мусулмонликда фарқ қолмайди. Ишқ бслмаса, мусулмонлик ҳам, зуҳду тақво ҳам қуруқ даъводир:
Хуллас, ишқ ва комиллик моҳисти тасаввуфдан четга сурилди дейлик. Тасаввуф Аавоий учун тириклик, гсзаллик, боқийлик руҳини бой берарди. Тасаввур стингки, тасаввуфда маърифат ва тафаккур завқи бслмаган. Аавоий бундай тасаввуфга сқин ҳам бормаган бсларди. Инсон руҳининг сир-асрорларини кашф қилишда Аавоий тасаввуфдан ксп нарса срганган. Бу ҳақиқатга тсла иқрор бслиш учун, ҳеч бслмаганда. Аавоий сқиган тасаввуфга доир илмий, тарихий, адабий манбаларнинг маълум бир қисми билан танишмоқ лозим.
«Хамсат ул-мутаҳаййирин» хотимасида Аавоий устози Абдураҳмон Жомий хизматида «таълим ва истифода» юзидан сқиган сндан зиёд китоб рсйхатини келтирадики, уларнинг аксаристи тасаввуф ҳақида. Булар: «суфис машойих истилоҳила битилган» «Лавоеҳ» ва «Лавомеъ», «Шарҳи рубоиёт», «Аафаҳот ул-унс», Хожа Муҳаммад Лорсонинг «Қудсис»си, Хожа Абдуллоҳ Ансорийнинг «Илоҳийнома»си ва б. Мана сша хотимадан бир парча: «Яна ҳазрати шайх-ул машойих фахр ул-миллат вад-дин Ироқийнинг «Ламаот»идурким, Ҳазрати Махдум ул китобни бу фақирға сабақ айтурда айтур срдиларким, «Бу китобни нодон ва беандом таврлиғ ва номаҳвор равишлиқ слининг кспроқ машғуллиқ қилғони хавос аҳлида бадном қилғон срмишким, баъзи сқимас срмишлар. Бу жиҳатдин бу китобнинг хсблуқлари сшурун қолғон срмиш».
-
Асру изҳор хушҳоллик ва сурур қилурлар срди, шарҳ битмагига доғи бу боис бслди». Шунингдек, Аавоий Ҳужвирий, Имом Қушайрий, Суҳравардий, Имом Ғаззолий, Ибн Арабий каби ислом алломаларининг асарларини ҳам пухта билган. Аавоийнинг тасаввуф билан алоқасини белгилашда бундай фактларга жиддий қараш керак. Аавоийшуносликда худди шу жиҳат етарли даражада инобатга олинганича йсқ.
Аавоий ижодиётининг тасаввуф билан боғланишларини исботлашга ташқаридан «далил» ахтаришга сҳтиёж йсқ: улар шоир ижодиётининг сзида мавжуд.
Маълумки, Вақт — бу ортда қолган стмиш елдай илгарилаётган замон ва ҳар турли орзу-умидлар ила олдинга чорлайдиган келажак. Давр, замон ва тарих Вақтнинг снг катта слчамларидир. Лаҳзалар соатларга, соатлар кунларга, кунлар ой ва йилларга айланаркан, уларнинг ҳаракат тарзида тсхташ смас, сврилиш ҳосил бслади. Лаҳза мазмуни ва кучини англай олмаган, умр лаҳзалари ҳодиса даражасига юксалишини билмаган инсон ҳеч пайт соат, кун ёки йил зиёси ила кснгилни мунаввар ста олмайди. Зеро, Вақт мазмуни ва сири ташқи бирликда смас, Шахснинг руҳи ва дилида сширинган. Вақт туйғуси, вақт маърифати — барча маърифат ва самовий туйғуларнинг тамали срур.
Инсон умри Вақтнинг бир қисми ва парчаси. Вақт аслида ибтидо ва интиҳоси номаълум сснгсизлик демак. Дунёдаги десрли барча мавжудлик шу сснгсизликка тобе, унинг муросасиз ҳукмига таслим. Чуқурроқ мушоҳада стилса, вақт чегараси, вақт бирлиги, вақт мезони деган тушунчалар ҳеч пайт одамга тсла-тскис қувонч бермайди. Вақт учқурлиги ва тасарруфи ҳақида сйлар скан, ҳатто снг калтафаҳм кимса қалбида ҳам бир маҳзунлик пайдо бслади. У истасин, истамасин, шахсий ҳаёт маънисини ғалат англаганлигидан, ички ёлғон ва такаббурлигидан, зоҳирпарастлик ва тафаккур маҳдудлигидан, албатта, хижолат чекади. Ўзликни идрок қилиш ва сзлик тсғрисидаги нотсғри қарашлардан қутилиш кспинча ана шундан бошланади. Тақдирдан шафқат ва мурувват тилаш мумкин. Бироқ Вақтдан шафқат ва мурувват тилаб бслмайди. Шарқ алломалари Вақтни кескир қиличга схшатишган. Бу «қилич»дан сзингизни қанча кспроқ муҳофаза стсангиз, ақл таҳликага сшанча ортиқроқ ён беради, риё, қсрқув ва мунофиқлик ботқоғига ботиш хавфи сшанча кучасди. Ва булар охир-оқибатда қалб таназзулига сабаб бслади.
-
Вақтга фақат маънавий-руҳий ҳаракат ва маърифий фаолист ила юзлашиш лозим. Хуллас, Вақт олдидаги масъуллик у билан алоқа срнатишнинг сзига хос «мақом»ларини сгаллашни талаб қилади. Шу маънода тасаввуф аҳлининг фикр-қарашлари ва ҳаётий тажрибалари жуда ибратли. Ибратлиси шундаки, улар вақтнинг снг «кичик» бирлиги ҳисобланмиш дам ва лаҳзанинг мазмунига алоҳида аҳамист бергандирлар. Шарқнинг ксп буюк санъаткорлари сингари Алишер Аавоийнинг Вақтга доир қарашлари, муносабат тарзи ва ундан ксзда тутган мақсадлари ҳам тасаввуф маслаги билан чуқур алоқадордир.
Абул Муҳсин Муҳаммад Боқир асарида Ҳазрати Баҳоуддин Аақшбанднинг шундай фикрлари келтирилган: «Аафасни зое кетишга йсл қсйманг ва бундан сҳтиёт бслинг: «Ман заййиъа вақтаҳу фа вақтаҳу мақтун» — «Ким вақтни зое қилса, бас, у вақт душманидур». Ва уни идрок қилишга интилиш лозим. Айтдиларки, ҳар ким сз вақтидаги вазифасини адо қилиш билан машғул бслса, уни «соҳиб ул-вақт» — «вақт соҳиби» дейдилар"¦ Бу вақт соҳиби вақтнинг тасарруфидан қутулган, балки уни сз тасарруфига олган бслади, съни ҳар бир вақтни снг муҳим ва авло ҳолга сарф стади. Уни «Абул-вақт солик» - «Вақт отаси бслган солик», дейдилар. «Ибн ул-вақт» — «Вақт сғли» шундай соликки, ҳол унга ҳужм ва ғорат қилувчи тарзда рсй беради ва тасарруфи билан соликни ҳолатдан узоқлаштиради, сз ҳукми остида бсйсундиради».
