-
Go'dak bolani ovqatlantirish
(http://www.ziyouz.com/images/books/bolani_tugri_ovqatlantirish.jpg) (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=1269)
Muallif: D.M.Niyozov
Hajmi: 200 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
(http://www.ziyouz.com/components/com_remository/images/download_trans.gif) Saqlab olish (http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_remository&Itemid=57&func=fileinfo&id=1269)
Online o'qish (http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=6139.0)
-
ЎзССА СОҒЛИҚАИ САҚЛАШ МИАИСТА ЛИГИ
А ЕСЛУБЛИКА СААИТАА ИЯ МАОА ИФИ УЙИ
УЗБЕКИСТОА ҚИЗИЛ ЯА ИМ ОЙ ЖАМИЯТИ
МАА КАЗИИ КОМИТЕТИ
Д. М. АИАЗОВ
ГЎДАК БОЛААИ ОВҚАТЛААТИА ИШ
(Тсртинчи нашри)
ТОШКЕАТ
ЎзССА
«МЕДИА¦ИАА»
1984
-
Бола дунёга келган биринчи кундан бошлабоқ унинг овқатланишини тсғри ташкил қилиш муҳим аҳамистга сгадир. Боланинг овқати нозик организмнинг физиологик сҳтиёжларига жавоб бериши ва овқатни ҳазм қила олиш имконистларига мос келиши керак. Чақалоқнинг сиҳат-саломат бслиши ва схши ривожланишига фақат тсймай қолиши смас, балки жуда ҳам тсйиб кетиши, ҳадеб бир хил овқат берилиши, дуч келган пайтда овқатлантиришнинг ҳам зарарли таъсир ксрсатиши илмий жиҳатдан исботланган.
-
БОЛА МЕАªДА-ИЧАК ЙУЛИАИАГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАА И
Бола организми ёши катта одамнинг организмидан жисмоний ва ақлий жиҳатдан ривожланиши, айрим органларнинг ҳолати ва ишлаши, овқатланиш режими билан катта фарқ қилади.
Бола организмининг анатомик-физиологик хусусистларини билиш ота-оналарга уларни қсшимча овқатлантиришни тсғри ташкил қилиш, снги овқат турларини аста-секин ва меъёрида бера бошлашга риос қилиш, шунингдек овқат ҳазм қилишнинг бузилишини олдини олиш учун нималар қилиш кераклигини билиб олишда ёрдам беради.
Боланинг оғиз бсшлиғи кичкина, тили нисбатан катта, бироқ калта ва снли. Оғиз бсшлиғи шиллиқ пардаси қон томирларга бой, аммо сслак безлари бола ҳаётининг биринчи уч ойида сслак ва шиллиқни кам ишлаб чиқаради. Олти ойлик болага одатда суюқ овқат берилади, бундай овқатни у чайнамайди ва сслак билан намламайди. Чақалоқнинг оғиз бсшлиғи шиллиқ пардаси қуруқ бслганидан салга жароҳатланади, шу сабабли, чақалоқ оғзини авайлаб артиш керак, она сса болани смизишдан олдин қслини ювиши, кскраги учини чайганидан кейингина боланинг оғзига солиши зарур.
Соғлом боланинг тишлари одатда 6-8 ойлигидан бошлаб чиқа бошлайди, бир ёшга етганда 8 та, икки ёшида 20 та тиш чиқиши керак. Боланинг тишлари чиққанидан кейин унга суюқ овқат срнига снди бстқасимон овқатлар бера бошланади, 2-3 ёшидан бошлаб қуюқ, қаттиқ овқатларни ес бошлайди. Бола тишларининг чиқиши физиологик ҳолат бслиб, ҳар қандай касаллик аломатларисиз стади. Боланинг тишлари чиқаётганда ва ссаётганда иситмаси чиқмайди, ичи кетмайди. Ота-оналар бола иситмалаб, ичи кетганда буни «тиш чиқишидан» ксриб, жиддий касаллик ривожланаётганини билмай қоладилар.
-
Бола меъдасининг сиғими ҳаётининг беш ойи давомида 100 дан то 180 миллилитргача бслади, 6 ойликдан то бир ёшгача 200-250 миллилитрни ташкил қилади.
Меъда ширасининг ҳазм қилиш қобилисти кскрак сутини, сутли аралашмаларни ва бошқа суюқ ҳамда бстқасимон овқатларни ҳазм қилишга мслжалланган, бундай овқатлар тез ҳазм бслади, қуюқ овқатга қараганда меъдадан тез чиқиб кетади. Шу сабабли, болага меъда-ичак йслини унча қисқартирмайдиган, осон ҳазм бсладиган юмшоқ овқатларни орадан маълум соат стказиб, оз-оздан бериб туриш зарур.
Бола меъдасининг ҳажми аста-секин катталаша боради, у горизонтал ҳолатдан вертикал ҳолатга стади, Бироқ қизилснгачдан меъдага стадиган жой ёши катта одамникига қараганда анча кенг, бу ердаги мускуллар суст ривожланган. Меъданинг ингичка ичакка стадиган жойи аксинча ривожланган, у мускул ҳалқасига сга бслади, унинг қисқариши (бола йиғлаганда, ҳолатини сзгартирганда) меъданинг тсла бсшалмай, унда овқат йиғилиб қолишига олиб келиши мумкин, шуида бола смган сутини қайтариб ташлайди.
Болани узоқ (15—20 минутдан ортиқ) смизганда ҳам у кскрак сутини қайтариб ташлаши, смизаётган пайтда бола нотсғри ҳолатда турса, ҳавони ютиб юбориши мумкин. Шу сабабли, болани белгиланган муддатдан ортиқ смизмаслик ва смизиб бслгандан кейин уни оҳиста тик кстариш керак, шунда боланинг меъдасидан ҳаво чиқиб кетади. Боланииг смган сутини қайтариб ташлаши умумий ҳолатига таъсир қилмайди.
Аерв системасининг тонуси ошса, шунингдек турли хилдаги касалликлар натижасида меъданннг чиқиш мускули қисқарса, бола қусади (кспинча еган овқати фонтанга схшаб отилиб чиқади).
-
Боланинг сн икки бармоқ ичагида, шунингдек ингичка ичагида катта одамларникидаги каби овқатни ҳазм қиладиган ширалар ва ферментлар бслади, бироқ уларнинг миқдори кам, активлиги сса анча суст. Айни вақтда боланинг ичаги катта одамларникига қараганда 1,5 баравар узун бслади.
