Ne o‘ylar, ne safsatalar aylanardi qaynonaning boshida. Endi uning yangi onasi bor. Kelgan-ketganida otilib turib: «Marhamat ona, buyuring ona!» deb joy ko‘rsatadi, qo‘lini o‘padi. Uning oldida o‘z onasi kim bo‘pti. Yillar bo‘yi yuvib-tarab o‘stirgan qizini bergan ayoldan qimmatli bo‘lisharmidi onasi?! Nega o‘g‘li kelinning qilmishlarini tekshirib ko‘rmaydi? Qisqasi, kelin o‘g‘lini xohlagan maqomiga o‘ynatadi. Kelinini qayirib olishga hech ko‘zi yetmasdi. Oh, bir oz yosh bo‘lsaydi, kuchi yetsaydi boplab adabini berardi-ya kelinning. Endi nima qilsin? Ba’zan ertalab chiqib ketib, tushgacha vaqtini qo‘ni-qo‘shnilarnikida o‘tkazadi. Ba’zan uyga kelganlarni qistab o‘tqizar, ketgani qo‘ymas, dardini to‘kib soladi. Lekin bir kuni bu ishi ham teskari natija berdi. Nari-beri so‘zlaganlarini g‘iybatchi xotinlardan biri keliniga yetkazdi. Kelin kelib og‘ziga kelganini shang‘illadi:
— Yana bir bor men haqimda boshqalarga yomonlab gapirganingizni eshitadigan bo‘lsam, o‘zingizdan ko‘ring, — dedi. Ogohlantirdi.
Bugungacha odobsizligi bilan jonini zada qilgay kelinidan har narsa kutsa bo‘ladi. Hozirgi qilig‘i holva. Uni pnsofga chaqirish yo‘llarini topolmadi. Yana bir urinib ko‘ray deb, ikki og‘iz gapirmasidan, so‘zi og‘zida qoldi.
— Yana xo‘jayinlikmi? Nasihatingizni boshqa vaqtga qoldiring. Bugun jonim chiqib turibdi. Men sizga nasihat tinglaydigan vaqtni aytaman, o‘shanda boshlarsiz, — deya ermakladi. Bir gal qaynona sinab ko‘rish uchun:
— Qiliqlaringning hammasini o‘g‘limga aytaman, nima qildirishimni ko‘rasan, — deyishi bilan kelin qahqaha otdi:
— Bizning tilimiz yo‘qmi? Ayting, kim tayoq yeyishini o‘shanda ko‘ramiz, — deb javob berdi. Keyin biroz jiddiylashganday:
— Sizga bir narsa aytaymi, sevimli onajonim? Bunday ishlarga yaqinlasha ko‘rmang. Agar erimdan bir gap eshitadigan bo‘lsam jazosini ortig‘i bilan qaytaraman. Aytganingizga pushaymon qildiramap, — dedi.

Vaziyatdan o‘g‘lini xabardor qilmoqchi edimi? Yo‘q, buning imkoni yo‘q. Kelinga po‘pisa qilib qo‘ymoqchi edi, xolos. Lekin bu ham behuda ketdi. Katta o‘g‘liga ham bir narsa deyolmasdi. Desa-chi? Borib ukasinipg xotinini urmaydi-ku. Nari borsa, ukasiga aytadi, ukasi xotiniga, aylanib zarari yana o‘ziga qaytadi. Qaynona ne qilarini bilmasdi. Munavvar unga achinardi. Bir kuni kichik kelini eri bilan onasining uyiga ketgach, erkin nafas olayotgan qaynona yoniga Munavvar kelib o‘tirdi. Muhim masalani gaplashmoqchi.
— Ona, siz bilan biroz gaplashib o‘tiraylik, — dedi. «Ona» so‘zi qaynonaga xush yoqdi. Kichik kelindan bunday so‘zni eshitish amrimahol. Ba’zan «qariya», ba’zan «kampir», deb kamsitadi, ba’zan, masxaralab «sevimli onajonim», deydi. Komilaning oldida Munavvarga chindan tan berardi. Dardli edi, dardli bo‘lganidan umidsiz edi. Uningcha hech iloj qolmagan. Suhbatdan ne naf? Boshini «Hayhot, hammasi tugadi», deganday tebratgach:
— Nimani gaplashamiz, qizim? — dedi.
— Uydan turmushning toti ketib qolmadimi ona! — dedi. Qaynonaning ko‘zlarida yoshlar yiltilladi. Ro‘molchasi bilan artdi.

