Mashina xiyolda yo‘l tanobini tortdi.
Xonadon... motamxona bo‘ldi. Zim-ziyo qorong‘izor bo‘ldi. Jimjit zulmat bo‘ldi. Mungli ham qayg‘uli bo‘ldi.
Xonadondan ajab-ajab is anqidi.
Botir firqa bo‘sag‘ada mashinaga suyanib turdi. To‘raqulovni to‘ng‘ich o‘g‘lini ayttirib keldi.
—   Mana shu anqiyotgan nima? — dedi Botir firqa.
—   Isiriq.
—   Isiriq, isiriq... qirqinchi yillarda mana shu isiriq uchun odamlar surgun bo‘lgan, qatag‘on bo‘lgan. Shuni bilasizmi?
—   Isiriq tutatib, otamni... ins-jinslardan qo‘riqlayapman.
—   Ana gap, ana! Kim aytadi sizni raykom sekretarini o‘g‘li deb? Ins-jins emish! Siz o‘zi qaysi jamiyatda yashayapsiz?
—   Ichkarida... otam yotibdi. Gigiena deganday, gigiena...
—   Gigiena kerak bo‘lsa... dezodorant seping, dezodorant! Isiriq... eskilik sarqiti! Shunday, isiriq eskilik sarqiti!

—   Xo‘p, o‘chirib tashlayman, xo‘p.
—   Bu, bir. Ikkinchi: ertaga dafn marosimida partiya-sovet arboblari keladi, obkom sekretarlari keladi. Bir so‘z bilan aytsak, jamiyatni qaymog‘i keladi. Ammo-lekin dafn marosimida janoza o‘qilmaydi.
-A?
—   O’rtoq To‘raqulovga janoza o‘qilmaydi! To‘raqulov raykom sekretari edi, deputat edi, qo‘sha-qo‘sha orden-medallar sohibi edi. Bir so‘z bilan aytsak, asl kommunist edi. Asl kommunist eskilik sarkitlaridan yuksak turadi! Shunday ekan, biz o‘rtoq To‘raqulovni asl kommunistchasiga dafn etamiz. Harbiy orkestr motam marshini chaladi. Partiya-sovet arboblari faxriy qorovul bo‘ladi...
—   Otam...

—   Katta gapirganda, jim turing! Qanaqa odamsiz, o‘zi? Siz qaysi jamiyatda yashayapsiz, o‘zi? Mana, kuni kecha o‘rtoq Xrushchev katta nutq so‘zladi. KPSS programmasi qabul qilindi. Programmada: sovet xalqini hozirgi avlodi kommunizmda yashaydi, deb aytildi. Dunyo bo‘ylab bir sharpa — kommunizm sharpasi kezib yurib-di, deyildi. Sizni xonadoningazda esa... isiriq kezib yuribdi, isiriq! Qanaqa odamsiz, o‘zi?
—   Xo‘p, uzr.
—   KPSS programmasida kommunizmga ta’rif berildi. Kommunizm — erkin va ongli mehnatkashlarni yuksak darajada uyushgan jamiyatidir, taraqqiy etgan jamiyatidir, deyildi. Ana shunday jamiyatda... janozaga balo bormi?
—   To‘g‘ri, lekin... musulmonchilik, uvol-savob, degan gaplar bor.
—   Mashinaga kiring. Mana, ruchka, mana, qog‘oz. Yozing: tilxat...
To‘raqulov... janozasiz ko‘mildi.

