—   Bizni Madiev qancha yotadi?
—   Bemor Madievmi, xo‘-o‘sh... bir yil yotadi!
—   Bir yil?
—   Shunaqa, bir yil yotadi. Lekin sizning hurmatingiz uchun davolanish muddatini olti oyga kamaytirib berishim mumkin. Buyog‘i, masala syyosiy tus olibdi ekan, shuning uchun.
—   Siyosiy tus olmas edi-yu, bolasi qurg‘urni... she’r yozadigan qilig‘i bor-da.
—   She’r? Shoir deng?
—   Shunday, shunday. Bolapaqir, shu holiga... she’r yozishni odat qilib olgan! Odatlangan... qilig‘ini qarang? Yomonni bir qilig‘i ortiq deganlari shu-da. Yemonni ana shu... she’r yozish qilig‘ini «Golos Ameriki»... do‘mbira qilib chalibdi! KPSS adabiyotni buzyapti. KPSS talantlarni jinnixonaga o‘tqizyapti... deb akillabdi.
—   «Golos Ameriki» gapiraveradi. Gap shu, Botir Esonovich, davolash muddatini bir yildan olti oyga kamaytirish qo‘limdan keladi, xolos.
Xo‘p bo‘lmasa, o‘rtoq Mirzaev.

32

Botir firqa bosh vrach bilan uzun dahliz bo‘ylab yurdi. Tevarakka qarab-qarab yurdi.
Dahlizni ikki tarafida qator palatalar bo‘ldi. Palatalar panjara-devorlik bo‘ldi. Panjara-devorlar yo‘g‘on barmoqday temirdan bo‘ldi. Panjara-devorlar orasi barmoq sig‘ar darajada zich-zich bo‘ldi.
Ichkarida... bemorlar sulayib-sulayib o‘tdi. Davra bo‘lib o‘ynadi. O’zlaricha raqsga tushdi. Bir-birini quchoqlab tantsaga tushdi. Bir-biriga navbat bermay ashula aytdi.
Bemorlar panjara-devordan... tilini chiqardi, tilini osiltirdi, tilini o‘ynatdi. Beo‘xshov-beo‘xshov tirjaydi...
—   Men bu dargohga birinchi kelishim, o‘rtoq bosh vrach. Bunday, uyoq-buyoqni tanishtiring-da?
—   Tanishtirmayman, Botir Esonovich, tanishti-rolmayman.
Men raykomni birinchi sekretariman, partiya posboniman. Mendan nimani bekitasiz? Kisqacha spravka bering, bilib qo‘yay. Partiyaviy-tashkiliy ishlarda kerak bo‘lib qoladi.

—   Faqat, gap shu yerda qoladi.
—   Partbiletim bilan javob beraman!
U holda, umumiy spravka beraman. Mana bu korpusimiz besh qavatdan iborat. Har qavatida o‘n ikkitadan palatamiz bor. Bemorlarimiz yigirma xilga bo‘linadi. Ya’ni yigirma xil ruhiy kasalni davolaymiz. Yigirma xil ruhiy notavonga shifo beramiz. Masalan, mana bu palatalarda diniy-ruhiy bemorlar davolanadi. Diniy-ruhiy kasal deganimiz shuki, jamiyatimiz kommunizm qurayotgan bir davrda... bular shariat ishlari bilan shug‘ullanganlar. Namoz o‘qiganlar. Toat-ibodat qilganlar. O’zlari kamday, sof vijdonli sovet kishilari orasida diniy targ‘ibot ishlari olib borganlar. Shu sabab, bular — diniy-ruhiy bemorlardir. Mana bular esa — huquqni himoya qiluvchi bemorlar hisoblanadi. Aniqrog‘i, tarixchi-ruhiy kasallardir. Bu tarixchi-ruhiy kasallar tarix darsliklariga qarshi chiqqanlar. Xalqqa tarixni qing‘ir-qiyshiq qilib targ‘ib qilganlar. Bu qing‘irliklari bilan «ozod va hur» sovet xalqi ongini zaharlaganlar. Masalan, anavi tirjayib turgan bemor... akam o‘zlaricha Rossiya O’zbekistonni qo‘shib olmagan aksincha, bosib olgan, deb targ‘ibot qiladilar. Biz bu dononi davolayapmiz. Manavilar — boyvachcha bemorlar. Bularda uy-joy, mashina, mol-dunyo mo‘l. Bular ana shu mol-dunyosini birovga meros qoldirishni istamaydi. Merosxo‘rlari esa ko‘p. Oqibat, merosxo‘rlar o‘zaro janjal qiladi. Boyvachcha esa, xasta bo‘lib qoladi. Keyin, bir merosxo‘ri, mana bo‘lmasa deb, boyvachcha bemorni...