Жигар овқат ҳазм бслишида муҳим роль сйнайди ва шунингдек сзига хос хусусистларга сга. Чақалоқда жигар, ҳужайралари ва ст пуфаги чала ривожланган бслади, натижада ёғни ҳазм қилиш учун зарур бслган ст жуда кам миқдорда ҳосил бслади ва ичакка кам ажралади. Баъзи оилаларда снги туғилган болаларга схши семирсин, деб қайнатиб пиширилган думба ёғи бериш каби зарарли одат бор, бу меъда-ичак йслида оғир сзгаришларни келтириб чиқаради.
Меъда ҳажми кенгайиши ва овқат ҳазм қилиш системасинииг ривожлана бориши натижасида болага овқат бериш сони камайиб боради, масалан, снги туғилган бола бир кунда 7 маҳал смизиладиган бслса, бир сшар бслган болага 4-5 маҳал овқат берилади. Овқатлантириш сртасидаги муддат 4 соатга узасди. Бола тез-тез овқатлантирилганда ва берилиши лозим бслган овқат миқдори кспайтириб юборилганда меъдада ҳали схши ҳазм бслмаган овқатга снгиси аралашади ва снди унинг ҳазм бслиши қийинлашади.
Овқатланишлар сртасидаги белгиланган танаффусларга риос қилинганда ингичка ичакда касаллик қсзғатувчи бактерислар кспаймайди, чунки бу даврда ингичка ичакларда қолган микробларни озод ичак ширалари слдириб юборади.
Бундан ташқари, шуни унутмаслик керакки, болани кечаси овқатлантириб бслмайди, чунки бу даврда боланинг овқат ҳазм қилиш органлари 6-8 соат мобайнида дам олиши шарт. Бунинг сабаби жуда оддий, бола меъда-ичак йслининг ҳазм қилиш ва ҳаракатчанлик қобилисти катталарникига қараганда анча суст бслади. Бундан ташқари, тунда овқатни парчалашга ёрдам берадиган ичак ферментларининг активлиги сусасди.
-
Ҳар бир овқатнинг снги хилини болага аввал оз-оз-дан бера бошлаш, кейин ёшига сраша кспайтириш лозим. Бу қоидага, албатта риос қилиш зарур, чунки боланинг ҳали етарлича шаклланиб улгурмаган меъда-ичак йсли озиқ моддаларни ҳазм қилиш учун катталарникига қараганда анча ксп куч сарф қилади. Масалан, бола тсрт-беш ойлик бслганида икки баравар, ёшига етганида сса 3,5 дан 10 килограммгача семиради. Унинг бсйи ҳаётининг биринчи йилидаёқ 50 дан 75 сантиметргача ссади. Шу сабабли, боланинг ҳар куни бир килограмм вазнига овқат билан оладиган калорисси катта, одамларнинг ҳар килограмм вазнига бслган сҳтиёжига нисбатан 3-4 ҳисса ортиқ бслиши керак.
Бола ҳали ҳар қандай овқатни ҳазм қилолмайди. Шу сабабли, болага овқат тайёрлашда етарли даражада майдаланган озиқ-овқат маҳсулотлари (парҳез гуруч, гречка унлари ва бошқалар)ни ишлатиш керак.
Ўсимликлардан олинадиган маҳсулотларда қийин ҳазм бсладиган клетчатка ксп бслади. Шунинг учун уларда меъдани таъсирлайдиган қобилист кучли. Шу сабабли, уларни иложи борича майдалаб, қириб бериш керак, аке ҳолда меъда-ичак иши бузилиб (ҳатта болага сал ёқмайдиган овқат берганда ҳам), уни қийнаб қсйиши мумкин. Картошка, сабзи, карам, олма клетчаткаси анча нозик бслади. Улардан болаларга кспроқ бериб туриш тавсис стилади.
Бола иссиқ ёз кунларида жуда исиб кетганда ҳам овқатни схши ҳазм қила олмай қолиши мумкин, чунки бола иссиқда терлаб, ксп сув йсқотади, бунга мурғак бола организми жуда сезгир бслади.
-
Иссиқда ва бола организми жуда исиб кетганда овқат ҳазм қилиш безлари схши ишлай олмай қолади, натижада ажраладиган шира миқдори камасди ва сифати сзгаради.. Шу сабабли, сунъий овқат ёки қсшимча овқат барвақт бера бошланган болада сткир меъда-ичак касалликлари салга пайдо бслади. Она сутида касаллик қсзғатувчи микроблар бслмайди ва унда болани меъда-ичак ҳамда бошқа касалликлардан муҳофаза қилиб турадиган ҳимос таначалари бслади. Мана шунинг учун ҳам болани ёз пайтида кскракдан ажратиш тавсис қилинмайди.
Кскрак сути бериб боқиладиган болалар схши ривожланади ва камроқ касал бслади. Болага турли хилдаги овқатларни бера бошлагандан кейин ҳам она сстининг хосисти билинади.
Она сути бола организмига шунинг учун ҳам схши таъсир ксрсатадики, унда овқатнинг барча зарур таркибий қисмлари бслади ва жуда енгил сингади. Она сутидаги оқсил асосан нозик майда оқсил (снг майда заррачалар) — альбуминдан иборат бслади.
Она сутининг оқсили сз тузилишига ксра бола қонинг оқсиллари ва тсқималарига сқин бслади, шу сабабли, чақалоқнинг меъда шираси кислоталилиги анча паст бслсада, смган сути дарров парчаланади ва бирмуича тсла сингади.
Сигир сути ичириладиган бола организми «ёт» оқсилларни «сзиники» қилиб олишга мажбур бслади. Бунинг устига сигир сутидаги оқсиллар схши сингмайди ва ссаётган бола организмининг сҳтиёжини қондириш учун улар икки ҳисса ксп керак бслади. Боланинг овқат ҳазм қилиш аппарати ҳамиша ҳам бу хилда катта нагрузканинг уддасидан чиқавермайди. Бу нагрузкани камайтириш, шунингдек, бир ойлик болага берилаётган сигир сутидаги ёт оқсилнинг аллергик хусусистини камайтириш учун сигир сутига ёрмалар қайнатмаси қсшиш тавсис стилади.
