Otashin-otashin nutkdar bilan Orolni... to‘ldirib-to‘ldirib tashladi! Lirik-lirik she’rlar bilan Orolni... qutqarib-qutqarib tashladi!
Minbarga ashaddiy orolpanoh Madiev ko‘tarildi. Yig‘ilish ahliga qarab bosh irg‘adi. O’ng qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib bosh irg‘adi. Birdan... asl maqsadga o‘tdi:
—    Xonimlar va janoblar! — dedi. — Men umrimga achinmayman, men marksizm-leninizmni o‘rganishga ketgan vaqgimga achinaman!
Yig‘ilish guvv-guvv etdi. Yig‘ilish qiy-chuv etdi. Yig‘ilish chuvv-chuvv etdi.
Madiev qarsaklar ostida qoldi.
Madiev ko‘krak cho‘ntagidan bir hujjat oldi. Hujjatni xalqqa peshladi.
—    Mana, KPSS bileti! - dedi. - KPSS, KPSS...
Barcha taraqqiyparvar mamlakatlarda ijtimoiy-iqtisodiy qonun-qoidalar inson huquqlari manfaatidan kelib chiqadi. Bizda esa, yetmish yil mobaynida hamma narsa hukumat manfaatlari nuqtai nazaridan kelib chiqtsi. Hukumat kim? KPSS! Chunki KPSS yetmish yil davomida hukmron bo‘lib keldi. Kommunistik partiya yetmish yil davomida mamlakatni boshqarib keldi. Kommunistik partiya yetmish yil mobaynida biz sizlarga farovon turmush ato qildik, deb qayta-qayta uqtirib keldi. KPSS bizga go‘zal hayot taqdim etgan emish! Buni qarang-a! Mana shu qip-qizil bilet bizga hayot hadya etibdi! Shugina bilet-a! Demak, shu qizil bilet bo‘lmasa — hayot bo‘lmas ekan-da? Shu qalin qog‘oz bo‘lmasa — biz yashamas ekanmiz-da? Buni qarang-a! Men endi mana shu quruqdan-quruq KPSS qonun-qoidalariga qarab emas,  taraqqiyparvar jahon mamlakatlarida qabul qilingan umuminsoniy qonun-qoidalar, umumbashariy xulq-axloq talablari asosida o‘z taqdirimni o‘zim hal qilmoqchiman. Meni shu kundan boshlab Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi a’zosi hisoblamasliklaringizni so‘rayman!

Gulduros qarsak bo‘ldi. Uzluksiz qarsak bo‘ldi.
Madiev KPSS biletini minbarga tashladi. Xalqqa qarata qo‘l silkidi.
«Nahotki, partiya tashkilotlari befarq qaraydi? — uyladi Botir firqa. — Nahotki, kommunistlar sukut saqlaydi?»
Minbarga Dilya ko‘tarildi.
— Ha, KPSS — partiya emas edi! — dedi Dilya. — KPSS hukmron edi, KPSS hokim edi! Go‘ringdan tutun chiqqur Brejnev KPSS yakkahokimligini yangi Konstitutsiya bilan qonunlashtirib ham berdi. Kamina ana shundan keyin KPSS safiga o‘tishga majbur bo‘ldim. Chunki ko‘rib turibsiz — kamina bir ojizai zaifa, KPSS esa, diktator edi! KPSS zolim edi! Biz ojizai zaifalar diktatorlik zulmi ostida o‘z... ayollik iffatimizni yo‘qotib qo‘ymasligimiz uchun KPSS safiga kirishga majbur edik. Biz zaifalar, zolim KPSS qamchisi ostida... nogironu notavon bo‘lib qolmasligimiz uchun KPSS vznosini to‘lab turishga majbur edik. Atoqli shoirimiz G’afur G’ulom aytganlaridek, bizning ayollarga hayo fazilat! KPSS uchun esa — hayo begona, or-nomus begona! Men endi KPSS safida qololmayman! Nomi ulug‘, suprasi quruq KPSS safida qololmayman! Shunday bir jirkanch partiya safiga o‘tganim uchun men siz qorako‘zlardan... kechirim so‘rayman! Shunday bir jallod KPSS safida yillab vznos to‘lab yurganim uchun men siz qorako‘zlardan... ming bora uzr so‘rayman! Meni afv eting, yaxshilar! Mana, jallod KPSS bileti!
Dilya KPSS biletini minbarga tashlab tushdi.

