—    Unda, siz ham chatoq ekansiz, otaxon.
—    Beayb parvardigor, uka, beayb parvardigor.
—    Unda, siz bilan muloqotda bo‘lish xavfli ekan...
—    Iya, unday demang, uka, unday demang.
Botir firqa dovdirab qoldi. Joyidan lik etib turdi.
Apil-tapil o‘ng cho‘ntagini kovladi. Chap cho‘ntagini kovladi. Shoshib, hind choyni oldi.
Tezlik bilan tosh bitikchini kaftiga qo‘ydi. Tosh bitikchini barmoqlarini yumib, choyni ushlatdi.
—    Mana, uka, mana. Haqimizga duo qilib ichasiz, deb olib keldim.
—    Bu, xind choymi?
—    Shunday, yaxshi choy, shunday.
—    Nima qilardingiz, otaxon, o‘zingiz ichsangiz bo‘lardi?
—    Endi, siz el-yurtni savob ishlarini qilyapsiz, uka. El-yurt xizmatini qilyapsiz. Shu bois, ko‘ngildan chiqarib olib keldim.

—    Rahmat, rahmat. Ilohi omin, umringizga umr qo‘shilsin, Olloh-akbar! Men sizga aytsam, otaxon, bandachilik — xudoyi taoloning dargohiga mehmon bo‘lib borish, demaqdir. Marhumlar shahriga sayyoh bo‘lib borish, demakdir. Shunday ekan, inson mehmon bo‘lish uchun shoshilmasligi kerak. Mehmon bo‘lishni erta-kechi bo‘lmaydi. Qolaversa, o‘z joniga o‘zi qasd qilishni yomon tomonlari ko‘p. Avvalambor, o‘z joniga o‘zi qasd qilish — xudo oldida jinoyat qilish, demakdir. Ma’lumki, bandasiga issiq jonni xudoyim taolo ato etadi. Ol, qulim, deydi! Issiq jon — eng noyob bisotdir. Issiq jon — eng shirin ne’matdir. O’z joniga o‘zi qasd qilish — xudoyim taoloni noyob mulkiga qasd qilish, demakdir! O’z joniga o‘zi qasd qilish — xudoyim taoloni ne’matiga qasd qilish, demaqdir! Shu bois, o‘z joniga o‘zi qasd qilish — xudoga qo‘l ko‘tarish, demakdir! Albatta, xudoyim taolo bunday bandalarini la’natlaydi. Ey inson, sen mening bandam emassan, deya la’natlaydi. Shu bois, o‘z joniga o‘zi qasd etgan bandasini... yuvmay ko‘mishni buyuradi!
—    Nima qiladi-nima qiladi?
—    O’z jonini o‘zi olgan insonni... yuvmaydilar. Marhumni tobutga solishdan oldin... yuvib-chaymaydilar.

Botir firqa seskandi. Badanlari uvishdi. Ko‘zlari pirpiradi. Ko‘zoynagi ustidan olayib-olayib qaradi.
—    Bir inson-a? — deya hayratlandi. — O’z ixtiyori bilan tarki dunyo etayotgan inson-a...
—    Xudoyim taolo: bu mening bandam emas, la’natini yuvib-chaymasdan... ko‘mib tashlanglar, deydi. Sadqai inson nomi ketsin, deydi. Haromlayin... haromlayin ko‘mib tashlanglar, deydi.
—    Insonni yuvmasdan ko‘mish? Inson... mol emas-ku?
—    Bandasiyam emas-da? Bandasiyam emas ekanki... o‘z joniga o‘zi qasd qiladi!
—    Inson-a, bir inson-a...
—    Xudoyim taolo o‘z joniga o‘zi qasd qilganlar uchun... janoza ham buyurmaydi, janoza! Suf senga janoza, suf, deydi!
—    A-a?! U-uh! U-u-u...
Botir firqa... hir-hir tovush chiqardi. Pish-pish nido chiqardi. Shir-shir hushtak chiqardi.
Ammo... tili aylanmadi! Tili kalimaga kelmadi. Bir so‘z-da aytolmadi.
Beixtiyor-beixtiyor joyidan qo‘zg‘oldi. Qo‘llarini yon cho‘ntaklariga soldi. Marhumlar shahriga qarab serrayib qoldi. Marhumlar shahriga qarab qotib qoldi...