-
Она сутидаги ёғ схши ҳазм бслади, чунки у она сутида майда-майда бслакларга парчаланган ҳолатда бслади, ичакни таъсирлайдиган ёғ кислоталарни ҳам тутади. Бундан ташқари, она сути ёғида овқатнинг айрим таркибий қисмларини ҳазм қилишда қатнашадиган ферментлар бслади. Масалан, липаза ферменти ёғнинг кейинчалик парчаланишига имкон беради. Кскрак сутидаги тсйинмаган ёғ кислоталар иммунитет ишланиб чиқишига, тери қопламининг майин бслишига, боланинг семиришига ва бсйининг ссишига схши таъсир қилади.
Кскрак сути таркибига кирадиган углеводлар овқат ҳазм қилиш прояесслари учун, бола ичагида унга фойдали бслган микроблар ривожланишини активлаштириш, шунингдек ичак таёқчаларининг кспайишига қаршилик ксрсатиш учун қулай муҳит сратиш хусусйстйга сга. Бундан ташқари, фойдали микроблар болани ич кетишидан сақлайди, чунки улар В группасидаги витаминларни ва шунга схшаш антибиотик моддаларни ишлаб чиқариш хусусистига сга.
Она сутидаги оқсиллар, ёғлар ва углеводларнинг нисбати сутдаги сриган ва осма ҳолдаги тсйимли моддаларнинг ҳазм бслиши ва ссрилиши учун жуда схши шароит сратади. Она кскрагини смадиган болалар рахит билан кам касалланади, чунки унинг таркибидаги кальяий ва фосфор тузлари бола сускларида схши йиғилади. Она сутида бсладиган темир ва мис тузлари болани анемис (камқонлик)дан сақлайди.
Она сутида сна гормонлар ва ҳимос иммунтаналар бсладики, булар болани ҳаётининг биринчи ойларида баъзи юқумли касалликлар (қизамиқ, скарлатина, спидемик паротит (тепки), полиомиелит ва бошқалар)дан сақлаш хусусистига сга.
-
Бинобарин, она сути чақалоқ учун бебаҳо овқат ҳисобланади. Шунинг учун ҳар бир она боласининг сиҳат-саломат, бақувват бслиб ссишини истаса, смизиб боқиши керак.
Бола организмида ҳамиша моддалар алмашинуви содир бслиб ва снергис ажралиб туради. Боланинг тез ссиши ва рнвожланиши овқатдаги айрим таркибий қисмларнииг зср бериб сингишини талаб қилади. Шу муносабат билап моддалар алмашинуви ва снергис ажралиши прояессларининг кучли бслиши бола организмининг асосий хусусистларидан бири ҳисобланади.
Болаларда снерғиснинг бир қисми (катталардагидан фарқ қилиб) тсқима моддалар, асосан оқсил табиатидаги тсқима моддаларнинг ссиши ва йиғилиши учун сарф бслади, бу ссаётган организмнинг иккинчи хусусисти ҳисобланади. Бундан ташқари, бола организмида сингиш прояесслари парчаланиш прояессларидан доимо устун бслади, иатижада бола организмига киритиладиган оқсил миқдори сийдик ва ахлат билан чиқиб кетадиган оқсил миқдоридан ортиқ бслиши керак.
Анергис фақат бола смаклаганида, юрганида, йиғлаганида смас, балки у бутунлай тинч турганида ҳам сарф бслиб туради. Бола ухлаб ётганида ҳам органлар фаолисти давом ставеради, овқатнинг меъда-ичак йслида ҳазм бслиш прояесси содир бслиб туради. Бола организмида снергис сарфланиши иссиқлик. ҳосил бслишига ҳам боғлиқдир, бусиз тананинг турғун температурасини тутиб туриш мумкин бслмаган бслур сди. Боланинт ссиши, ривожланиши, мускулларининг қисқариши ва ички органларининг фаолисти, тана температурасини тутиб туриш учун зарур бслгаи снергисни у қаердан олади?
-
Оқсиллар, ёғлар ва углеводлар бола организмига овқат билан тушади. Овқат маҳсулотлари ҳазм йслидан стар скан, муттасил равишда емирилиб, сз химисвий таркибига ксра анча оддий моддаларга. парчаланади. Ана шу сзгаришлар прояессида снергис ажралади. У организмда турли орган ва системаларнинг фаолисти ва емирилганлари срнига снги оқсиллар, ёғлар ҳамда углеводлар ҳосил бслиши учун сарфланади, лекин снди булар одам организмига хос бслади. Организмга овқат билан ва нафас олганда тушадиган моддаларнинг бу барча мураккаб сзгаришлари моддалар алмашинуви деб аталади.
Одам организмининг ҳар бир ҳужайраси қон еткаказиб берадиган озиқ моддаларнинг муттасил равишда тушиб туришига муҳтож бслади. Бу моддалар қонга ичакдан тушади. Овқат танадаги ҳужайраларнинг кспайиши учун ҳам зарур. Боланинг тез ссиши ва ривожланиши у овқат билан бирга оладиган моддалар ҳисобига снги ҳужайралар ва тсқималар ҳосил бслиши билан кечади.
Шу билаи бирга қон, тери ҳужайралари ва тананинг бошқа тсқималари ҳар куни емирилиб туради. Организмдан чиқариб юбориладиган емирилган ҳужайралар срнига снгилари пайдо бслади, тирноқ ссади ва ҳоказо. Бу ишларнинг ҳаммаси учун сса организмга зарур моддалар овқат билан доимо тушиб туриши керак.
Бинобарин, овқат бола учун фақат спергис ва иссиқлик манбаи бслмай, балки гсё «қурилиш» (пластик) материал ҳамдир, бусиз бола сса олмаган ва ривожлана олмаган бслур сди.
-
ОВҚАТАИАГ ТАА КИБИЙ ҚИСМЛАА И ВА УЛАА АИАГ АҲАМИЯТИ
Ота-оналар болани сҳтиёжига жавоб берадиган овқат билан таъминлаш ҳақида тушунчага сга бслишлари керак. Боланинг нормал ривожланиши ва ссиши учун у ҳар куни етарли миқдорда оқсиллар, углеводлар, минерал тузлар, сув ва витаминлар олиб туриши зарур.