«Bularni yo‘ldan qaytarish kerak, — o‘yladi Botir firqa. — Bular hali yosh kommunistlar. Bularga tushuntirish ishlari olib borish kerak. Bularni partiya o‘quv yurtlariga, siyosiy kurslarga o‘qishga yuborish kerak. Ana o‘shanda ko‘zlari ochiladi. Ana o‘shanda KPSS nimaligini anglab yetadi. KPSSni la’natlab bo‘lmaydi. KPSSga shak keltirib bo‘lmaydi».
Madiev boshi bilan imo etdi — qayta quruvchilar bir dasta shoxcha qo‘ltiqlab keldi. Shoxchalarni o‘rtaga to‘dalab qo‘ydi.
Madiev nigohi bilan imo etdi — qayta quruvchilar bir shisha yermoyi olib keldi. Yermoyini shoxchalarga sachratib sepdi.
Madiev qo‘li bilan ishora etdi — qayta quruvchilar gugurt qutisini ocha-ocha keldi. Shoxchalar ostidan chirsillatib gugurt yoqdi.
Shoxcha o‘tin olov oldi. Olov odam bo‘yi ko‘tarildi.
Madiev minbardan KPSS biletini oldi. Olov oldiga keldi. Misoli o‘lik sichqonni dumidan ushlab ko‘tarmishday... KPSS biletini uchidan ushlab ko‘tardi. Misoli o‘lik sichqonni tevarakka ko‘rsatmishday... KPSS biletini boshi uzra aylantirib-aylantirib ko‘rsatdi.
KPSS... o‘lik sichqon misol shalvir-shalvir etdi!
Madiev KPSS biletini... olov uchiga tutdi!
Olov uchi bilan... KPSS uchi uchrashdi. KPSS bilan olov... yuzma-yuz bo‘ldi!
KPSS olov oldi! KPSS yondi!

Majlis ahli qiyqirib qarsak chaldi. Majlis ahli hayqirib oldi.
Botir firqa o‘tirolmadi. Sapchib turdi. Tishlari g‘ijir-g‘ijir etdi. Qo‘llari musht bo‘ldi. Mushtini shim cho‘ntagiga tiqdi. Xalqqa jovdirab boqdi. Jovdirab-jovdirab boqdi.
Xalqdan najot bo‘lmadi! Xalqdan panoh bo‘lmadi!
KPSS... lov-lov yondi!
Madievni qo‘li kuydi — KPSSni... tashlab yubordi!
KPSS olov ichiga tushdi. KPSS olov ichida qoldi!
Madiev yig‘ilish ahliga qarab ta’zim etdi. Qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib ta’zim etdi.
Endi, Dilya keldi. Madievni qiliqlarini takrorladi. Madiev nima kildi — Dilya ham shuni qildi.
Yig‘ilish ahli Dilyani hayqiriq-qarsaklar bilan olqishladi.
Keyin, uchinchi qayta quruvchi, to‘rtinchi qayta quruvchi, beshinchi... elliginchi qayta quruvchi demokrat keldi!
Botir firqa... ellikdan keyin tahlikada qoldi. Dovdirab qoldi. Es-hushini yig‘olmay qoldi.
Botir firqa... gimn aytayotgan arbob misol g‘oz-g‘oz turdi. Gimn eshitayotgan kommunist misol mag‘rur-mag‘rur turdi.
KPSS... olov bo‘lib yondi! Olov bo‘lib osmon o‘rladi. Buralib-buralib o‘rladi.

«O’rtoq Lenin siymosiday mangu olov! — dedi Botir firqa. — KPSS g‘oyalariday nurafshon olov! Kommunist qalbiday otashin olov! Kommunist faoliyatiday shon-shavkatlarga, mehnat jasoratlariga boy olov!»
Botir firqa beixtiyor... chap ko‘kragini ushladi. KPSS biletini... ustidan ushlab-ushlab qo‘ydi. Kaftini... biletlik cho‘ntagi ustiga qo‘yib turdi.
«KPSS yaralandi! Juda yomon yaralandi! — dedi Botir firqa. — Ammo-lekin KPSS o‘lgan emas! Yo‘q, KPSS o‘lgan emas...»
Botir firqa ketga tis bo‘ldi-tis bo‘ldi — yig‘ilishdan chiqib oldi.
Boshi bukik, qadam oldi. Boshi ko‘ksida, qadam oldi. Bexayol qadam oldi.
Uyda ko‘rpa-to‘shak qilib yotib oldi.