bizga olib kelib topshiradi. Mana bu bemorlar esa — harbiy qonun-qoida qurbonlari. Bular o‘z vaqtida harbiy xizmat qilishdan bosh tortgan. Armiyada xizmat qilishni istamagan. Harbiy xizmat vaqtida armiyadan qochib ketgan. Sovet armiyasi sha’niga haqoratomuz so‘zlar aytgan. Sovet armiyasi qamoqxona, degan. Xullas, sovet armiyasining dushmanlari. Manavilar — ixtirochi-kashfiyotchilar. Bu bemorlar o‘z kasblari bo‘yicha ulkan kashfiyotlar qilgan, ixtirolar yaratgan. Kashfiyotlarini o‘z aqllari bilan yaratgan. Ixtirolarini o‘z qo‘llari bilan yaratgan. Manavi bemor o‘zining kashfiyot — ixtirosi sovet faniga qabul qilinayotgan vaqtda... tentakligini namoyish qilib qo‘ygan. Bilasiz, sovet jamiyati kollektivizm asosiga qurilgan. Kollektiv bo‘lib mehnat qilish, kollektiv bo‘lib yaratish, kollektiv bo‘lib yashash... Shu jumladan, sovet fani ham kollektiv mehnat samarasidir. Shu sabab, ilmiy tekshirish instituti direktori, direktor o‘rinbosari, laboratoriya mudiri... jami besh kishi mana shu bemor... bilan soavtorlik qilmoqchi bo‘ladi. Bu tentak esa... soavtorlikni rad etadi! Yelg‘iz o‘zi kashfiyot qilib, fan yaratmoqchi bo‘ladi. Bundan keyin, buni kim deb atash kerak? Jinni-da, jinni. Ana, o‘tiribdi.

Botir firqa eshitib bordi. Tevarakka qarab bordi. Bosh irg‘ab-irg‘ab bordi.
«Bu kasalxona emas, qamoqxona. Shunday, qamoqxona», deya bosh irg‘adi.
Bosh vrach, raykom gapimni qo‘llayapti, deya o‘yladi. Gapida davom etdi:
—   Mana bular - partiya-hukumat rahbarlari hayotiga suiqasd qilmoqchi bo‘lganlar. Partiya-sovet arboblarini haqorat qilganlar. Kommunistik partiya biletini yirtganlar. Tabiblikni da’vo kilganlar. Uchar tarelkalar bilan Qor odamni targ‘ib qilganlar. Sovet organlari ishiga qarshi chiqqan nonko‘r yuristlar... Mana bular esa - haqiqatsevarlar.
—   Kim-kim?
—   Haqiqatsevarlar, adolatparvarlar. Siz shoir-shoir deysiz. Mana shu palatada... general yotibdi, general!
—   General?
—   Ha, sovet generali. General Grigorenko, Grigorenko!

Botir firqa matbuot xabarlarini esladi: general Grigorenko Moskvada — partiya konferentsiyasida so‘zga chiqib, KPSS faoliyatini keskin tanqid qiladi. Shundan keyin KPSS general Grigorenkoni partiyadan o‘chiradi. Uzoq Sharqqa surgun qiladi. Shu vaqtda Novocherkasskda ishchilar o‘z haq-huquqlarini talab qilib, namoyish o‘tkazadi. KPSSni buyrug‘i bilan harbiylar... namoyishchilarni otadi. Ushbu fojiani partiya-hukumat bekitadi. General Grigorenko esa, ana shu fojia tafsilotini... varaqa qilib tarqatadi! General Grigorenkoni bu ishi KPSSni g‘azablantiradi. Bir yig‘ilishda KPSS Markaziy Komiteti sekretari o‘rtoq Suslov: «Grigorenko jinni», deb yuboradi. O’rtoq Suslovni ana shu gapi... sovet meditsinasi uchun diagnoz bo‘ladi! General Grigorenkoni Moskvadagi Serbskiy nomli institut ekspert-psixiatrlariga jo‘natadi. Professorlar: «General Grigorenko paranoyya ko‘rinishli ruhiy kasal», deb diagnoz qo‘yadi. Davolash uchun Leningradga yuborgandi. Yaqinda esa, Toshkentga jo‘natdi.