— Nimalar dedingiz, qizim? Kanaqa turmush? Kundan-kunga kunlarimiz qiyin kechmoqda. Kundan-kunga battarlashmoqda. Ko‘rmayapsizmi, ona-boladay yashagan kunlarimiz qani?
To‘g‘ri so‘zlardi qaynona. Ona-qizday yashadilar. Ammo o‘sha hayotda o‘ziga qanday foydasi tegdi. Agar kelini Munavvar sabr etmasa, ona-boladay yashashlari mumkin edimi?
— Ona, birgalashib biror chorasini topamiz.
— Qanaqa chora topilardi, qizim? Ko‘rmaysizmi, nima desangiz, betga chopadi. Quloqsiz xilidan ekan. Gapni tinglamaydi.
— Ruxsat bersangiz, bu ishni o‘zim hal qilaman.
— Qanday qilib qizim? Biror kimsa eplaydigan narsa emas.
— U yog‘ini menga ko‘yib bering. Faqat bundan so‘ng indamang. Uni qil, buni qil demang. Nima qilishi kerak bo‘lsa, men bajaraman. Siz faqat kuzating.
— Siz bilan urishsa, sizni ursa-chi qizim?!
— Ursin. Meni urmasa, sizni uradi.
— Mayli, bilganingizni qiling.

* * *

Bir kundan so‘ng... Kichik kelinning qovog‘i odatdagidek soliq. Har kungiday hozirlangan dasturxon atrofiga kelib o‘tirdi. Nonushtadan keyin doimiy odatiga ko‘ra bir-ikki soat qaytib chiqmaydigan bo‘lib xonasiga kirib ketdi.
Bugun qaynona Munavvarning taklifiga binoan ishga aralashmaydi. Ikki kelin yuzma-yuz keladi. Yuvvosh Munavvar bilan badjahl, o‘jar Komila orasida maroqli tomosha bo‘ladi. Komila Munavvarning so‘ziga kirmasliga sababli janjal chiqishi aniq. Dasturxondan turib bir chetga o‘tib olgan qaynona hayiqardi.
Munavvar ovqatini yeyar-emas, uyiga kirib ketgan kelin ortidan:
— Komila bir daqiqa chiqasizmi? — deya chaqirdi. Qaynonaning xayoliga janjal keldi, sochlari yulingan kichik kelin ostida chirpingan Munavvar ko‘z oldiga keldi:
— Ehtiyot bo‘ling, janjal qilmang, — deya yolvordi. Munavvar javob bermagan kelinni yana balandroq ovozda chaqirdi.
— Komila, bir daqiqaga chiqing. Deraza ochildi:
— Nima deysiz?
— Bir daqiqaga chiqing, sizga aytadigan gaplarim bor.
Komila keldi...
— Nima deysiz, mana keldim? Shu dasturxonni yig‘ishtirib qo‘ysangiz. Mening tashqarida ishim bor edi.
— Xonim afandi aytadiganlari shumi? O’zlarining tashqarida ishlari bo‘lsa, mening ichkarida ishim bor. Yig‘ishtirsinlarda, keyin tashqaridagi ishlarini bajarsinlar.

— Hammaning ham ichkarida o‘ziga xos ishlari bor. Faqatgina sizning emas. Ammo ko‘ryapsiz-ki, bu ishlarni men bajaryapman, siz uyingizga kirib olyapsiz.
— Xohlasam chiqaman, xohlasam o‘tirib olaman. Sizga aloqasi yo‘q. Ish qilishni xohlamasangiz, siz ham uyga kirib o‘tirib olardingiz. Onamiz nega ishlamaydi?
— U ishlamaydi. Ishlatmayman ham. Barcha ishlarni men qilib, siz uyda bemalol o‘tirsangiz Alloh rozi bo‘larmikan?!
— Men rozi bo‘lsam, shu yetarli!
— Komila sizga bir narsa aytaman! Bundan buyon bu uyda men qancha ishlasam, siz ham shuncha ishlaysiz. Onam ikki oy avval ishlarimizni taqsimladi, biror ish qilmadingiz. Bir kun insofga kelar, vijdoniga quloq solar dedim, bo‘lmadi. Endi bugundan boshlab har ishni teng bajaramiz.
— Bajarmasam-chi?
— Bajarishga majbursiz.
Bu orada janjal chiqishini sezgan qaynonaning yuragi qattiq urar, qo‘l oyoqlari qaltirardi. Ammo uning gapiga kim kirardi, kim quloq solardi?!
— Kim majbur etarkan, ko‘ray-chi?
— Men!
So‘ng hayqirdi:
— Tez yig‘ishtir dasturxonni, jahlimni chiqarma!