Botir firqa seskandi. Badanlari uvishdi. Ko‘zlari pirpiradi. Ko‘zoynagi ustidan olayib-olayib qaradi.
—    Bir inson-a? — deya hayratlandi. — O’z ixtiyori bilan tarki dunyo etayotgan inson-a...
—    Xudoyim taolo: bu mening bandam emas, la’natini yuvib-chaymasdan... ko‘mib tashlanglar, deydi. Sadqai inson nomi ketsin, deydi. Haromlayin... haromlayin ko‘mib tashlanglar, deydi.
—    Insonni yuvmasdan ko‘mish? Inson... mol emas-ku?
—    Bandasiyam emas-da? Bandasiyam emas ekanki... o‘z joniga o‘zi qasd qiladi!
—    Inson-a, bir inson-a...
—    Xudoyim taolo o‘z joniga o‘zi qasd qilganlar uchun... janoza ham buyurmaydi, janoza! Suf senga janoza, suf, deydi!
—    A-a?! U-uh! U-u-u...
Botir firqa... hir-hir tovush chiqardi. Pish-pish nido chiqardi. Shir-shir hushtak chiqardi.
Ammo... tili aylanmadi! Tili kalimaga kelmadi. Bir so‘z-da aytolmadi.
Beixtiyor-beixtiyor joyidan qo‘zg‘oldi. Qo‘llarini yon cho‘ntaklariga soldi. Marhumlar shahriga qarab serrayib qoldi. Marhumlar shahriga qarab qotib qoldi...

Botir firqa ana shularni... bilmas edi! Dafn urf-odatlari barcha mo‘min-musulmonlar uchun bir xil, deya o‘ylar edi. Marhumlar bir xil rasm-rusumda dafn etiladi, deya o‘ylar edi. Marhummi, bo‘ldi — ko‘p qatori dafn etiladi, deya o‘ylar edi.
—    Birdan turib ketdingiz, otaxon?
Botir firqa tosh bitikchini ovozidan o‘ziga keldi. Sergak bo‘lib, tevarak-boshiga qaradi.
—    A? Oyoqlarim uyushib qoldi, uka, oyoklarim! — dedi.
—    Ha-a, meniyam oyoqlarim qotib qoldi. Xo‘p, otaxon, men endi boray. Meni yo‘qlayottan bo‘lishlari mumkin. Botir bo‘ling: o‘zbek — o‘zagini qirqadi! Bo‘laman degan el bir-birini botirim, deydi, bo‘lmayman degan el bir-birini etini yeydi! Keling, keladigan joyingiz!   
—    Kelaman, albatta kelaman!
—    Xudoyim taolo quyoshni ziyo, oyni nur qilib yaratgan, otaxon. Emishki, xudoyim taolo odamzotni zuvalasini loydan pishitib bo‘lgach... odamzot ustidan atigi bir kun... bir kungina quvonch yomg‘irini yog‘diribdi! Keyin, odamzot ustidan... qirq kun, ha-ha, qirq kun... g‘am selini yog‘diribdi! Ana shu g‘am seliga bardosh berish... bandasi uchun ham qarz, ham farz, otaxon!