63


«To‘ydim, men endi ketaman!»
Botir firqa yotdi-yotdi — ana shunday xulosaga keldi.
«Bo‘ldi, men yashashdan charchadim, — dedi. — Mehr-oqibat, hurmat-izzatlardan charchadim. Mansab-amal, shon-shuhratlardan charchadim. Qahr-g‘azab, nafrat-alamlardan charchadim. Mayli, mendan nafratlansinlar, mendan jirkansinlar. Mendan hazar qilsinlar. To‘ydim, men yashashdan toldim.
Har bandani o‘z sig‘inajak qiblagohi bo‘ladi. O’z sig‘inajak ulug‘ zoti bo‘ladi. Sig‘inish esa — e’tiqoddan bino bo‘ladi. E’tiqodsiz yashab bo‘lmaydi!
Men pionerga e’tiqod qo‘yib yashadim. Men komsomolga e’tiqod qo‘yib yashadim. Men partiyaga e’tiqod qo‘yib yashadim.
O’rtoq Lenin ulug‘ zotim bo‘ldi! Jonajon KPSS qiblagohim bo‘ldi!
Men ulug‘ zotim Lenin uchun ichki-tashqi g‘animlar bilan kurashdim. Jon olib, jon berdim. Men o‘rtoq Lenin g‘animini o‘z g‘animim deb bildim!
Men qiblagohim KPSS uchun necha-necha besh yilliklarni oshirib-oshirib bajardim. Necha-necha o‘n yilliklarni bajarib-bajarib tashladim. Men qiblagohim KPSS uchun million-million tonnalab paxta terib berdim!

Qiblagohim KPSS barcha yutukdarim ilhomchisi va tashkilotchisi bo‘ldi!
Insonda vatan bitta bo‘ladi. Vatan yolg‘iz bo‘ladi. Shu bois — vatanga ohanjoma taqib bo‘lmaydi. Vatanga upa-surma qo‘yib bo‘lmaydi. Vatanga gard yuqtirib bo‘lmaydi.
Vatan o‘z oti o‘zi bilan — vatan!
Juda bo‘lsa — vatanga ona so‘zini qo‘shib aytsa bo‘ladi. Boisi, vatan bilan ona ayrilmasdir. Vatan bilan ona mangudir. Shu boisdan — ona-vatan, deymiz. Ona-vatan!
Ammo-lekin men — kommunist Esonov, vatanga... sotsialistik so‘zini qo‘shib aytdim! Sotsialistik vatan! Ona qolib... sotsialistik nomini qo‘lladim! Ona qolib... sotsialistik vatan, deb aytdim!
Birdan... bari xarob bo‘ldi. Bari sarob bo‘ldi.
Yomondan-yomoni — endi bu xarobani tiklab bo‘lmaydi. Endi bu sarobani to‘ldirib bo‘lmaydi».
Botir firqa chap yoniga ag‘darilib o‘yladi, o‘ng yoniga ag‘darilib o‘yladi. Chalqancha yotib o‘yladi. Qarori qat’iy bo‘ldi:
«To‘ydim, men endi ketaman!»

64


Odam qarisa... umidini yo‘qotadi. Umidini boy beradi. Kelajaqdan umidini uzadi.
Odamni ana shu... odam qilib turadi. Odamni ana shu umid... suyab yuradi. Shu bois, odam... umidsiz yashay olmaydi!
Odam hamisha... ufqqa qarab yashaydi. Ufqqa qarab yuradi. Ufqqa qarab xayol suradi. Ufqqa qarab orzu qiladi. Ufqqa qarab... duoi fotiha o‘qiydi.
Umid — odam uchun misoli ufq. Umid — odamzot uchun odamzot ufqi.
Olamni oxiri — ufq. Odamni oxiri — umid!
Olamni so‘ngga tayanch nuqtasi — ufq. Odamni so‘nggi tayanch nuqtasi — umid!
Olam ufqqa borib tamom bo‘ladi. Odam umidini yo‘qotib tamom bo‘ladi. Odam qarisa, ana shu tayanch nuqta — umidini yo‘qotadi!
Shu boisdan, qari odam yursa — oyog‘i ostiga qarab yuradi. Qari odam o‘tirsa — yerga qarab o‘tiradi.
Botir firqa-da ana shunday bo‘ldi!
«O’zi, peshonam sho‘r ekan, — dedi Botir firqa. — Bir donishmand aytib edi: xudo yomon ko‘rgan bandasi-ni... qayta qurish davrida yaratadi, deb edi. Xudo sho‘ri qurigan bandasini... o‘tish davrida yaratadi, deb edi. Shu gap chin ekan. Men sho‘rpeshona ekanman. Mana, umrim qayta qurish bilan o‘tdi. Qayta yaratish bilan o‘tdi.