Munavvarning ovozidaga shiddat qaynonasini qo‘rqitib yubordi, sapchib tushdi. Munavvar Komila tomonga ikki odim otdi; zora janjalsiz bajarsa. Komilaning yuz-ko‘zidagi shishlar hali ketgan emas. Ikki marta mag‘lub bo‘lgani esiga keldi, tashlanmay jim turdi. Yana bir tomoni; agar tashlansa, sngilib qaynona oldida sharmanda bo‘ladi. Maqsad qaynonani bukmoq ekan, Munavvardan mag‘lub bo‘lishga chidash qiyin. Ammo bu holda mushtlarini tugib, itoat qilishdan boshqa chora yo‘q. Ming‘irlanib, dasturxonni yig‘ishtirishga tushdi.
— Undan keyin kirlarni yuving. Men bog‘ni supuraman, — deya buyruq berdi Munavvar. Keyin:
— Agar xohlasangiz, bog‘ni siz supuring, kirni menga qoldiring, — deb tashqari chiqdi.
Qaynona hayratlandi; shu paytgacha sassiz, sadosiz Munavvar, besh daqiqa ichida qaysar, qaytmas Komilani urish-janjalsiz taslim etdi. Albatta, qaynona avvalgi ikki janjaldan xabarsiz edi. Hayron bo‘lardi qaynona; bunday jasoratli Munavvar bugungacha qanday va nechun o‘ziga itoat etdi? Qo‘rqarmidi? «Ha» demoqni yo‘qqa chiqargandi hozirgi holat. Bu itoat Munavvarga yaxshi muomala qilganidanmi? Tamoman vijdonsiz bo‘lsaydi «Ha» deb javob bergan bo‘lardi. Qolgan birgina asos — Munavvarning yuksak xonimlik sha’ni, ayollik sharafi edi. To‘g‘ri so‘z ham, to‘g‘ri hukm ham shu! Kunlar o‘tishi bilan malak yuzli Munavvar aytgan har bir ishni istasa-istamasa Komila ado etadigan bo‘ldi. Qaynona bu darddan uzoqlashdi. Endi qaynona o‘rnini o‘z-o‘zidan Munavvar ola boshladi. Ertalabdan ishlarni taqsimlardi:
— Shularni siz bajaring, mana bularni men, xohlasangiz almashib olib yoki barobar, teng bajaramiz, — derdi adolat yuzasidan taklif etib, ixtiyoriga qo‘yib, xohishiga qarardi. Komila istar-istamasdan itoat etardi. U sekin-asta ishga o‘rgangan sayin Munavvarning ham chimirilgan qoshlari joyiga tushib, sekin-sekin yuzi yorishib borardi.
Bir oycha vaqt o‘tgandan so‘ng bu uyda qaysarligi ketgan itoatli, uy ishlariga ancha qobil Komila bilan unint dag‘alligini mag‘lub etgan, go‘zal bir muomala bilan yo‘lga kiritgan Munavvar va bu holdan mamnun qaynona yashardi.
Mana, Munavvar xonimning Amina so‘raganda javob bermagan aziyat va himmatu muruvatlarga to‘la kelinlik hayoti...