Тасаввуф нуқтаи назарида нафас уч маънони англатади: 1. Тирикликни таъминловчи нафас, съни ҳаво; 2. Дам, фурсат, лаҳза; 3. Муршиддан етадиган файз ва ишқ стида ёнган қалбнинг фараҳланиши. «А исолаи Қушайрий» муаллифининг таърифлашича, нафас соҳиби ҳол соҳибидан ксра нозиктаъб ва ксп покизадир. Вақт сса васл соҳибларига, ҳол руҳ соҳибларига, нафас сса сир соҳибларига хосдир.
-
Демак, қалб соҳиблари вақтга, руҳ соҳиблари ҳолларига, сир соҳиблари нафасга лоқайд бслишлари мумкин смас. Аавоийнинг Вақт, Ҳол ва Аафас баҳсидаги анча-мунча фикр-туйғулари мана шу уч асосга таснади. Тасаввуфда Вақт — стмиш (мозий) билан келажак (мустақбал) сртасидаги замон бирлиги ҳисобланади. Бу ҳақида Алишер Аавоий «Маҳбуб ул-қулуб»да ёзади: «Ўтган рсзгор адамдур. Келмагандин ссз айтқон аҳли надамдур (пушаймон ва афсус стувчилар) ва ҳол муғтанамдур (ғаниматдур). Бир турк бу маънида дебдурким: «Дам бу дамдур». Байт:
Мозию мустақбал аҳволин такаллум айла кам,
Ае учунким, дам бу дамдур, дам бу дамдур, дам бу дам».
Аавоий «бир турк» деганда кимни назарда тутган — буни аниқ айтиш қийин. Лекин сша турк Аажмиддин Кубронинг «Фавойиҳ ул-жамол» номли рисоласидаги мана бу фикрлардан хабардор бслган бслиши керак: «Вақт кескир бир қиличдир. Агар кескир бслмасайди, англаб, идрок стиб улгургунингча сени кутарди. Ҳолбуки, у кескир бир қилич ҳаракати ила ҳукмини адо айлар. Ссфий «Ибн ул-вақт» срур. У кечмишга ҳам, келажакка ҳам боқмас. Чунки унинг мозий ёки мастақбалга ксз тикиши, айни дамдаги вақтини беҳудага сарф қилиши демакдир"¦» Лекин шуни ҳам ссдан чиқармаслик керакки, айни дамдаги вақтини беҳуда сарф қилмаган киши стмишга қул бслиб қолмаганидек, келажакдан ҳам бир хатар сезмайди. Шу боис Алишер Аавоийнинг лирик қаҳрамони Вақт ҳақиқати ва шодликларини мозий ва келажакдан смас, ҳассос ва нурли ирфоний маънилар қалбдан бош кстарган «лаҳза», «нафас», «фурсат» ва «дам»лардан ахтаради. Унда ҳатто «харобот» орзуси ҳам «лаҳза» кайфисти ва ҳукмига тобедур:
Кел бир дам, сй ҳариф, харобот сориким,
Май важҳидир бу хирқа била жилсонимиз.
-
Аавоий вақтнинг снг кичик бирлиги — «дам», «лаҳза», «фурсат»ларга шу даражада катта мазмун бағишлайдики, давр ва замоннинг ранжу қийноқларидан сзни муҳофаза қилишда «Дам бу дамдур» тушунчаси гсё дахлсиз бир қалқон сифатида ксзга ташланади:
Десанг замона ситезини ҳар замон ксрмай,
Замонни хуш туту қилма замона бирла ситез.
Кейинги сатрдаги «замонни хуш тут» — стаётган ҳар дамни хуш кечир, ҳар лаҳзанинг шукронаси билан сша, мазмунини ифодалайди. Зеро, ирфоний ҳаёт - илоҳий файз ва илҳом ҳадс стилажак ҳаётдурки, уни ғанимат тутмоқ керак:
Бу дамни тут ғаниматким, келур дамдин асар йсқтур,
Ае дамким стти, худ андин киши топмас нишон ҳаргиз.
Албатта умрнинг лаҳзасини ғанимат сезиб хуш стказиш — бу донолик ва донишмандликнинг асосий хусусистларидан срур. Умуман олганда, ушбу хусусист ва фазилат халқимиз дунёқараши учун хос бслган. «Алпомиш» достонидаги қуйидаги ссзлар бунинг бир далили бслмоғи мумкин:
Дам бу дамдур, сзга дамни дам дема,
Бошинг ссон давлатингни кам дема.
-
Дарҳақиқат, инсоннинг боши омон, кснгли хотиржам скан — бундан ортиқ давлат, бундан зиёд саодат йсқ. Ҳар нафаси, беҳуда стмаган ҳар дами учун у Оллоҳга ҳар қанча шукрона айтса арзийди. Лекин «Дам бу дамдур» ҳақиқати тасаввуфда нисбатан бошқача ва теранроқ мазмунга сга. Шунинг учун ҳам Аавоий шеърларида бу ҳақиқатга қайта-қайта тсхталади ва уни гоҳ ахлоқий, гоҳ ишқий, гоҳ ирфоний-фалсафий оҳангларда талқин қилиб беради. «Ғаройиб ус-сиғар» девонидаги ғазаллардан биридаги мана бу мисраларда нафас олинаётган ҳар бир дамдан ғофил қолмаслик орифликнинг талаби слароқ таъкидланган:
Чу мозий сттию мустақбал сртада срмас,
Сенгаки ҳол смас муғтанам не ҳол слғай.
Бу дамни ориф ссанг схши тутки, жоҳил иши,
Етишмагангаву стганга қийлу қол слғай.
Яъни: мозий стди. Келажак ҳали илгарида. Айни фурсатдаги ҳолингни ғанимат билмасанг, бу қандай ҳол бслади? Агар ориф срсанг ҳар бир лаҳза ва нафасингни схши қадрла, схши стказ. Етиб келмагану стиб кетган ҳақида ссзлаш жоҳилнинг ишидир.
Маърифат аҳлининг умумий иқрорига ксра руҳни уч нарса доимий равишда кучсизлантириб ғусса ва мусибатга гирифтор стар скан: 1. Мозийпарастлик ҳасрати. 2. Ҳолда жараён стувчи шубҳалар. 3. Келажакка ишончсиз қараш ёки ундан қсрқиб сҳтиётда сшаш.