71


Qabriston darvozasidan... bir soya chiqib keldi. Shunday, bir soya chiqib keldi.
Soyada hayot alomati bo‘lmadi. Jon alomati bo‘lmadi. Yuzlarida rang bo‘lmadi. Ko‘zlarida nur bo‘lmadi.
Soya... siljib-siljib qimirladi. Shunday, soya siljidi, soya qimirladi.
Boisi, soya tor-tor qadam bosdi. Ohista-ohista qadami bosdi. Oqibat, oyoqlari ko‘rinmadi. Qadamlari bilinmadi.
Shu bois, soya yuryaptimi yo siljiyaptimi, bilinmadi. Yuryaptimi yo qimirlayaptimi, bilinmadi.
Soya quloch otmadi. Soya qo‘l kimirlatmadi. Qo‘llarini yonlariga bosdi.
Soya bosh ko‘tarmadi. Yuzlarini ko‘ksiga egdi. Iyaklarini yoqasiga bosdi. Ko‘zlarini tuflisiga tiqdi.
Soya birdan... siljimay qoldi. Joyida turdi-turdi — yo‘l cheti skameykaga cho‘kdi.
Soya  —  Botir firqa bo‘ldi.  Kommunist Esonov bo‘ldi.
U ohista chapiga — marhumlar shahriga qaradi. O’ngiga — tiriklar shahriga qaradi.

U marhumlar shahri bilan tiriklar shahri o‘rtasida o‘tirdi. Muztar bo‘lib qoldi. Mushtipar ham notavon bo‘lib o‘tirdi.
O’tirdi-o‘tirdi... unsiz-unsiz yig‘ladi. Peshonasini ushlab-ushlab yig‘ladi.
«Nima kunlarga qoldim-a? — deya yig‘ladi. — Bu qanday zamon bo‘ldi? Qariyb bir asr mehnat qildim. Bir umr ter to‘kdim. Bir umr el-yurt xizmatini qildim. Men uchun mehnat shon-sharaf bo‘ldi. Men uchun mehnat g‘urur ham faxr bo‘ldi. Men hayotni mehnat deb bildim. Men yashashni mehnat deb bildim. Men yaratdim, men bino etdim. Mana shu XX asrni... men yaratdim, men!
Ana shunday zot ketsa — men o‘lsam, meni... yuvmaydilar, yuvmaydilar! Harom o‘lgan mol misol ko‘mib tashlaydilar! Sassiq masliq misol ko‘mib tashlaydilar!
Menday bir zot o‘lsa... Menga... janoza o‘qimaydilar, janoza o‘qimaydilar! Oyog‘imdan sudrab... ko‘mib tashlaydilar! Nom-nishonsiz ko‘mib tashlaydilar. Oting nima demay, ko‘mib tashlaydilar. Itmisan-eshakmisan demay... ko‘mib tashlaydilar!
Demak, shariat bo‘yicha... o‘lib bo‘lmaydi! Urf-odatlar bilan o‘lib bo‘lmaydi. Eskichasiga o‘lib bo‘lmaydi.

Men chin kommunistman. Leninchi kommunistman. Men el-yurtga partiyaviy nazar bilan mehnat qildim. Men el-yurtga marksizm-leninizm g‘oyalari bilan xizmat qildim. Bir so‘z bilan aytsak, men mehnat qildim, mehnat!
Men bola-baqram demadim — jamiyatim, dedim. Men bola-baqram uchun mehnat qilmadim — jamiyatim uchun mehnat qildim. Bir so‘z bilan aytsak, sovet jamiyati bor bo‘lsin, dedim. Kommunistik jamiyat bor bo‘lsin, dedim.
Shunday bir otashin kommunist hayotdan ko‘z yumsa... Shunday bir sodiq leninchini yuragi urishdan to‘xtasa...
Tobutim tepasida... harbiy orkestr motam marshi chalmaydi! Komsomollar orden-medallarim to‘la baxmal yostiqchalarni ko‘z-ko‘z etib o‘tmaydi. Kommunistlar tobutim ketidan gulchambarlar ko‘tarib yurmaydi. Partiya-sovet arboblari bilaklariga qora lentalar taqib, tobutim boshida faxriy qorovulliqda turmaydi.
Yemondan-yomoni... partiya-sovet arboblari qabrim boshida: «U asl kommunist edi», deya otashin nutqlar so‘zlamaydi!
Demak, kommunistchasiga-da... o‘lib bo‘lmaydi! Partiyaviy o‘lib bo‘lmaydi.