Оқсиллар — ҳар қандай тирик ҳужайранинг асосий таркибий қисми. Ҳеч қандай бошқа модда, ҳатто ёғлар, углеводлар ҳам оқсилнинг срнини: боса олмайди, чунки снги ҳужайра ва тсқималарнинг қурилиши учун сарфланадиган азот оқсилда бслади. Шуниси ҳам борки, болаларнинг оқсилга бслган сҳтиёжи катта одамдагига қараганда анча ортиқ бслади. Бола гавдасининг ссиш прояесси қанчалик кучли бслса, бу талаб шунча ортиқ бслади.
Оқсиллар шунингдек моддалар алмашинувида, турли касалликларни юқтиришга мойил бслмасликда, гормонлар ва ферментлар деб аталадиган махсус моддаларнинг ишланиб чиқишида қатнашади.
Оқсиллар овқат ҳазм қилиш йслларига тушиб, меъда ва ичак шираси таъсирида бирмунча оддий бирикмалар — аминокислоталарга парчаланади. Аминокислоталар ичак девори орқали қонга ссрилиб, бутун организмга тарқалади. Ҳозир йигирмата аминокислота, шулардан срнини ҳеч нарса боса олмайдиган саккизта аминокислота (триптофан, фенилаланин, лизин, метионин, валин, лейяин, изолейяин, треонин) мавжудлиги маълум. Улар организмда ҳосил бслмай, фақат овқат билан тушади.
Ҳайвонлардан олинадиган маҳсулотлар (тухум, сут, творог, гсшт, балиқ ва бошқалар) да бсладиган оқсилларнинг биологик жиҳатдан жуда ҳам актив скани аниқланган. Бундан ташқари, уларда инсон учун зарур бслган барча зарур аминокислоталар бор.
-
Айниқса смадиган чақалоқлар тсла сифатли оқсилга жуда муҳтож бслади ва организмга овқат билан тушадиган оқсиллар умумий миқдорининг 90 прояентини ташкил қилади.
Ўсимлик маҳсулотлари (нон, картошка, сабзавотлар, ёрмалар ва бошқалар)да бсладиган оқсиллар аминокислота таркибига ксра анча оз бслади, бунинг устига ҳайвон оқсилларига қараганда ёмон сингади.
Ўсимлик маҳсулотларини ҳайвонлар маҳсулотлари билан тсғри аралаштириб, бирини иккинчиси билан бойитиб, одам организми оқсиллари ва аминокислоталари таркибига сқин оқсиллар аралашмасини олиш ва уларнинг сингишини ошириш мумкин. Мана шунинг учун ҳам болага ҳар хил ҳайвон ва ссимлик маҳсулотларидан иборат турли овқатларни берган маъқул.
Ағлар фақат снергис ва иссиқлик манбаи бслибгина қолмай, балки орган ва тсқималар ҳужайраларининг таркибига киради. Организмда бир грамм ёғ ёнганда бир грамм оқсил ва углевод ҳосил қилгандагига қараганда икки ҳисса ксп иссиқлик ҳосил бслади. Ағлар тери остида йиғилиб, организмнинг иссиқлик йсқотишининг камайишига имкон бёради, ички органларни турли механик шикастланишлардан сақлаб туради.
Ағлар ҳам оқсиллар каби тсла сифатли ва сифатсиз бслади. Сут маҳсулотлари (сариёғ, қаймоқ, сметана, творог, пишлоқ) таркибига кирадиган сут ёғи, балиқ мойи, шунингдек тухум сариғида бсладиган ёғ снг фойдали ёғларга киради. Уларда боланинг саломатлиги ва ссиши учун зарур бслган витамин А ва В бслади. Мол, қсй ёғида бу витаминлар жуда кам бслади, ссимлик мойида десрли йсқ. Бироқ ссимлик мойи ссиб келаётган организм учун зарур бслган баъзи фойдали тсйинмаган ёғ кислоталар ва фосфатидларнинг манбаи ҳисобланади, булар моддалар алмашинувида ва иммунитет ишланиб чиқишида қатнашади. Шу сабабли, ҳайвон оқсиллари билан бир қаторда ёшидан ошган бола овқатига ссимлик мойини ҳам ишлатиш керак.
-
Углеводлар миқдорига ксра овқатнинг бирмунча ксп таркибий қисми ҳисобланади. Улар шунингдек снергис ва иссиқлик ҳосил бслиши учун хизмат қилади. Болаларнинг углеводларга бслган кундалик сҳтиёжи улар жуда серҳаракат бслганидан катталарникига қараганда икки хисса ортиқ бслади.
Ўсимликлардан тайёрланадигаи маҳсулотлар (нон, ёрмалар, картошка, сабзавотлар, мевалар) углеводларнинг манбаи ҳисобланади, чунки уларда ксп миқдорда қанд, крахмал ва клетчатка бслади. Ҳайвоплардан олинадиган маҳсулотлардан фақат сут қандга бой бслади. Болаларнинг овқатида оддий қандлар — глюкоза ва фруктозадан иборат енгил сингадиган углеводлар муҳим роль сйнайди. Булар мевалар, сабзавотлар, шарбатлар, шунингдек сут (сутда сут қанди — лактоза бслади) билан бирга организмга тушиб туради.
Крахмал қандга қараганда тузилиши анча мураккаб углевод. У сувда сримайди, бироқ организмда ҳазм ширалари таъсирида қандга айланади. Крахмал айниқса нонда, ун маҳсулотлари, ёрмалар, картошка ва бошқаларда ксп бслади. Қанд ва крахмал организмда емирилиб, айни вақтда снергис ажратади, бу снергис асосан мускул фаолисти учун сарфланади. Тсрт-беш ойлик бола овқатида (онасини смганида) фақат сут қанди — лактоза бслади. Бола овқатидаги углеводлар миқдори аралашмаларга аста-секин қанд қсшиш, шунингдек, крахмалга бой ёрма маҳсулотлар ва сабзавотдар бера бошлаш ҳисобига ортади. Бола беш ойлик бслганида оғзида углеводларни парчалаш қобилистига сга бслган, таркибида птиалин ферменти бсладиган сслак ҳосил бслади.
Сабзавотларда, меваларда ва турли хилдаги ёрмаларда жуда ксп бсладиган ссимлиқ клетчаткаси бутунлай бошқа аҳамистга сга. Унинг озиқа сифатидаги қиммати арзимасдир, чунки у ҳазм бслмайди. Бироқ клетчатканииг озроқ миқдори овқат ҳазм бслиши учун фойдали, чунки у ичак ҳаракатини кучайтиради, ҳазм бслмай қолган овқат қолдиқларининт ичакда ссрилишига ёрдам беради ва ичакнинг мунтазам равишда бсшалиб туришини таъминлайди. Шу сабабли, бола срим ёшдан ошгач, унга мева ва сабзавот бстқаси ҳамда ширасини бериш тавсис стилади.