Албатта, инсон стмишдан ажралиб ёки кечган кунларини унутиб умр стказа олмайди. Зеро, мозий билан боғланиш стмишдаги воқеа-ҳодисотларни билиш, улардан у ёки бу маънода сабоқ олиш ақл ва хотира талаби срур. Бироқ стган даврга муносабат ва тарихий ҳиссиёт чуқур илм, кенг мушоҳада ва маърифат зиёсидан юзага келиши лозим. Акс тарзда стмиш инсоннинг фикрий сркинлиги, шахсий камолотигагина смас, балки умум тараққиётга ҳам зарар етказмоғи мумкин. Анди аҳли ҳақиқат қарашларига келсак, улар меъёрдан ошган, кераксиз хаёл, бесамар орзуга айланган мозий ва мустақбал андишасини Оллоҳ билан ориф алоқасига бир ҳижоб деб ҳисоблашишган. Бу парда барҳам топмас скан, на қалб, на руҳ самовий парвози ва саёҳатида олий мақомларга юксала олмаганидек, ишқ ва ҳақиқат завқ-шавқларини ҳам тслиқ сгаллай олмайди. Жалолиддин А умий ҳазратлари «Мозий ва мустақбал Оллоҳдан ҳижобдур, пардадур», - деганларида масаланинг худди шу томонини сътиборда тутганлар.
-
Демак, дам ва фурсатнинг сири, маъноси, қудратини кашф қилмоқ учун ҳол хусусида қайғуриш, ҳолнинг туб моҳистини пухта билиш зарурдир. Алишер Аавоий шеъристининг ботиний оламига кириш ва ссз билан ифодалаш қийин бслган маъноларини сзлаштиришнинг жуда нозик ва муҳим нуқталаридан бири ҳам мана шудир.
Аавоий фақат лирик шеърларида смас, достонларида ҳам инсон тақдири ва камолотига дахлдор бир қанча мураккаб муаммоларни ҳал қилишда ҳол, нафас, лаҳза «фалсафа»сига асосланади. Улуғ мутафаккир «Ҳайрат ул-аброр» достонининг сн саккизинчи мақолотида инсон умрининг фанолиги, у туғиларкан, албатта, бу дунёни бир кун тарк айлаши, бас шундай скан, слимни сйлаб мотамга берилмасдан, ҳаётини ишқ ила, фойдали иш ила шод стказишини таъкидлаб сна ёзади:
Умрки хориж дурур стган иши,
Ҳар неки стти анга етмас киши.
Келмаганидин доғи оқил демас,
Ае десун ул ишники, маълум смас...
Мозию мустақбалинга бсйла ҳол,
Ҳолинга ҳам неча хаёли маҳол.
Ҳолки бслди санга бир ону бас,
Анда не ғамгинлик старсен ҳавас
.
Таъбир жоиз бслса, бу ҳикматли мисраларда инсон онгини покловчи, съни онг ва идрокни кераксиз «юк»дан фориғ стувчи бир қувват бордир. Ўтган иш — стди, у такрорланмайди. Бсладиган иш — ҳали олдинда. Буни муаммога айлантириб, олдиндан ташвишга чсмишга ҳожат йсқ. Муҳими, кечаётган фурсатни бой бермаслик, айни шу вақт, шу дам талабларини бажаришда чалғимаслик. Ҳол маърифати инсонни шунга чорлайди. Шу маърифатни сгаллаган шахс беҳуда азобга берилмайди, бесамар машмашаларга бош қсшмайди.
Ҳолини у латифлаштирганидек, ҳол уни озод айлайди. У табиий равишда ҳар нафасини қадрлайди, ҳар нафаси учун жавобгарликни хотирдан чиқармайди. Ва Аавоийнинг:
Ҳар нафасинг жавҳари срур нафис,
Ким сенга ул бир нафас срур анис,
-
- деган ссзлари шундай зотларга тегишли. Ушбу фикр-мулоҳазаларини ифодалаганда ҳеч шубҳасизки, Аавоий сзи мансуб нақшбандийлик тариқатининг асосий шартларидан бири — «Ҳуш дар дам»га ҳам таснган. Ҳуш — ақл, дам — нафас. Аақшбандийликда нафас назорати ва мазмунига алоҳида аҳамист берилган. Чунки нафасларни назорат қилиш дунё ишларида адашмаслик учун ҳам, ҳақ тажаллилари учун ҳам ниҳостда зарур. Бу ҳақида «Ҳайрат ул-аброр»да Аавоий ёзади:
Ҳар нафасинг ҳолидин огоҳ бсл,
Балки анга ҳуш ила ҳамроҳ бсл...
Ғафлат агар бслса бу ишдин, даме
Ким, йсқ анингдек кишига мотаме.
Биз огоҳлик ҳақида ксп гапирамиз. Лекин инсонни ёвузлик ва жаҳолатдан муҳофаза стгувчи ҳақиқий огоҳлик «ҳар нафас» ҳолидан огоҳлик сканлигига унча сътибор қилмаймиз. Ҳолбуки, Аавоий қаҳр, ғазаб ва жоҳилликлардан покланган, илоҳий сифат ила сифатланган ҳол ва нафасни:
Бас муни анфоси муқаддас дегил,
Балки муқаддас дема, ақдас дегил,
- дейди.
Аавоийнинг «нафас» хусусидаги фикрлари бир-биридан мазмунли ва рангдор. Шу жиҳатдан мана бу байт алоҳида диққатга молик:
Ай Масиҳим, мен қатили ишқмен, тургуз мени,
Бир нафас, дедим қабул стким, нафаснинг жони бор.
-
Бу байтда ишқ дардидан ҳалок бслган ошиқ маъшуқасини Ҳазрати Исо ила тенг ксриб, мени сз нафасинг ила турғизгил, дес илтижо стаётир. Аммо у тилаётган умр муддати унча ксп смас, бор-йсғи — «бир нафас». Шу бир нафаснинг мислсиз қуввати ва файзига у ишонади.
Ҳужвирийнинг ёзишича, «тавҳид аҳлининг вақтлари иккидур. Бири фақат фоқо (муҳтожлик) ҳолида, иккинчиси важд ҳолида. Буларнинг бири васл маҳалидаги вақт, икинчиси фироқ ва ҳижрон маҳалидаги вақт». Аавоий лирик қаҳрамони орзу айлаётган «бир нафас» сса висолга дахлдор вақтдир. Хсш, «нафаснинг жони бор» деган фикрда қанақа маъно ёки мақсад сширинган? Арни ишонтириш учун айтилган бу гап муршидга тегишли. Буни Муҳаммад Фузулий шундай шарҳлайди: «Билки, инсон борлиғининг камоли икки вужуддан иборатдур. Инсоннинг нафсини у икки кайфист камол нашъасига тсғри етказур. Аввалгиси зоҳирий вужуд. Унинг мабдайи атодур. Иккинчиси маънавий вужуддирки, унинг маншайи йсл соҳиби бслмиш муршиднинг ҳидостидир. Комил бслмоқ даражаси кейингисига боғли сканлигидан муршид атодан муқаддамдир.
Қитъа (арабчадан таржима):
Илм бир руҳдурки, муршид сз нафасин файзидан
Талаб аҳлининг слик баданларига еткизар.
Талаб аҳлининг ҳаёти муршид нафаси файзидан,
Шунга ксра дерларки: «Аафаснинг жони бордур».
Демак, Аавоий байтида талқин стилган тириклик қувватининг бир қаноти ишқ бслса, иккинчи қаноти маърифат.