28

Jamoat sudi shahar madaniyat uyida bo‘ldi.
Sud raisi — madaniyat uyi direktori sahna to‘rida o‘tirdi.
Sud hay’ati a’zosi Botir firqa raisni qabatidan joy oldi.
Aybdor sahna bilan zal oralig‘ida o‘tirdi.
Zal deyarli to‘ldi.
Ana shunda rais jarayonni boshladi. Rasmiy bo‘limdan keyin maqsadga o‘tdi. Aybdorga so‘z berdi.
O’rtada o‘tirmish aybdor joyidan qo‘zg‘oldi. Bir sahnaga qaradi, bir zalga qaradi. Vazmin-vazmin so‘zladi. Sipo-sipo so‘zladi:
—   Men, jurnalist Madiev... redaktsiya topshirig‘i
bilan komandirovkaga borib edim, qaytishimda ob-
havo yomonlashib, samolyot ucholmay qoldi. Aeroportda
uyoqqa yugurdim, buyoqqa yugurdim. Nima qilishimni bil-
madim. Redaktsiyaga telefon qildim. O’sha kuni hamma
paxtaga ketgan ekan, hech kim telefonni olmadi. Paxta
vaqtida bunday yurish yomon oqibatlarga olib kelishini o‘yladim. Bir o‘rtog‘imga telefon qildim. «Shahar
huvillab yotibdi, hamma paxtaga ketgan», dedi o‘rtog‘im.
«Biror-bir rahbarga uzrimni aytib qo‘ymoqchiman», dedim men. «Shahar bo‘yicha faqat obkom sekretari Rajabovni derazasi yorug‘ bo‘lib turibdi. Boshqa rahbarlar dalada yuribdi», dedi o‘rtog‘im. Men o‘ylab-o‘ylab, aeroportdan oblast partiya komitetini birinchi sekretari Rajabovni qabulxonasiga telefon qilmoqchi bo‘ldim. Lekin tortindim. Obkom sekretarini telefonda bezovta qilish odobdan emas, deb o‘yladim. Keyin, o‘rtoq Rajabov nomiga srochniy telefonogramma berdim.

—   Nega aynan o‘rtoq Rajabovga telegramma berdingiz? Axir, o‘rtoq Rajabov sizning redaktoringiz emas-ku? — dedi rais.
—   Bosh redaktorimiz paxtada ekan-da. Qolaversa, gazetamiz obkomni organi. O’rtoq Rajabov bizning eng katta boshlig‘imiz hisoblanadi. Shu sababli, katta boshlig‘imizga telegramma berdim. Boshliqqa telegramma berish ayb emas-ku? Qaysi aybim uchun meni jamoatchilik sudiga qo‘yayapsizlar?
—   Qaysi aybingiz uchun? Hali, aybingizni bilmaysizmi?
Rais bir telegrammani boshi uzra ko‘tardi. Telegrammani tantanali suratda chapga ko‘rsatdi, o‘ngga ko‘rsatdi. Keyin, telegrammani o‘qib berdi:
—   «Ya, korrespondent Madiev... zaderjivayus!»
Zal birdan jonlandi.
Bir partiya aktivi bosh chayqadi. Bir partaktiv lablarini cho‘chchaytirdi. Tag‘in bir partaktiv hushtaknamo ovoz chiqardi. — Qanday naglost!
—   Valakisalang, valakisalang!