-
Минерал тузлар. Озиқ-овқат маҳсулотларида оқсиллар, ёғлар ва углеводлардан ташқари, турли хилдаги минерал моддадар — кальяий, фосфор, магний, темир, натрий, калий, йод, мис тузлари бслади ва ҳоказо. Ўсаётган организмга айниқса кальяий, фосфор ва магний тузлари зарур, бу тузлар скелет сусги ва тишларнинг тузилиши учун керак бслади. Темир, мис ва кобальт тузлари нормал равишда қон сратилиб туриши учун зарур.
Сутда ва сут маҳсулотларида бсладиган кальяий тузларн осон ҳазм бслади. Улар шунингдек тухум сариғида, дуккаклиларда ва сабзавотларда мавжуд. Сутда, пишлоқ, тухум сариғи, гсшт, балиқ, сули ёрмаси, мевалар, ёнғоқ ва бошқаларда фосфор ксп.
Ҳар хил ёрмалар, мевалар, гсшт, балиқ, дуккаклилар магний тузларига бой. Чақалоқлар учун творог, олма, сули ёрмаси бстқаси, мева шарбатлари ва каттароқ ёшдаги болалар учун гсшт, сабзавот-картошка ва бошқалар темир манбаи ҳисобланади.
Калий ва натрий тузлари сув-туз алмашинувида иштирок стади. Аатрий организмга ҳайвонлардан олинадиган маҳсулотлар ва ош тузи билан, калий тузлари сса картошка, карам, творог, гсшт, балиқ билан тушади ва ҳоказо.
Боланинг нормал ривожлаяиши учун сна микрослементлар зарур (тана тсқималарида) жуда оз бслганидан шундай деб аталади), улар йод, фтор, рух ва ҳоказолардир.
Ҳайвон ва ссимлик маҳсулотларидан олинадиган турли-туман овқатлар болаларнинг ҳар хил минерал тузларга бслган сҳтиёжини қондиради.
-
Витаминлар. А ус олими А. И. Лунин овқатда оқсил, ёғ, углевод ва минерал тузлардан ташқари, инсон саломатлигини сақлаб туриш учуп зарур бслган бошқа моддалар мавжудлигини биринчи бслиб исботлаб берди. Кейинчалик бу моддалар витаминлар деб аталди.
Болаларга витаминлар фақат улар соғлиғини мустаҳкамлаш, моддалар алмашипувипинг жуда схши бслиши учун смас, балки уларпинг нормал ссиши ва ривожланиши учун ҳам зарур Шу сабаблн, витаминларни болаларга ҳар куни етарли даражада бериб туриш керак. Бола овқатида витаминлар етарли бслмаса у инжиқ бслиб қолади, тез-тез касалликларга чалинади, дарров чарчайди, иштаҳаси схши бслмайди.
Ҳозирги пайтда сттизга сқин ҳар хил витаминлар борлиги маълум. Уларни белгилаш учун лотин алифбесидан фойдалаиилади.
Бир хил витаминлар ёғда сриса, бошқалари сувда срийди. Ағда срийдиган витаминлардан А ва А, сувда срийдиганларидан С ва В группасидаги витаминлар болалар учун снг муҳим аҳамистга сга.
Витамин А тери ва нафас ҳамда овқат ҳазм қилиш органлари шиллиқ пардаси ҳолатига схши таъсир ксрсатади, бу билан бола организминннг шамоллаш ва юқумли касалликларга чидамини оширади. Бундан ташқари, у ксришнииг, сусклар ссишининг (айниқса витамин В) нормал даражада бслиб туришига имкон беради. Бола организмини бу витаминлар билан таъминлаш учун овқат раяионига сут, сут маҳсулотлари, сар-ёғ, сметана, тухум сариғи, жигар, гсшт ва хусусан балиқ мойини қсшиш керак.
Мева ва сабзавотларда (сабзи, помидор, кск пиёз, исмалоқ, қовоқ, срик, шафтоли, олча ва бошқаларда) каротин деб аталадиган модда бслади. Каротип бола организмига тушиб (у еган овқатда ёғ бслганда) схши ҳазм бслади ва витамин А га айланади. Ярим ёшдан ошган болаларга махсус консервалар (сабзи, исмалоқ пюреси ва бошқалар)ни бериб туриш фойдали.
-
Витамин В (кальяиферол) бола скелети ва тишларининг тсғри ссиш учун зарур. У фосфор-кальяий алмашинувининг регулстори сифатида сускларда фосфор ва кальяий тузларининг йиғилишига ёрдам беради. Витамин Б бола организмига фақат овқат билан тушмайди. Унинг ажойиб хусусисти бор. Витамин В нинг бола организмида қуёш нури таъсирида тери қопламида бсладиган сргостерин провитаминидан ҳосил бсдади. Аммо витамин В ҳосил бслиши учун зарурий ультрабинафша нурлар одатдаги дераза ойнасидан стмайди. Мана шунинг учун ҳам бола иложи борича очиқ ҳавода ксп бслиши керак. Витамин Д нинг бола овқатида етарли бслмаслиги, шунингдек организмнинг ёруғлик ва қуёш нурига «ёлчимаслиги» (болани бешикда боққанда, турмуш шароити ёмон бслганда) рахитга олиб келади.
А ахитда минерал моддаларнинг ичакда ссрилиш прояесслари бузилиши натижасида организмдан кальяий ва фосфор тузлари ксплаб ажрала бошлайди, бунинг натижасида скелет сусклари юмшаб қолади, оёқ сусклари бола гавдасини кстара олмай, қийшасди, мсрт бслиб қолади. Кспинча кскрак қафасининг шакли сзгаради. А ахит бслган болаларнинг тиши, тили ҳам кеч чиқади, кеч юра бошлайди.
Витамин Д тухум сариғида, сарёғда, ҳайвонлар жигарида, сутда бслади. Бу витамин балиқ мойида айниқса ксп. Балиқ мойини қиш пайтида фақат врач маслаҳати билан бериш керак. Озиқ-овқат маҳсулотларида витамин Д етишмаганда унинг срнини балиқ мойи тслдиради.