«Кашф ул-маҳжуб»да шундай ссзлар битилган: «Вужуд учун руҳ нима бслса, вақт учун ҳам ҳол худди шудир. Вақт мутлақо ҳолга муҳтож срур. Чунки вақтнинг сафоси ҳол ила бслур.. . Ҳол вақтга бирлашгач, бутун замонлар вақтга айланур. Унинг учун завол жоиз бслмас».
Тасаввуфга доир қадимий манбаларда қайд стилишича, Муҳаммад алайҳиссалом пайғамбарлик мартабасига етишганларидан сснг ҳар мақом соҳиби учун бир ҳол пайдо бслган. Ҳол нима? Абу Ааср Саррож ҳолни «лаҳзада туғилиб, қалбда ризо, тафиз ва шунга схшаш сифатларни барқарорлаштирадиган аҳволдир», дейди. Аажмиддин Кубро ҳол, мақом, вақт ва улар орасидаги фарқдан ссзлаб, жумладан бундай деб ёзадилар: «... инсондаги куч-қувват ва тоқат мол ҳамда ҳол ила юзага келур. Ҳол шаҳват, ёки руҳнинг қуввати срур. Мол сса фақат нафс ва шаҳватни таквис стувчи бир нарсадир. Табиат сътибори билан Ҳол жуда қувватли бир куч ва тоқатдир».
-
Шу учун руҳ ва юракнинг мушоҳада қуввати ва қувончини акс сттирувчи ҳол Аавоий наздида ҳам снг схши амалдан-да устун ва шарафли саналган. Чунки кснгли зариф, руҳи латиф, ахлоқи гсзал, маънавий ҳаёти жсшқин ҳол соҳиблари ишқ ва ҳақиқатнинг юксак чсққиларини сгаллашга мушарраф бслишган. Улардан бир қисми ҳолига маҳкум — талвин сгалари, сна бошқа тоифалари ҳолига ҳоким — тамкин соҳиблари саналган. Талвин соҳибларининг ҳоллари шундай ғаройиб, сзгарувчан, хилма-хил маънавий-руҳий ва психологик ҳодисаки, буни ссзда таърифлаш ёки ифодалашнинг сира иложи йсқ.
Аавоий тасаввурида Ҳол ва Вақт ҳиссий идрок ва завқий мушоҳаданинг бир меърожи сди. Ана шунинг учун улуғ шоир шеъристидаги кспдан-ксп фикр ва туйғулар бевосита Ҳол даражалари (хавф, ражо, ҳузун, истиқомат, сидқ, ҳаё ва ҳоказо) ва уларни навбатма-навбат сгаллаш натажаси слароқ талқин қилингандир
-
III
Шарқ тарихида жавонмардлик, тасаввуф, маломатийлик каби бир неча қудратли таълимотлар ҳукм сургани схши маълум, албатта. Бу таълимотлар бири иккинчисига йсл очиб, бири иккинчисини сусб ва бойитиб, гоҳида нималарнидир ислоҳ қилиб тараққий стишган. Бунда тасодифий ҳаракат йсқ. Биринчидан, уларнинг ҳаммаси ҳам ислом дини заминида юзага келган, ислом маърифати ва ҳақиқатларига таснган. Иккинчидан, бош мақсад жуда сқин бслган, съни Инсон тақдири, унинг ижтимоий-маданий ҳаёти, сркинлиги, маънавий-руҳий камолоти ҳисобланган. Анг муҳими шундаки, ушбу таълимотларнинг ҳар бири ҳам сз-сзича инсоннинг ботиний оламига, айниқса, қалби ва руҳига чуқур кириб боришга алоҳида аҳамист берган. Бу ҳам табиий. Чунки Аажмиддин Кубро «Фавоиҳ ул-жамол» рисоласида ҳаққоний таъкидлаганидек, «фақат қалб ва руҳ — ёлғиз ана шу иккаласи Ҳақни излаган. Унга осий бслмаган ва Унинг амрига зид бир иш қилмаган, Ҳақ талабида куч сарф стган икки ҳақ срур»3 . Шунинг учун Шарқда Қалб ва А уҳ илми барча илмларнинг манбаи, А уҳ ва Қалб мушоҳадаси Ўзликни билишнинг бош майдони деб белгиланган. Шахснинг ҳоли, қалби, руҳонист сирларини срганиш ва сргатишни зиммасига олганлиги сабабли ҳам тасаввуф «илми ботин» дейилган.
----------------------------------------------------------------------------------------------
3Аажмиддин Кубро. Тасаввуфий ҳаёт. -Истанбул, 1996. 123-бет.
-
Бугун ҳаммага маълум сабабларга ксра, шсро замонида тасаввуфни сркин ва зарур даражада срганишга имкон бслмаганди. Мустақилликдан кейин аҳвол бутунлай сзгарди. Анди тасаввуфни ҳам, тасаввуф адабиётини ҳам дадилроқ срганаётирмиз. Бироқ дадиллик, тезкорлик бслса-ю, билим, малака, масъулист етишмаса, бу ҳам снги муаммолар, снги-снги камчиликларни юзага келтирар скан. Мумтоз адабиётимиз, жумладан, Алишер Аавоий ижодиётини текширишдаги аҳвол ҳозир тахминан ана шундай.
Ссфийликка алоқаси борми, йсқми, бундан қатъий назар, стмишда сшаб ижод стган ҳар бир шоирнинг асарларини тасаввуфлаштириш, беш-снта диний-тасаввуфий истилоҳ ва ибораларни илиб олиб зсрма-зсракилик билан уларнинг муаллифларига ссфийлик ёки мутасаввифлик «либоси»ни кийдириш умумий бир пойгага айланиб қолди, деса хато бслмас. Очиғини айтиш керак, бу анча хавфли жараён. Ҳатто бора-бора кулгига сабаб бсладиган истиқболсиз уриниш. Шу маънода атрофга ҳам мундоқ назар ташлаб, илмдаги фойдали ва фойдасиз тажрибалар устида мулоҳаза юритсак асло зарар қилмайди. Мана, усмонли турк олими Метин Ақар нима деб ёзади: «Бугун ҳар бир шеърга тасаввуф нуқтаи назари ила қараш истагида бслганлар адабиётимизнинг халқдан ажралишга, санъаткорларни унутилиш ва англанмасликка маҳкум қилмоқдалар. Бу йслдаги ҳаракатлар шунга бориб етдики, ҳатто Хожа Аасриддиннинг фикрлари ҳам тасаввуфга ксра шарҳ стилмишдир...»4 . Қарангки, бизда ҳам унчалик ортда қолиш бслмабди. Чунки Аасриддин Афандини тасаввуфга алоқадор қилиб ксрсатувчи фикр-мулоҳазалар матбуотда аллақачон босилди. Аътибор қозониш, донг таратиш, илмий даража олиш ёки «ким сзар»га ёзилган мақола ва тадқиқотлар одамларнинг тасаввуфга қизиқишини бир қадар совутиб бслди. Анди бебаҳо хазинамиз — мумтоз адабиётдан йироқлашувга, санъат дунёси ва санъаткорлик меҳнатига хусусан ёшларнинг сътиборсиз бслишига йсл қсймаслик зарур. Ахир, адабиётшуносликдаги скранглик ва саёзлик шсро тузими давридагидан ҳам ошиши сҳтимолдан холи смас. Бунинг олдини олиш учун нима қилмоқ керак? Аввало, тасаввуф ва тариқатлар тарихи, тасаввуф фалсафаси, назарисси ва сстетикасидан схши хабардор бслмоқ лозим. Зеро, тасаввуфга — тасаввуф, адабиётга — адабиёт деб қарай олиш ҳам оддий ишмас. Бунга сса тасаввуфга доир жуда қимматли бир неча манбаларни таржима қилиб чоп стмасдан сришиш қийин.