* * *

Munavvarning butun hayotiga qaralsa, kichikligidan o‘rnak oladigan ayol ekanligi namoyon bo‘ladi. Xo‘sh, bu yetuklik, kamolot manbaining ildizi qaerda va nimada?
Maktab va ta’lim-tarbiya insonni nimalarga erishtirishi mumkin, nimalar berishi mumkin? Ba’zilarga ko‘p narsa, kimlargadir hech narsa. Munavvar maxsus tarbiya beradigan bir maktab ko‘rgan emas. Diniy tahsil ham olmagan. Chunki zamonning diniy tahsil bilan hech qanday aloqasi yo‘q edi. Hatto bir kun muallim sinfda:
— Qani bolalar, Allohdan qand so‘ranglar-chi, berarmikan? — degan, hamma qand so‘ragan, bir ish chiqmagan, so‘ngra, — qani endi mendan so‘rab ko‘ringlar-chi, — degan, bolalar undan so‘ragach, qand tarqatgandi. Shu orada bolalardan bir qo‘lini ko‘tardi.
— Nima deysan?
— Muallim, onam menga qand yegizmaydi, tishing chiriydi, deydi. Qand o‘rniga menga olma bersangiz...
Muallim shoshib qoldi. Uning maqsadi bolalarga, qand tarqatmoqdan tashqari Allohning borligi va yo‘qligi xususida bir-ikki so‘z aytmoq va natijada: «Mana undan qand so‘rasangiz bermaydi, men berdim» demoqchi edi. Lekin muammo chiqdi.Uning oldini olish uchun:
— Senga ham ertaga olma keltiraman, — deb masalani yopdi. Ammo endi ikki qator oldindagi bir qiz qo‘lini ko‘tardi.
— Nima deysan, Munavvar?
— Dugonam qand yemayapti. Boshqa hamma yeyapti. Men ham yemayman, u yolg‘iz qolmasin. Ertaga ikkimiz olma yeymiz.

Masala cho‘zilib ketmasligani istagan muallim «mayli» dedi. Ammo olma so‘rab ololmagan bolaning xafaligi oldida, ko‘pgina do‘stlariga qand tarqatgani holda, bir bolaga olma berolmagan muallimning ko‘zbo‘yamachiligi sezildi.
Ana shunday qiyofali maktab bolalarga yaxshi axloq berishi mushkul edi. Diniy tarbiyani uyda olish ham ancha qiyin edi. Lekin onasidan Qur’on va namoz o‘qishni o‘rgandi. Ozgina bo‘lsa ham diniy ma’lumot oldi.
Munavvar, tug‘ma — fitratan pokiza edi. Fazilatlarining manbai va ildizi mana shu. Agar iste’dod yaxshi tomonga yo‘naltirilsa, bebaho inson bo‘lib, kamolotga erishadi. Shu yo‘l — Munavvarning hayot yo‘lidir. Yaxshi-yomonni nozik fahmlagani uchun shunday voyaga yetdi.
Masalan, otasi oqshomlari horib-charchab qaytganida onasi noxush qarshilardi. Xo‘sh, onasi o‘zini otasining o‘rniga ko‘yib qarasa-chi? Qanday kutib olishini istardi? Bir kun bu savolga go‘zal javob topdi.
Bog‘larida tut bor edi. Shu sabab qushlar, ayniqsa, chumchuqlar ko‘p bo‘ladi. Hatto yon devorga uya qurgan, in solgan qushlar ham bor edi. Munavvar ularni derazadan bemalol ko‘ra olardi. Bu uyalarning birida ertalabdan-kechgacha onasi va onasi keltiradigan yegulikni kutishdan boshqa narsaga yaramaydigan ikki polapon bor. Nogoh boshqa chumchuqlar sayrog‘i aro ularning ham shiddatliroq chirqillashi eshitilib qolar, bu onalari kelganidan ishorat edi. Va uyasidan oshib tushgudek talpinib: «Ona, menga bering, menga bering, ona», degandek bo‘lardi. Og‘izlar shu qadar katta ochilib ketadi-ki!.. Ona naridan-beri to‘plab og‘zida olib kelgan yegulikni bo‘lib berib, tag‘in ularga rizq axtarmoq uchun uchib ketadi.