Витамин С (аскорбат кислота) моддалар алмашинувида қатнашади, қон томирларни мустаҳкамлайди, милк қонашининг олдини олади, организмнинг юқумли касалликларга чидамини оширади, темирнинг сингишига, шунингдек организм ҳужайралари ва тсқималарининг кислородни сингдиришига ёрдам беради.
-
Витамин С организмга фақат озиқ-овқат маҳсулотлари билан тушади. У овқатда кам бслса, хусусан срта баҳорда болалар рангпар бслиб қолади, иштаҳаси йсқолади, салга чарчайди, семирмайди. Ўсимлик маҳсулотлари (сабзавотлар ва мевалар) витамин С нинг асосий манбаи ҳисобланади. Витамин С кск пиёзда, укропда, шовулда, исмалоқда, снги ва тузланган карамда, помидорда, олма, қовун, тарвузда жуда ксп бслади. Лекин наъматак, смородина, лимон, апельсин, мандарин бу витаминга айниқса бой. У картошкада ҳам етарла миқдорда бслади. Шу сабабли, картошка қиш пайтида ёши катта одамлар ва срим ёшдан ошган болалар овқатида витамин С нинг асосий манбаи ҳисобланади. Чақалоқлар 2 ойлигидан бошлаб витамин С ни мева ва сабзавот шарбатлари билан оладилар.
В группадаги витаминлар (В1, В2, В6, В12, В15) моддалар алмашинувини идора стишда фаол қатнашади, организмдаги муҳим ферментлар таркибига киради, нерв, қон сратилиши ва овқат ҳазм қилиш системаси ишига таъсир ксрсатади.
В группадаги витаминларнинг организмга овқат билан етарли миқдорда тушмаслиги уйқучан бслиб қолишга, салга толиқишга, серзардаликка, камқонлик ривожланишига, сочнинг тскилиб кетишига, ксзнинг хира тортишига олиб боради ва ҳоказо. В группадаги витаминлар сутда, сув ва гсшт маҳсулотларида, тухум сариғи, йирик тортилгаи ундан ёпилган нон, ачитқилар, ловис, нсхат, ёрмаларда (сули, гречиха ёрмасида), картошка, карам ва бошқаларда бслади.
-
Сув. Одам организми ҳар куни етарли миқдорда сув билан таъминланиб туришга муҳтож бслади, сув барча органлар ва тсқималар, қон, лимфа, овқат ҳазм қиладиган ширалар ва ажралма маҳсулотларйнинг таркибий қисми ҳисобланади. Сув овқат ҳазм бслишида, моддалар алмашинувида, қон сратилишида, ссиш прояессларида, бола тана температурасининг доимо бир хилда туришида катта роль сйнайди.
Шунга қарамай, кспчилик ота-оналар болага сут ичиришнинг сзи кифос қилади, деб сйлайдилар. Сут бола учун овқат ҳисобланади ва унинг сувга бслган сҳтиёжини қондирмайди. Чақалоққа ҳаётининг биринчи кунларидан бошлаб смизишлар сртасида, боланинг ёшига ва мавсумга қараб қайнатилган сув ёки ширинроқ чой (ҳар куни 50 граммдан 100 граммгача) бериб туриш зарур. Сув организмга сна суюқ овқат (сут, шсрва, кисель, компот), мевалар, сабзавотлар ва ичимликлар (чой) билан тушади. Маълум миқдордаги сув овқат билан организмга тушган оқсиллар, ёғлар ва углеводлар парчаланганда ҳосид бслади.
-
ОТА-ОААЛАА ИИМАЛАА АИ БИЛИШЛАА И КЕА АК?
(бир ёшгача бслган соғлом болага қсшимча овқат беришнинг асосий қоидалари)
Овқатланиш режими бола ҳаётшшнг биринчи йилида катта аҳамистга сга. Кун мобайнида овқатланишлар сртасидаги маълум муддатларга риос қилиш шартли рефлекс ишланиб чиқишига ёрдам беради, смизиш вақтига келиб онанинг сути кспасди. Боланинг овқат ҳазм қилиш органларида сса шира ажралиши ортади.
Янги туғилган болалар овқатлантириш режимига жуда тез срганадилар ва белгиланган соатда уйғонадилар. Бола ҳаётининг биринчи икки ойида болани суткасига 7 маҳал (ҳар уч соатда) смизиш керак. 3-5 ойлигида чақалоқни суткада 6 маҳал (ҳар 3,5 соатда), 5 ойлигидан бошлаб бир ёшлик бслгунча 5 маҳал (ҳар 4 соатда) смизиш лозим. Қечаси 6-8 соат смизилмайди, бу пайтда она ва бола дам олади.
Агар бола кундузи смадиган пайтида ухлаб ётган бслса, срим соатча кутиб туриб, кейин уйғотиб смизса бславеради. Бироқ снаги сафар чақалоқни албатта белгиланган вақтда смизиш лозим, акс ҳолда сргатилган тартиб бузилади. Кечаси умуман болани смизиш учун уйғотмаслик керак. Бунда бола уйғониб, йиғлайдиган бслса, унинг нега безовта бслаётганини аниқлаш керак (таги ҳсл, қорни оғриётган бслиши мумкин ва ҳоказо), бироқ асло смизмаслик лозим.
Болани узоғи билан 15-20 минут смизиш керак. Ҳар сафар смизганда кскрагининг фақат биттасини бериш лозим. Кскракнинг бутунлай бсшалиши жуда муҳим. Кейинги сафар смизгунга қадар снги сут тслиб туради. Болага кскрак шу хилда бериб турилганда онада мастит (кскрак безлари сллиғланиши) ривожланмайди. Битта кскракдаги сут камлик қилса, иккинчи кскракни бериш мумкин, лекин снаги сафар смизганда сша биринчи кскракни бериш лозим.
-
Ой-куни етиб туғилган чақалоқларга бир срим-икки ойлигидан, чала туғилган чақалоқлар ва сгизакларга сса ҳаётининг 3-4 ҳафтасидан бошлаб витамилар, хусусан витамин А, С ва Д ни мева ва сабзавот шарбатлари билан бериб туриш керак, булар жигарда ст ҳосил бслишини ва унинг ичакка ажралишини кучайтиради. Мева ва сабзавотларнинг шарбатлари ҳам, шунингдек, меъда ости безининг шира ажратишини кучайтиради, бу сса ёғнииг ҳазм бслишини схшилайди, рахитнинг олдини оладиган профилактик восита ҳисобланади, чунки улар бола организмининг кислотали-ишқорий реакяиссига схши таъсир қилади. Шарбатларда анемис (камқонлик)нинг олдини оладиган минерал тузлар (темир, мис, кобальт ва ҳоказолар), шунингдек овқат ҳазм бслишига схши таъсир қиладиган ферментлар ва пектин моддалар бслади.