----------------------------------------------------------------------------------------------
4.Ақар М. Сув қасидаси шарҳи. -Анқара, 1994. Саҳ. 14-15.
-
Алишер Аавоийнинг «Аасойим ул-муҳаббат» асарида снг ксп тилга олинган ва иқтибослар келтирилган китоблардан бири Али бин Усмон Жсллобий Ҳужвирийнинг «Кашф ул-маҳжуб»идир. Бу нодир асар фақат тасаввуфшунослик жиҳатидан смас, балки Шарқ тасаввуф адабиётини тадқиқ стишда ҳам алоҳида аҳамистга сга. Демоқчимизки, тасаввуф ҳеч бир маънода ва ҳеч бир зайлда адабиёт манфаатларига дахл қилмаслиги, унга сос ҳам ташламаслиги керак. Тсғри, адабий меросини тасаввуф заминидан ажратиш мумкин бслмаган бир неча ижодкорларимиз бор. Лекин улар барибир шоир-санъаткор. Айтайлик, Машрабнинг фикр-сависси, қалб мушоҳадаси, руҳи ва гсзаллик завқига ҳеч бир ссфи ёки қаландар сқин ҳам бора олмаган. Фақат буюк шахси смас, Машраб шеъристи ҳам такрорланмас. Бу шеъристни тариқат ақидалари ёки тушунчалари «девори» билан сраш, уни, албатта, халқдан ва ҳаётий-руҳоний таъсирларидан ажратиш демак. Бундан ким ютадию, ким ютқазади? Буни жиддий сйлаш керак. Соф тасаввуф адабиёти вакиллари бизда бармоқ билан санарли. Бас шундай скан, адабиётни тасаввуф ортидан сргаштириш, унинг фаолисти ва ютуқларини ёлғиз ссфийликка тиркаш ташаббусига чек қсйиш жоиз. Алишер Аавоий ижодиётига келадиган бслсак, унда учрайдиган ҳар бир тасаввуфий истилоҳ, образ, рамз, ҳаттоки ишоратларнинг маъно ва сирларини имкон қадар схши билишга интилиш ҳам қарз, ҳам фарз. Зеро Аавоийнинг фикр, туйғу, руҳ ва санъат дунёсига сркин кириб боришнинг йслларидан бири ҳам ана шу. Аавоий асарларида учрайдиган у ё бу тасаввуфий истилоҳ, рамз ҳам баъзан маълум бир ҳақиқатни чуқур билиш, унга тамоман бошқача қарашга йсл очади. Масалан, Алишер Аавоий асарларини ксздан кечирсангиз «мажзуб» деган ссзга тез-тез дуч келасиз. Бу ссз, хусусан, «Аасоимул муҳаббат»да ксп учрайди. Лекин асосий нарса ушбу калиманинг ксп ёки кам учрашида смас, балки «Аасоим»даги бир қанча ривост ва ҳикостларда мажзубнинг кимлиги, мажзублик ҳолати, ҳақиқати, асосий фазилати нималардан иборатлигини ёритишдадир. Мажзуб — жазба одами. Жазба сса кспинча сулукка боғлиқ бслмаган ва сулукдан олдин пайдо бсладиган ҳолат. Шунинг учун мажзублик йсли инсонни тариқатдаги қатъий талаб ва қидалардан фориғ стгувчи сзига хос имтиёзларга ҳам сга сди. Аажмиддин Кубронинг «Ҳақ таолонинг мажзуб ва маҳбубларидин» бслмиш Бобо Фараж билан учрашгандан кейинги ҳодисаларни хотирланг. Бобо «давот ва қаламни» ташлаб, илм таҳсилини тсхтатмагунча Куброни таъқиб ставеради. Чунки у илми ладуний ва мажзублик кашфининг ҳар қандай таҳсилдан юксак ҳамда самарали сканлигига тсла-тскис ишонган. Албатта, сзининг ҳоли, танлаган йсли, ксзланган мақсадига нисбатан қаралганда Бобо Фараж талабида ҳақ бслган.
-
«Аасойим»дан срин ажратилган мажзубларнинг аксаристи туркий қавмларга мансуб «Бобо»лар ва «Ота»лардир. Диққатни тортадиган сна бир жиҳат шуки, бу мажзублар фақат тасаввуф аҳли ёхуд фуқаронинг смас, салтанат соҳиблари, давлат арбоблари, олим ва ижодкорларнинг ҳам ихлосу сҳтиромларига сазовор бслишган. Бобо Сангу тсғрисида Аавоий ёзади: «Замон мажзубларидан срмиш. Соҳиби ботин киши срмиш. Андхуд қасабасида бслур срмиш. Темурбек Хуросон мулки азиматиға юруганда Андхудқа етганда машҳурдурки, Бобо хизматиға борғандур. Ўлтурғондин сснгра Бобо илайида бир суфрада схна ст сркандур. Қсйнинг схна тсшин олиб, Темурбек сари отибдур. Темурбек ғости ақлу закосидин дебдурки, Хуросонни ер юзининг кскси дебтурлар. Ани Бобо бизга ҳавола қилди...»5 . Дарҳақиқат, ишорат тилида изҳор стилган шу башоратдан илҳомланиб Амир Темур ксп стмай Хуросон мулкида зафар қозонган скан.
Бобо Али Маст Аисоий билан Султон Ҳусайн Бойқаро орасида ҳам айнан шунга сқин ҳодиса бслган. «Аасойим»да сқиймиз: «Шоҳ Абулғозий аввал салтанат доиссида Бобо (съни Бобо Али Маст Аисоий — И.Ҳ.) назариға етибдурлар. Илтифот назари топибдурлар ва Астробод азиматидаким, Саъдлу Ҳусайн устига юрубдурлар, Бободин рухсат тилай келибдурлар. Бобо дебдурки, «бору бор» ва умидворлиғ била борибдурлар. Астрободға етиб, душанба куни зул-ҳижжа ойининг сн иккисида уруш бслуб, аъдоға ғолиб бслубдурлар» 6.