Munavvarning otasi ham yaxshi kutib olinishi, bemalol dam olishi uchun sharoit hozirlab, birga sevinib, birga dard chekib insoniylik ko‘rsatilishi lozim emasmi?!
Onasi qovog‘i soliq holda kutib oladi, otasining ko‘nglini Munavvar ko‘tarolmaydi. Xech bo‘lmasa ochiq chehra bilan kutib olsa, otasining boshi osmonga yetmaydimi?
Bir kun devor chetida o‘rgimchakning to‘r to‘qishini kuzatdi. Tartibi yoqdi. Shu kundan boshlab uyga boshqacha bir fayz, o‘zgacha bir tartib kirdi. Boshqa kun katakdagi ikki tovuq, bir xo‘rozga don sochdi, ajabo, xo‘roz qichqirib tovuqlarni chaqirdi va ular to‘yguncha don cho‘qimay turdi. O’zidan kichiklarga yaxshi muomala qilish, o‘zidan avval ularning g‘amini yeyish lozimligini o‘shanda chuqur angladi.
Shu tariqa atrofidagi voqealardan kerakli xulosalar chiqarib, o‘z hayotiga tadbiq qilish Munavvarxonimning odatiga aylandi.
O’n to‘rt-o‘n besh yoshlarida onasi bilan qarindoshlarinikiga borishdi. Xotinlar alohida xonada. Uy bekasi:
— Qizlar bu tarafga, — deb Munavvarni boshqa xonaga oldi. Ichkaridigilar yangi kelganga bir qarab qo‘ydilar. Yana suhbatlarida davom etdilar. Munavvar tanimaydigan kimdir xaqida gaplashdilar. Libos tiktirgani to‘g‘risida. O’sha qizga qaralsa, yangi libosni kiyar-kiymas ulg‘ayganmish, hatto o‘tgan kun o‘ziga: «Olti oyki, doim bir kiyimni kiyadi», deganday qarab, labini burib o‘taverganmish. Qiz bularni dugonalariga aytgach:
— Ixtiyor menda, xohlaganimni kiyaman. U nega aralashadi. U bir libos kiygach o‘zini odam sanay boshladi. Uyalmaydi. Bir kun sharmanda qilaman. Masxaralashni ko‘rsatib qo‘yaman. Ko‘rsatmasam, odam emasman, — dedi.

Boshqa bir qiz aralashdi:
— Shunga xafamiding? Seni qara-yu men esa aslo xafa bo‘lmayman. O’tgan hafta yamoqli ko‘ylakda ichimizda ezilib turgan shu emasmidi?! Xohlasak, otamizga aytib, yangi kiyimlar oldirolmaymizmi?
Yana shu mavzuda bir muddat suhbatlashdilar. Munavvarni tanigan bir qiz:
— Sen nega jimsan, Munavvar? — deb so‘radi.
— Siz gapirayotgan qizni men tanimayman-ku, — deb javob berdi Munavvar.
Bir payt ochilgan eshikdan bir bola:
— Opa, yuring, ketyapmiz. Onam chaqiryapti, — dedi. Gap majburan bo‘lindi. Boyadan beri dugonasining o‘ziga lab burganidan tortib, boshqa turli qusurlarini aytayottan qiz:
— Menga ruxsat bering, dugonalar, — deb chiqdi. Oyoq tovushlari hali tinib ulgurmasidanoq qizlardan biri:
— Ezma: Uning-buning kamchiligini gapirishdan boshqa ishi yo‘q. Tinmay gapiradi. Osmondan tushganday, kamchiliksiz dunyoga kelganday. Shu ishlariga jahlim chiqadi. Shular ham odam bo‘ldimi?
Holbuki bu qizning o‘zi hozirgina ketgan qizni quvvatlab gapirgan edi. Ortidan g‘iybat qildi. Shunga ko‘ra, kim bilsin tag‘in Munavvar ketsa, u haqida nimalar deydi? Turib ketishni xohlardi. Bunday odobsizlar orasida siqila boshladi. Shularni o‘ylab turganida eshik . ochilib, bir xotinning boshi ko‘rindi; «Qani, ketamiz!» deganday ishora qildi. Birinchi bo‘lib ketganni yomonlagan qiz xotinning ortidan ergashdi. Ketayotib qolganlarni uyiga taklif etdi. Va’dalarini olib tashqari chiqdi. Endi yomonlanish navbati shu qizga keldi. Munavvarni taniydigan qiz so‘z boshladi:
— Tarbiyasiz. Dugonasi ketar-ketmas ortidan nimalar demadi. O’zi yaxshi bo‘lsa, har kimning ortidan gapiraveradimi?! Ertaga ko‘zi-ko‘ziga tushadi-ku. Jonajon dugonaday gaplashib ketadi. Inson do‘stining orqasidan shunday gapiradimi?