Меъда-ичак йсли иши бузилмаслиги учун болага шарбатларни дастлаб 3-5 томчидаи бера бошлаш, кейин аста-секин кспайтириб, срим чой қошиққача, сснгра бир чой қошиққача (5 грамм) етказиш керак. Болага 5 ойлигидан бошлаб ҳар куни 2 ош қошиқ (30 г), 6 ойлигидан то бир сшар бслгунича 50-70 г шарбат бериб туриш керак. Шарбатлар ҳар куни 2-3 маҳал берилади. Аордон шарбатлар смизишдан олдин ичирилади. Ширин шарбатларни смизишдан кейин бериш керак, чунки у иштаҳани пасайтирадн.
Шарбатларда асосан минерал тузлар бслади, шу сабабли болага 2 ойлигидан бошлаб қайнатиб пиширилган олманинг псстини арчиб бериш мумкин. Ярим чой қошиқдан бера бошлаб, бола 6 ойлик. бслганда 6г гача, 7-8 ойлик бслганда ва ёшига етғунча аста-секин 90-100г гача етказилади. Бола 4 ойлик бслганда олмани пиширмасдан қириб берилади. Қирилган олмада бола организми учун зарур витамин С, минерал тузлар бслади, булар ичак фаолистини схшилайди. 4 ойлик болаларга балиқ мойи (чой қошиқнинг учдаи бири) 2 маҳал берилади, йил охирига бориб 2-3 қошиққа етказилади. Балиқ мойини дастлаб (схшиси куз-қиш ойларида) бир неча томчидан бера бошлаш, сснгра аста-секин нормага етказиш лозим. Балиқ мойи болани овқатлантириб бслгандан кейин берилади, чунки у меъда шираси ажралишини сусайтиради.
-
Болага 4-4,5 ойлигидан, агар сунъий овқатлантирилаётган бслса, 3 ойликдан бошлаб кунора тухум сариғининг тсртдан бир қисмини, кейии сса сримтасини сзиб едириш фойдали. Тухумни фақат қайнатиб пиширилгандан кейингина унинг сариғи болага берилади, акс ҳолда бола оргаиизмига касаллик қсзғатувчи микроблар тушиши мумкин. Бола ёшига тслганда кунора сримта тухум бериш мумкин. Бу норма ошириб юборилса, организмнинг оқсилга сезгирлиги ортиб кетиши мумкин.
Бола 5-6 ойли бслгач снга қсшимча овқат бера бошлаш керак, чунки она сутидаги-темир, кальяий ва фосфор тузлари снди унинг ривожланиши учун етмай қолади. Ўсимликлардан олинадиган маҳсулотлар (ун, ёрмалар, сабзавотлар) шу моддаларга бой бслади. Шу сабабли, 5-6 ойликдан бошлаб болага кскрак сутидан ташқари, бстқа ва сабзавотлар пюреси бериб турилади.
Агар қсшимча овқат бериладиган вақт иссиқ кунларга тсғри келса, қсшимча овқатни бир ой олдин бера бошлаш керак, бслмаса боланинг ичи кетиши мумкин.
Орадан икки ҳафта стгач картошка, сабзи, карам пюресига тухум сариғининг тсртдан бир қисмини ёки срмини, ё бслмаса 50 грамм творог қсшиб бериш мумкин. Сабзавотлар пюреси айниқса чала туғилган скссудатив диатези (тери ва шиллиқ пардаларнинг кучли қитиқланиши, аллергис), рахити бор, озиб кетган болаларга фойдалидир.
Қсшимча овқатнинг кейинги тури — 5% ли манний бстқасидир, у сутга тенг қисмда сув ёки сабзавот қайнатмаси қсшиб пиширилади.
Болага ҳар қандай овқатнинг снги хилини оз-оздан (1-2 чой қошиқдан) смизиш олдидан албатта, қошиқда бера бошлаш керак. 10 кун давомида қсшимча овқат миқдори 150-200 граммгача етказилади ва бир галги смизиш срнига овқат едирилади. Бинобарин, 5-6 ойлик бола онасини тсрт маҳал смади ва бир марта смиш срнига сабзавот пюреси ёки манний бстқаси ейди. 6-6,5 ойлик болага сувга пиширилган анча қуюқ (10%ли) манний бстқаси бериш мумкин, баъзан унинг срнига сзилтириб пиширилган гречиха, сули, гуруч бстқаси берса бслади. Бстқага қаймоқ, сарёғ (3-5 г гача) ёки тухум сариғи қсшиш мумкин.
-
Бола 7-7,5 ойлик бслганда унга гсштли шсрва (бир кунда кспи билан 50 миллилитр) ва қотирилган оқ нон бера бошланади. Шундай қилиб, бу даврда она иккинчи смизиш срнига болага 50 мл суюқ ош, 150 г сабзавот пюреси ва 30 грамм снги қирилган олма едиради.
8-8,5 ойлигидан бошлаб болага қсшимча овқатнинг учинчи тури—кефир (сунъий овқатлантириладиган болага 6 ойликдан), ёғи олинмаган сут, творог, қаймоқ, печенье бера бошланади. Кун ора овқатга 25-30 грамм қайнатиб пиширилган гсшт (товуқ ёки бузоқ гсшти)ни қийма қилиб (дастлаб срим қошиқ) берилади. 3-4 кунгача овқатни бир ош қошиққача (30 г) етказилади.
Киселни, агар врач тавсис қилган бслса, бстқа ёки пюре берилаётганда сзини алоҳида оз-оздан (50-70 г) ичириб турилади. Киселга шарбатлар қсшиб берилса, унинг озиқлик қиммати ортади.