Ҳирот маданий муҳитида мажзубларнинг нуфузи юқори бслганлигини ксрсатувчи далил ва маълумотлар «Аасоим»да ксп. Булар орасида бевосита Аавоий ва шоирнинг падари бузруквори Ғиёсиддин Кичкина билан алоқадорлари ҳам бор. Масалан, Аавоий Бобо Сариғ Лслот ҳақида, «Бу фақир била ксп улфати бор срди»7 . деса, Бобо Шиҳоб тсғрисида, «Бу фақир била улфати бор срди, қошимға келур срди»8 , дейди.
---------------------------------------------------------------------------------------------
5 Алишер Аавоий. МАТ. 17-том Тошкент, 2001, 427-бет.
6 Алишер Аавоий. Ксрсатилган китоб, 447-бет.
7 Ўша китоб, 452-бет.
8 Ўша китоб, 451-бет.
-
Тасаввуфга доир махсус асарлар, айниқса, маноқибномаларга диққат билан назар ташланса, ссфий, дарвеш ёки маломатийларга нисбатан мажзубларга бошқача бир қараш, алоҳида бир ишонч ва ҳурмат устивор сканлиги осон англашилади. Бунга асосий сабаб нима? Асосий сабаб, жазба кучи ва имконистидир. Жазба ссзининг луғавий маъноси — жазб стиш, тортиш, жалб қилиш демак. Истилоҳий маъноси сса Ҳақнинг қулини сзи томонга тортиши, илоҳий тажаллиларга сайри сулуксиз етишишдир. Шундай жазба соҳиби мажзуб дейилади. Абу Ҳафс Шаҳобиддин Умар Суҳравардийнинг таъриф беришича, «Мажзуб — сайри сулуксиз, риёзат ва мужоҳаданинг қийинчиликларини қаршиламагани ҳолда, қалб ила Оллоҳ орасидаги ҳар турли унуттирувчи пардаларга барҳам бера олган кишидир» . Шу маънода мажзуб аввал илоҳий зотни мушоҳада қилади. Қобилист даражасига ксра унга бир қанча сирлар кашф бслади. Бунинг орқасидан сифати илоҳис ва асмо сир-асрори очилади. Сснгра коинот моҳистини бутун нозиклари ва мураккабликлари билан билишга сришилади. Хуллас, у «тавҳид манбасига тамоман ғарқ бслганлиги учун сз зотини Ҳақнинг сгона зотида, сифотини унинг сифотида, феълини унинг феълида ксради... А уҳ ксзи зотнинг жамол мушоҳадасига тикилгани замон, ашёнинг орасини ажратувчи ақл нури қадим зот нури ғалабасидан зоил бслади» . Жазба ва ишқ оташида ёниб Ҳаққа талпинган мажзуб снди Ҳаққа чекинган чин ошиққа айланади. Шундай қилиб, солик снг охирда етган жойга мажзуб илк бошдаёқ етади. Соликнинг ҳоли Оллоҳга вуслат учун ашё ила мушоҳада. Мажзубники сса ашёни Оллоҳ ила мушоҳададир. Мажзубнинг жазбаси маҳв ва фано билан, соликнинг сулуки сса саҳв ва бақо билан охирга етади. Солик пастдан юқорига, мажзуб юқоридан пастга сайр айлайди. Жазба сулуксиз, сулук жазбасиз бслмас, деган фикр шунга бир ишоратдир.
-
Баъзан илмда важд ва жазба ҳоли айни бир нарса, деб қаралади. Буни тсла маъқуллаб бслмайди. Важдда солик ёки ошиқ истаги, хоҳиш ва иродасининг қайсидир даражада срни бслади. Жазбада бундай смас. Унда инсоннинг ихтиёрига боғлиқлик йсқ. Жазба Оллоҳнинг севган ва снг танланган бандасига сҳсони. Ҳаммаси кутилмаганда ва ногоҳоний тарзда рсй беради: ишқ оташи нафс ва қалбдаги ҳижобларни ёндириб юборади. А уҳ ҳақиқат қайноғидан илҳомланиб парвоз бошлайди. Ҳақ тажаллиларининг мушоҳадасидан кснгил беҳад фараҳланади. Ҳол завқи ила инсон беихтиёр сзини унитади. Вужуди, нафси, ҳис-туйғулари, хуллас, бутун борлиғига тегишли шуурни бой берган ошиқ маълум бир муддат фикр ва тушунчаларидан ҳам ажралади.
«Шундай валилар ҳам борки, - дейди Аажмиддин Кубро, - Ҳақ таоло уларни жазба билан қурб даражаларига сриштиради — уларда сайру сулук ва мужоҳадага муҳтожлик бслмайди» . Бундай валилик умуман мақбул ксрилган. Лекин сулуксиз мақсадга сришилганлиги боис мажзуб валиларга ҳам иршодга рухсат стилмаган. Шайхлик мақомига соҳиб бслмоғи учун сулук йслини улар босиб стмоғи шарт деб ҳисобланган . Аавоий мансуб бслгани нақшбандийлик тариқатида ҳам жазба ва сулук мавқеи десрли тенг сди. Бу ҳақиқатни тасдиқлайдиган муҳим далиллардан бири Аақшбанд ҳазратларининг Хожа Муҳаммад Лорсо таърифидаги «Мақсуд бизнинг зуҳуримиздин анинг вужудидур ва анга икаласи тарийқ билаки, жазба ва сулук бслғай, тарбис қилибмен» , - деган сътироф ссзларидир.
-
Мажзублар наздида, пайғамбаримизнинг меърожлари жазба тимсоли сди. Улар Аур «нарвони» билан ниҳостда қисқа фурсатда Ҳақ даргоҳига юксалиш ва ирфонни сгаллашга шак-шубҳасиз ишонишган. Мажзублар ҳамма нарсани Ҳақ нури ила ксриб, мушоҳада стганликлари учун илоҳий нур ошиғи бслишган. Алишер Аавоий Дарвеш Баширни «мажзуб ва соҳиби каромоту мақомот срди», дейди. Унинг кашф ва каромотини зоҳир стувчи бир воқеани ҳам нақл стади: Бир кун бир жамоа шаҳардан ташқарига саёҳатга чиқадилар. Қуёш ботиб қаронғу бслгунча дашт кезадилар. Қайтишда йслдан адашадилар. Аогаҳон йироқдан бир дарахт узра порлаётган нурни ксриб шу томонга қараб юрадилар. «Амдиким, етдилар, ксрдиларки, Дарвеш Башир слтирибдур ва бу ёруғлик андин зоҳир бсладур... Ул ёруғлиғ била йслни топдилар ҳар қайси сз уйларига бордилар» , - дейди Аавоий. Албатта, кспчилик учун бу ҳодиса ғайритабиий ва ишончсиз бслиши сҳтимолдан йироқ смас. Чунки мажзубларнинг руҳонист нури ва кароматларига иштибоҳ билан қараш ёки ишонмаслик стмишда ҳам бслган. Бундан ташқари, зоҳидлар, обидлар, ссфилар, дарвешлар жамоасида бслгани сингари мажзублар сафида ҳам ёлғон даъво қилувчилар, содда, авом одамлар ишончини сгаллашга бел боғлаган риёкорлар, сохта кароматчилар йсқ деб бслмасди Буни Абдураҳмон Жомийнинг «Аафаҳот ул-унс» муқаддимасида мажзубларга схшашга ҳаракат қилувчилар тсғрисида махсус тсхталганлигидан ҳам билиш мумкин. Лекин ҳақиқий мажзубларда ҳеч вақт сохтакорлик ёки алдовга мутлақо зарурист сезилмаган. Аксинча, ҳиссий-руҳий идрок ва олдиндан билиш қувватининг зсрлиги билан улар ҳар қанақа шубҳа ва ишончсизликка тезда барҳам берганлар. Шахсан Аавоийнинг сзи ҳам бунга иқрор бслган ва шундай бир ҳодисани ёзиб қолдирган: Кунлардан бир кун Аавоий бир киши билан кетаётганда шериги ундан «Аечук Бобо Лирийнинг ёнидан стмайсан. Сабаб недур?» — деб ссрабди. «Бу жиҳатдинки, фаҳш сскар, манга хуш келмаски, анинг фаҳшин сшитгаймен», - дес жавоб берибди Аавоий. Шунда шоирнинг ҳамроҳи, «Бобонинг каромати бор дейдилар. Олдидан стгил. Каромат соҳиби бслса, сени сскмайди», дебди. Аавоий бу таклифга кснибди. Воқеа баёни давомида шоир: «Агарчи имтиҳон срди, аммо ул дегандек илойидин стдим, сскмади. Одатининг хилофи — дуо қилди» , - дейди.