—   Shunday zot... shu yerda yotibdimi-a? — dedi Bo-tir firqa.
—   Ha, ichkarida yotibdi. Endi, Toshkent Kremldan yiroqroqda. Bu degan so‘z, general Grigorenko sovet xalqi nazaridan olisda, chet el matbuotidan olisda, jahon ommasi e’tiboridan olisda, degan so‘z.
—   Ammo-lekin ana shu general halol kommunist, deyishadi. Beyoziqdan-beyoziq yotibdi, deyishadi.
—   Bo‘lsa bordir. Lekin KPSS diagnoz qo‘ygan! O’rtoq Suslov: «Grigorenko jinni», deb aytgan! Ana, bizda kimlar davolanyapti! Siz bo‘lsa, shoir-shoir, deysiz. Shoiringiz kim bo‘pti?

—   Davolash kerak, jamiyatimizga sog‘lom kommunistlar zarur, davolash kerak.
—   Davolayapmiz, sovet meditsinasining so‘nggi yutuqlari asosida davolayapmiz.
Botir firqa kasalxonaga qaray-qaray yurdi. Kasalxonaga qaray-qaray mashinaga o‘tirdi.
«Qabriston, qabriston! — dedi Botir firqa. — Bu kasalxona emas, tirik insonlar qabristoni. Asl qabristonga o‘lik insonlarni ko‘madi, bu qabristonga... tirik insonlarni ko‘madi».

33

Brejnevdan keyin SSSR ostin-ustin bo‘ldi.
Sharof Rashidovdan keyin... O’zbekiston alg‘ov-dalg‘ov bo‘ldi.
El-yurtda: qayta qurish, demokratiya, shariat so‘zlari oralab qoldi.
Zamon qaltis keldi. Do‘ppi tor keldi.
Botir firqa o‘z arizasi bilan... pensiyaga jo‘nadi.

34

Tong sahar — sut oqarmagan vaqt.
Tong sahar — oq ip bilan qora ipni ajratib bo‘lmas vaqt.
Botir firqa ziroat suvladi.
Shlang bilan nastarlariga sachratib suv sepdi. Atirgullariga sachratib suv sepdi. Suvni tok jo‘yasi boshidan oqizib qo‘ydi.
O’zi ziroat aylandi.
Sahar salqin bo‘ldi. Suvli ziroat sahardan-da salqin bo‘ldi.
Shu vaqt ko‘chadan ikkita oppoq soya o‘tdi. Soyalar ziroat qabatlab-qabatlab o‘tdi. Gangir-gungir gaplashib o‘tdi:
—   Manavi bog‘da kimdir yuribdi.

—   Kim bo‘ladi, egasi-da.
—   O’zi, kimni bog‘i bu?
—   Esonov degan bor-ku, o‘shaniki.
—   Ha, Qizil deng, Qizil!
—   Kizilki... aytgili yo‘q. Qizil Bayroq!
—   Shugina Qizilda olam-jahon bog‘ bor-a?
—   Qizillar umrida qo‘lini sovuq suvga urmagan. Avom xalqni ishlatib bog‘ yaratgan.
Oppoq soyalar o‘tib ketdi.
Botir firqa ularni ketidan qarab qoldi.
«Ajabo, bular nega bunday oppoq, libosda yuribdi? — deya o‘yladi. —Arvoh-a, arvoh. Uzi, bular bemahalda qaerdan kelyapti?»
Ichkari kirdi. Ko‘rganlarini kampiriga aytib berdi.