Bir so‘z bilan aytsak, eskichasiga-da o‘lib bo‘lmay-di, yangichasiga-da o‘lib bo‘lmaydi!»
Botir firqa unsiz-unsiz yig‘ladi. Og‘iz-burnini kafti bilan artib-artib yig‘ladi. Kaftiga yo‘talib-yo‘talib yig‘ladi. Kaftiga o‘ksib-o‘ksib yig‘ladi.
«Chin, men kommunistman, kommunist. Ammo-lekin men ham odamman, odam. Men jannat bilan do‘zaxga ishonaman. Ko‘plar hamma go‘r — bir go‘r, deydi. Yo‘q, hamma go‘r — bir go‘r emas, yo‘q! Go‘r bilan go‘rni farqi bor. Aytaylik, bir inson dunyodan ko‘z yumadi. Uni olib borib qabrga ko‘madilar. Bo‘ldi, shu bilan u zotni unutadilar, otini atamaydilar. Boisi, u zot bu dunyosida birorta ezgulik yaratmagan bo‘ladi. Biror nima qurmagan bo‘ladi. Birorta bog‘ yaratmagan bo‘ladi. Shu bois, u zotni nomi zim-ziyo yo‘qoladi. Bir so‘z bilan aytsak, u zotni... bu dunyosi yo‘qoladi! U dunyosi esa... do‘zax bo‘ladi! Go‘ri go‘r emas — o‘ra bo‘ladi! Go‘ri go‘r emas — do‘zax bo‘ladi! Mazkur o‘rada odamzot yotibdi yo masliq yotibdimi — el-yurtni ishi bo‘lmaydi. Do‘zax — ana shu go‘r!
O’zi, bu dunyo ajab dunyo ekan. Odam o‘zini do‘zaxi yo jannatiligini bilishi uchun... o‘lishi kerak ekan, o‘lishi!
Masalan, Sharof Rashidov hayotligida jannati mehnat qildi, jannati yaratuvchilik qildi, jannati ishlar qildi. Sharof Rashidov... cho‘l-biyobonlarni bog‘-bo‘ston etdi. Shahar-qishloqlar yaratdi. Zilziladan keyin Toshkentni qayta qurdi. O’zbek xalqi nomini jahonga yoydi. Toshkentda metro qurdi...

Ammo-lekin o‘rtoq Rashidov o‘zini jannati zot ekanini bilmay o‘tdi. O’zgalar-da... bilib-bilmaslikka oldi!
O’lim... Sharof Rashidov jannati zot ekanini tasdiqladi!
Bu dunyodan Sharof Rashidov o‘tdi — demak, bu dunyodan hamma o‘tadi!
Mana, men yaratdim, men bino etdim. Endi, bemalol oyoq uzatsam bo‘ladi. Ammo-lekin qayta quruvchilar qanday qilib... o‘ladi? Demokratlar qaysi yuz bilan o‘ladi? Shariatpeshvo mullavachchalar bilan yuvuqsiz otinchalar qaysi imon bilan o‘ladi? Qaysi shon-sharaf bilan o‘ladi?
Qayta quruvchi mullavachchalarni ko‘mib... odam o‘lishini-da bilmaydi, qolishini-da bilmaydi! O’lay desang... qayta quruvchi mullavachcha-otinchalarga bu dunyoni tashlab ketib bo‘lmaydi. Qolay desang... iroda bardosh bermaydi.
Mayli, bir jon bo‘lsa — beraman! Bir jon — boshdan sadaqa!
Ammo-lekin qaysi g‘oya uchun jon beraman? Men bir umr g‘oya deb yashadim. G’oya deb mehnat qildim. G’oya deb peshona teri to‘kdim.
Men bir umr g‘oya deb ezildim. G’oya deb azob chekdim. G’oya deb... jon olib-jon berdim!