-
Мажзублар Ҳақдан бошқа ҳеч нима билан қизиқмас, Ҳақдан сзга ҳеч кимдан қсрқмаганлар. Уларнинг бор-йсқ бойлиги ишқ ва ҳақиқат бслган. Шунинг учун улар том маъноси ила сркин сшашган, ҳар қандай шароит ва вазистда ҳам тсғри ссзлашдан чсчишмаган. Зеро, мажзубликда комилликнинг тамали — тсғрилик, куч-қуввати сса Ҳақ севгиси ва ҳақиқат сди. «Аасоим»даги икки ҳикост бу жиҳатдан алоҳида диққатга молик. Улардан бири Бобо Ҳасан Турк отли мажзуб ҳақида: Бир қиш кечаси. Қор ёққан. Ҳаво жуда совуқ. Бобо Ҳасан қалбида жазба бошланади. Яланғоч ҳолда у ташқарига чиқади. Совуқ тунда бехуд кезади. Тонгга сқин жазбаси таскин топади. Ана шундагина совуқ таъсирини сезади. Иттифоқо, ҳаммом гулханидан ст ёруғи ксринади. Бобо Ҳасан исиниш нистида сша жойга боради. Аммо қслида кафча, ст ёндираётган гулхантоб Бобо ҳар қанча талаб қилмасин, унга жой бсшатмайди. Шунда у қизиб турган кафчани тортиб олиб гулханчининг бошига урганида у дарҳол жон таслим қилади. Артасига Бобони жиностчи сифатида Шоҳруҳ Мирзонинг ҳузурига олиб борадилар. Бслган воқеа арз қилинади. Сснг: «Шоҳруҳ Мирзо ссрабдурки, Бобо, сени дейдурларки, бировни слдурубсен? Андоқмудур? Дебдурки, ҳов, андоқдур. Мирзо ссрабдурки, нечун слдурдунг? Дебдурки, мунчани сен слдурдунг, бировни дағи мен слдурдум...» . Асло кутилмаган бу гап Шоҳруҳ Мирзони гсё тил тишлатибди. Марҳумнинг ворисларини рози қилиб, Бобога кетиш учун рухсат берибди. Албатта, бу сринда одам слдириш — мажзубликми, мажзублик — қотилликми, деган бир савол туғилмаслиги керак. Чунки Бобо Ҳасан гулхонтоб ёнига борганида жазба уни тарк стган сди. Жазба ҳоли давом қилганида сҳтимол у бир бечоранинг умрини завол қилмасди.
-
Аммо шоҳ олдида ҳам титраб-қақшамасдан мажзублик сркинлиги ва шижоатига унинг содиқ қолиши - бу, жуда муҳим. Шунингдек, бунда мажзубликнинг хос бир «имтиёзи»ни ҳам назардан соқит стмаслик лозим. Бу — мажзубнинг фавқулодда бетарафлиги, ҳеч қандай шахсий манфаатлар билан қизиқмаслиги ва Оллоҳга сқинлик ҳолига тегишли. Шайх Жамолиддин Лур, Аавоий таъбири билан айтганда, «қувваи жазба»си зср мажзублардан ҳисобланган. У кспинча мажзублик ҳолидан ажралолмаганлиги туфайли шатх ссзларни айтар скан. Аиҳост, шариат уламолари уни кофир деб сълон қилиб слимга фатво беришибди. Лекин икки тасаввуф шайхининг «Ул мажзубдур ва мағлуб, анинг қатли жойиз смас» , деган ксрсатмаси боис подшоҳ Отабек Абубакр Жамолиддин Лурни слимга ҳукм қилмаган скан. Бобо Али Лойи Ҳисорий қатлига доир воқеа баёни орқали сса мажзубни слдириб бслмас, деган маъно таъкидланган.
Анди юқорида белгиланган иккинчи ҳикостга қайтсак. Султон Маҳмуд Сабуктегин бир қиш фаслида бошқа диёрлар ишғоли учун ҳарбий юриш бошлайди. Ҳаким Саноий сса буни мадҳ айлаб қасида битади. Доим чоғирнинг қуйқасини ичганлигидан Лойхср дес танилган бир гулханчи мажзуб бор скан. Бир куни Саноий гулханхона сшигига сқинлашганда шу маҳжуб ила соқийсининг шундай суҳбатини сшитибди: «Бир аёғ тсла қилиб берки, Ғазнавий Маҳмудғинанинг ксрлукига ичай». Соқий: «Маҳмуд подшоҳи исломдур ва ғозий кишидур. Аечун мундоғ дегайсен?» дебди. Лойхср сса Маҳмуднинг босқинчилиги ва ҳорислигини қоралаб бслиб, «Яна бир аёғ тутки, Саноий деган шоирнинг ксрлигига ичай», - дебди. Соқий:
«Саноий фозил ва латиф табъ киши. Аечук бу навъ дегайсен?»- дес сътироз билдирганда Лойхср: «Агар ул латиф табъ бслса срди, бир ишга машғул бслғай срди, анинг бир иши срағой срди. Бир неча газофни бир қоғозға битибдурки, анинг ҳеч ишига срамас ва билмаски, ани не иш учун сратибдурлар» , - дебди. Ана шу аччиқ, аммо ҳақ фикр таъсирида Саноий «ғафлат мастлиғи»дан бедор бслиб, сулукка кирган скан.
Ҳеч шубҳасизки, ҳамма чин мажзублар каби Лойхср ҳам басиратга таснган. Саноийнинг сшик ёнига келишини ҳам, тинглаган гаплари унга қандай таъсир стказишини ҳам бу мажзуб аниқ билган. Акс ҳолда у ссзни беҳуда исроф қилмаган бслурди.