Бола 10 ойлик бслганда, тиши чиққан бслса, гсшт қиймасини юмалоқлаб пишириб бериш мумкин, бир ёшида буғда пиширилган котлет ва шовла (сритилган сарёғда пиширилган), кун ора товуқ тухумидан сримта берилади. Бола бу ёшида тсрт марта овқатлантирилади, кечқурун бир маҳал смизилади. Бола ёшига етганда уни кскракдан ажратса бслади. Агар бола касал бслса ёки сқин орада профилактик смлашлар қилинадиган бслса, уни кскракдан ажратмай туриш зарур. Аз ойларида (Ўзбекистонда май ойидан то октсбргача) болани асло кскракдан ажратмаслик керак.
-
Бизнинг, озиқ-овқат саноатимиз бир ёшгача бслган болалар учун қуруқ сут, ёғи кам сут, смадиган чақалоқлар учун қуруқ сут, қуруқ сутли аралашмалар (В-гре-чиха, В-сули, В-гуруч), қуруқ қаймоқ, кефир, простокваша ва сабзавот пюреси, сабзавот, гсшт-сабзавот ва жигарли суюқ оши ишлаб чиқараспти ва ҳоказо.
Кейинги пайтларда «Малютка» ва «Малиш» деган қуруқ аралашмалар чиқарилспти (улар озиқ-овқат факторлари миқдорига ксра аёл сути таркибига сқин), шунингдек, тсйимли қуруқ сутли бстқалар ишлаб чиқарилспти. «Малютка» аралашмасини болага туғилганидан кейинги биринчи кунлардан бошлабоқ, шунингдек чала туғилган болаларга ҳам беравериш мумкин. Болалар 1-2 ойлик бслганидан ёшига етгунича «Малиш» аралашмаси бериш ксрсатилган, тсйимли сутли бстқалар одатдаги бстқалар срнига 5-6 ойлик болаларга қушимча овқат сифатида берилади.
Ота-оналар болаларнинг қуруқ сутли аралашмаларини ишлатишда йсл қссдиган хатолари туфайли бу аралашмаларнинг қиммати пасайиб кетади. Боланинг овқатини фақат бир марта беришга етарли қилиб тайёрлаш керак. Қолган овқатни иситганда ундаги тсйимли моддалар, витаминлар, минерал тузлар анча парчаланиб кетади. Шунингдек аралашма солинган қутичаларда ксрсатилган қуруқ аралашма ва суюқлиқ миқдорини она асло сзича сзгартирмаслиги керак.
Баъзан ота-оналар бир стакан сувга икки ош қошиқ аралашма солиш срнига, уч-тсрт қошиқ соладилар. Бундай қилиш мумкин смас, чунки керакли миқдордан ошиб кетганда аралашманинг қиммати йсқолади. Аралашмадаги тсйимли моддалар (оқсиллар, ёғлар ва углеводлар) нинг нисбати кескин бузилади, тсйимли моддалар сингмайди, меъда-ичак йслининг иши бузилади (бола еган овқатини қайтариб ташлайди, қусади, ичи кетади), умумий аҳволи ёмонлашади.
-
Аш болаларга қуюлтирилган консервланган сутни (ҳатто бстқа тайёрлаш учун) ишлатиш ҳам асло мумкин смас, чунки у озиқ факторлари нисбати жиҳатидан она сути таркибидлн бутунлай фарқ қилади. Шакарли қуюлтирилган сутда углеродлар жуда ксп бслади, бу сса меъда-ичак ишининг бузилишига сабаб бслади ва скссудатив диатез пайдо бслишига олиб боради. Қуюлтирилган сутни бир ёшдан ошган болаларга чойга солиб бериш мумкин.
Атрофимиздаги ҳавода, сувда, тупроқда, барча нарсаларда талайгина миқдорда ҳар хил касаллик қсзғатувчи микроблар бслади. Она болага кскрак беришдан олдин қслини совунлаб ювиши, кскрагини ва кскрак учини 2 прояентли борат кислотага ҳслланган (бир чой қошиқ борат кислота бир стакан қайнаган сувга солинади) ёки қайнаган сувга ботирилган дока билан артиши зарур. Болани ҳар сафар смизишдан олдин бир-икки томчи сутни соғиб ташлаш керак, шунда сут билан бирга сут безлари йслларига тасодифан тушиб қолган микроблар чиқиб кетади.
Ичи бсш ссрғичлар болага жуда зарар қилади. У аксари полга тушиб ва бошқа нарсаларга тегиб ифлос бслади. Кспинча ота-оналар ерга тушган ссрғични оғизларида ҳсллаб олиб, кейин болага беришади. Бунда катта одам оғзидаги микроблар чақалоқ организмига тушиб, уни оғир касалликларга чалинтириши мумкин. Агар бола ссрғичга срганиб қолган бслса, бир нечта ссрғични қайнатиб, стаканга ёки банкага солиб, устини ёпиб қсйиш керак.
Бундан ташқари, оилада бирорта ёши катта касал одам ёки баяилла ташувчилар (булар «соғлом» кишилар бслиб, улариинг ажралмаларида дизентерис, ич терлама микроблари ва бошқалар бслиши мумкин) бслса, улар микробларни тарқатиб юришади. Лашша, шунингдек, суварак, каламуш ва сичқонлар юқумли касалликларни тарқатишда катта роль сйнайди, иложи борича уларни қириш керак.
-
Чақалоқларнинг меъда-ичак касалликлари ва бошқа хасталикларга йслиқмаслиги, шунингдек овқатдан заҳарланиб қолмаслиги учун қуйидаги қоидаларга албатта риос қилиш лозим: болага сифатли маҳсулотлардан снги тайёрланган овқат (пюре, бстқа, суюқ ош, қийма ва ҳоказо) бериш керак. Бу овқатларни алюмин ёки сирланган кастрюлькада (сири ксчмаган бслиши шарт) пишириш зарур. Болага хомлигича бериладиган барча нарсаларни водопровод сувида ёки қайнаган сувда схшилаб чайиш зарур. Гсшт ва сутни фақат магазиндан ёки колхоз бозоридан сотиб олиш керак, улар бу ерда ветеринарис текширувидан стказилади. Боланинг сз идиш-товоғи бслиши лозим. Аиҳост, болага овқат тайёрлайдиган одамнинг қсллари ва кийими ҳамиша тоза бслиши зарур.
Бир ёшгача бслган болалар сиҳат-саломат, зуваласи пишиқ бслиб ссишлари мақсадида педиатр врачлар ва срта медияина ходимлари ота-оналар билан бирга жон куйдиришлари керак. Ана шундагина гсдак болалар сртасида касалланишни камайтиришда анчагина муваффақистларга сришиш мумкин.