20—30-yillarda o‘rtoq Lenin qur-qur, dedi. Men sovet davlatini qurdim. 30—40-yillarda o‘rtoq Stalin yarat-yarat, dedi. Men sotsializm jamiyatini yaratdim. 40—50-yillarda Yo‘ldosh Oxunboboev barpo et-barpo et, dedi. Men zavod-fabrikalar barpo etdim. 50—60-yillarda o‘rtoq Xrushchev cho‘llarni o‘zlashtir-o‘zlashtir, dedi. Men cho‘l-biyobonlarni bog‘-bo‘stonga aylantirdim. 70—80-yillarda o‘rtoq Brejnev bilan o‘rtoq Rashidov mo‘l-mo‘l paxta ber-paxta ber, dedi. Men har yili olti million tonnalab «oq oltin» terib berdim, olti million!
Partiya-hukumat nima desa — labbay, deb javob berdim. El-yurt uchun qo‘limdan kelgan barcha ishni qildim. Qayta qurdim, qayta tuzdim, qayta yaratdim!
Qayta, qayta, qayta... umrim ana shu «qayta» so‘zi bilan o‘tdi! Tarjimai holim ana shu «qayta» so‘zi bilan to‘ldi!
Mana endi, tag‘in... qayta qurish! Nimani qayta quraman? Qariyb bir asr... qayta qurdim! Bir asr... qayta yaratdim! Bir asr yo‘qni bor qildim! Bir asrlik mehnatim kam bo‘ldimi?
Endi nima qilsam — tinch bo‘laman? Nima qilsam — qur-qur, degan gaplardan qutulib... orom olaman? Nima qilsam — yarat-yarat, degan gaplardan qutulib... oyog‘imni uzatib yotaman?»
Yolg‘iz bir yo‘l qoldi. Yagona yo‘l qoldi... U umrida barini ko‘rdi: XX asrni bosh-adoq ko‘rdi. XX asrni o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi. XX asrni qo‘li bilan ushlab ko‘rdi. XX asrni o‘z boshidan kechirdi.

Hayotda ma’no qolmadi. Turmushda mazmun qolmadi, Yashashda maqsad qolmadi.
Faqat bir yo‘l qoldi. Eng qiyini qoldi. Eng yomoni qoldi.
Ana shu yomon yo‘lga... qanday yetsa bo‘ladi? Qachon shu... yomon kun keladi?
Qachon shu... qayta quruvchilardan qutuladi?
Odamda ichki bir ruh-qudrati bo‘ladi. Uni o‘z-o‘zini balogardonlardan himoya etish ichki ruh-qudrati desa bo‘ladi. O’z-o‘zini balo-qazolardan avaylash ruh-qudrati desa-da bo‘ladi.
Bu ruh-qudratni yengib bo‘lmaydi. Bu ruh-qudratni daf etib bo‘lmaydi.
Ammo bu ruh-qudratni ulug‘ maqsadlar yo‘lida fido etsa bo‘ladi. Masalan, el-yurt yo‘lida fido etsa bo‘ladi. El-yurt yo‘lida sadaqa etsa bo‘ladi. El-yurt yo‘lida qurbon etsa bo‘ladi.
Aynan... o‘lim inson kim ekanini ko‘rsatadi! Inson tosh-tarozisini... taroziga qo‘yib ko‘rsatadi. Inson qiyofasini oynaga solib ko‘rsatadi. Inson qadr-qimmatini... oppoq qog‘ozga bitib ko‘rsatadi.
Asl insonni asl bahosini... o‘lim beradi! Shu bois, asl inson uchun o‘lim pisand emas! Asl inson o‘limni ochiq yuz bilan kutib oladi. Asl inson o‘limni tabassum bilan kutib oladi.
Boisi, asl inson el-yurt uchun qo‘lidan kelmish ezgulikni bajarib bo‘ladi. Asl inson el-yurt oldida o‘z burchini ado etib bo‘ladi.
Ana shunda, asl inson o‘z hayotidan ko‘ngli to‘ladi. Asl inson o‘z yashashidan ko‘zi to‘yadi.
Tevarak-boshiga munis-munis boqadi. To‘q ko‘ngil bilan boqadi. To‘q ko‘z bilan boqadi.
«Men endi... ketaqolay», deydi.