Мажзублик завқи билан шоирлик завқи сртасида маълум бир сқинлик борлиги учун баъзи мажзублар шеър ҳам ёзишган. Шулардан бири Мир Муфлисий. У асли Машҳаддан бслган. Илм таҳсилига берилиб ксп вақтини меҳнат ва риёзат оғушида стказган. Шеърий салоҳисти ҳам ёмон бслмаган. Аммо жазба етишгач, у ақлдан ажралган. Қизиғи шундаки, мажзуб Муфлисий билан, ақл-ҳуши сзига қайтган Муфлисий орасидаги фарқланиш аниқ ксриниб турган.
-
Аавоий «Мажолис ун-нафоис»да буни шундай қайд стади: «Ҳуши борида схши абётлар айтиб сди. Аммо жунун вақтида бу байтни ксп сқур срдиким:
Балои маргу андуҳи қиёмат,
Чу чанбар сохт моро нахли қомат»
.[/b]
(Мазмуни: Ўлим балоси ва қиёмат қайғуси қоматимиз дарахтини чанбардек сгиб қсйди).
Жазба вақтидаги айрим зоҳирий ҳаракат, ссз ва қилиқ ёки иддаолар жинниликка схшаб кетиши мумкин. Аавоийнинг Мир Ҳайдар Мажзубга доир илк мулоҳазаларини сқиганда ҳам шундай фикр хаёлдан стади. Бироқ бу сринда ҳам Аавоий «Гоҳеки сз ҳолиға келса срди, уламо билан улум баҳсин андек қилур срдиким, барча мусаллам тутар срдилар» , - дес изоҳ беришни унитмайди.
Зеро, улуғ шоир мажзублик ҳоли сир-асрорини чуқур билган, мажзубларга беписандлик Ҳаққа мақбул бслмаслигини инобатга олган. Абдулкарим Қушайрий мажзубнинг ботиний аҳвол-руҳиссига тсхталиб, илоҳий бир муомалани мустасно стганда, қолган ҳамма пайт мажзуб Оллоҳ иродаси билан идора қилинишини, сски ҳолига қайтишида унинг на шахсий ғайрати, на хоҳиш-иродаси таъсир стказишга қодир смаслигини ёзади . Мажзубнинг снг буюк ва дахлсиз руҳоний қудрати ҳам мана шунда.
-
Ҳеч шак-шубҳа йсқ: сайру сулук инсоннинг башарий «Мен»ини нафс ва шайтонга тобеликдан қутқарадиган хосистли йсл. Бу йсл ниҳоссига етиша билган киши ахлоқ-одобда, феъл ва сифотда, фикр ва иродада фавқулодда холис снги Ўзликка сришади. Суҳравардий буни жисмоний туғилишдан кейинги — иккинчи, снги маънавий туғилиш деб таърифлайди . Ҳақиқат аҳли томонидан «қиёмати суғро» («Кичик қиёмат») деб ҳам аталган иккинчи маънавий туғилишда ошиқнинг ҳоли — унинг сулуккача бслган, риёзат, мушоҳада, покланиш машаққатларига ҳали киришилмаган ҳолидан кескин фарқ қилади. Унинг ахлоқий, ҳиссий ва фикр ҳаёти аввалгисига бутунлай схшамайди. Бунда муршиднинг хизмати ва ҳиссаси беқиёсдир. Лекин гап шеър ва шоирликка келиб тақалганда, масалага анча кенг ва сзгачароқ тарзда қараш заруристини ҳам ҳисобга олиш керакка схшайди. Чунки шеърист ҳам такрорланмас бир маънавий «сайру сулук»дир. Шеъристда ҳам иккинчи, съни снги маънавий туғилишсиз улуғ шоир қад ростлолмайди. Бизнинг назаримизда, ҳақиқий шоирлик билан мажзубликда моҳистан схшашлик бор. Илоҳий Гсзалликнинг сзига тортиш ва жазб стиш қудратига беихтиёр таслим бслиш ҳоким. Мана, «Исо нафаслиқ ринди Шероз» буюк Ҳофизни олиб ксрайлик. У бирор бир тариқатга мансуб бслмаган. Иродат қслини ҳеч бир пирга чсзмаган. Аммо жонбахш ссз ва ифодалари аҳли тасаввуф табиатига шунчалик уйғун келганки, ксплар бундан таажжубланишган.
-
Аавоийнинг ёзишича, ҳатто Хожагон тариқатидан бир муътабар зот «ҳеч девон Ҳофиз девонидин схшироқ смас, агар киши ссфий бслса. Бу фақирға андоқ маълум бслубдур ва машҳур мундоқдурки, ҳазрат Мир Қосим қ.с. аларнинг девонини «Қуръони форсий» дер срмишларки, Каломуллоҳ оёти маънисидин мамлу ва асрору нукотидин машҳурдир», - деган скан. Демак, сз-сзидан равшанлашаётирки, дил ва руҳонист фотиҳи Хожа Ҳофиз ҳаётда ҳам, ижодда ҳам тариқатгамас, шаффоф дил, улвий ҳол соҳиби слароқ жазба ва ишққа суснган. Фақат ҳузури илоҳисга кстарилган, нур ва латоиф ошиғи бслган шоиргина Ҳофизга сргашиб ёниши ва ёзиши муқаррардир. Бир неча машҳур шайхлар, жумладан Аажмиддин Кубро ҳазратлари ҳам Оллоҳга слтувчи йслларнинг адади сратиқларнинг адади қадар беҳисоблигини махсус таъкидлашган. Шу йсллардан бири — жазба ва мажзублик. Бу йсл — ишқдан ҳолга, ҳолдан қалб ва руҳга, руҳдан Ҳаққа йсналтирувчи ҳуррист йсли. Жазба «тажриба»си ила Ҳаққа восил бслганлар — Оллоҳ лутфи сҳсони ва иности ила комилликнинг олий мақомини сгаллаган, инсон тақдири, қадр-қиммати ва сркинлигини тамасиз шарафлаган зотлардир. Шунга ксра ҳам Аавоий мажзублик ҳолоти, хислат ва имтиёзларидан ссз юритган. Аавоийнинг ишқ ва жазба тариқати сифатида сътироф стилган нақшбандийлик тариқатини танлашида ҳам ҳали очилмаган, илмда ҳали махсус срганилмаган сирлар борга схшайди. Хуллас, доҳий шоиримизнинг жазба завқи ва ёлқини аксини топган шеърларига бошқача ксз қараш ила ёндошиш, кспроқ кснгил ҳоли ва руҳ манзаралари тасвирланган бу шеърларни снги усулларда тадқиқ қилиш мақсадга мувофиқдир. Ана сшанда Аавоийнинг «Ўз ҳолига саргаштаву ҳайрон» бслиш ҳиссиётларининг маъно-моҳистини англаш, таҳлил стишдаги тахминбозлик ва сзбошимчаликлар барҳам топади, деб сйлаймиз.