—   Etika yo‘q, etika!
—   Siyosiy ko‘rlik bu, siyosiy ko‘rlik!
—   Bundaylarga partiya safida o‘rin yo‘q!
Madiev chuchukso‘z-chuchukso‘z bo‘ldi. Madiev tavallo-tavallo etdi.
—   Xo‘p ustozlar, xo‘p. Tavba, ustozlar, tavba, —
dedi. — Uzi, nima gap? Men tushunmayapman, o‘zi,
nima gap?
Sud raisi ruchkasini Madievga nish etdi.
—   Sudlanuvchi, qora kursingizga o‘tiring! — dedi.
Aybdorni shaxsiy ishi muhokama bo‘ldi.
Birinchi bo‘lib oblast partiya komitetini ideologiya sekretari so‘z oldi:
—   Hurmatli jamoatchilik sudi, muhtaram rais,
partiya aktivlari! Marksizm-leninizm sotsial-siyosiy
taraqkiyot sohasida shahar bilan qishloq o‘rtasidagi,
jismoniy mehnat bilan aqliy mehnat o‘rtasidagi muhim tafovutlarni bartaraf etish, sotsialistik millatlarning bir-biriga yanada ko‘proq yaqinlashuvi, maorif sistemasini takomillashtirish va madaniyatni o‘stirish, davlatni mustahkamlash, sotsialistik demokratiyani takomillashtirish sohasidagi problemalar — aktual problemalar bo‘lmoqtsa. Burjua va revizionistik ideologiyaga qarshi murosasiz kurash masalalari, mehnatkashlarni kommunistik ruhda tarbiyalash, ularning markscha-lenincha dunyoqarashini shakllantirish masalalari birinchi darajali muhim problema bo‘lmoqda... Ana shunday bir sharoitda, kommunist Madievning xatti-harakati — burjuacha xatti-harakat bo‘lib qolmoqda. Kommunist Madievning xatti-harakati — partiya-sovet rahbariyatiga, shaxsan o‘rtoq Rajabovga nisbatan hurmatsizlik bo‘lib qolmoqda!

Madiev sapchib turdi. Madiev tutaqdi. Madiev ji-g‘ibiyron bo‘ldi.    .
— Qanaqa burjuaziya?! Qanaqa hurmatsizlik?! Aytsalaringiz-chi, o‘zi, nima gap?! — deya bobillab-bobillab berdi.
Madiev Botir firqaga ko‘z tikdi. Iltijo bilan ko‘z tikdi. Panoh so‘rab ko‘z tiqtsi.
Botir firqa... zalga tikildi. Botir firqa... pinak buzmadi. Botir firqa... kiprik qoqmadi!   -
Zaldan orden-medallik bir keksa kishi qo‘l ko‘tardi. So‘z berishlarini poylamadi — qo‘l ko‘tarib chiqib keldi. Madievni yelkasidan bosib o‘tirg‘izdi. Jerkib-jerkib o‘tirg‘izdi.
—- Picha tiyilsang-chi, qanaqa bolasan, o‘zi? Onang-ni ichida qanaqa yotgansan, o‘zi? — deya jerkidi. — Mana, quloq sol: partiya-sovet rahbarlariga, osobenno, birinchi shaxsga bunaqa telegramma jo‘natish mumkin emas. Birinchi shaxsga: «Ya zaderjivayus», deyish o‘ta haqorat bo‘ladi, o‘ta surbetlik bo‘ladi. «Nachalstvo ne opazdivaet, a zaderjivaetsya», degan gap bor-ku? Hamma gap shundan kelib chiqmoqtsa! Sen o‘zi kimsan-ki, «zaderjivat» qilasan? Sen bilan biz faqat «opazdnvat» qilamiz, faqat ayb qilamiz. Partiya-sovet rahbariyati, osobenno, birinchi shaxs kechikmaydi, ayb ham qilmaydi! Sen: «Ya zaderjivayus», degan telegrammang bilan o‘zingai... birinchi shaxs qilib qo‘ygansan. Birinchi shaxs o‘rtoq Rajabovni esa... peshka qilib qo‘ygansan, peshka! Endi tushundingmi?

Oblast komsomol komitetini birinchi sekretari gapirdi. Oblast gazetasini bosh redaktori gapirdi.
Aybdorni jazolash uchun takliflar muhokamasi bo‘ldi.
Gap... o‘zgacha to‘n kiydi:
—   Strogiy vigovor berilsin!
—   Ishdan haydalsin!
Madiev chidab o‘tirolmadi. Vajohat bilan turdi. Te-varakka olazarak qaradi. Xunibiyron qaradi. Pish-pish entiqdi. Pish-pish nafas oldi.
—   Shu ikkita so‘z uchun ishdan haydaysizlarmi? —
deya pishilladi, — Shu ikkitagina so‘z uchun-a?
Madiev chuchuk so‘z tilab... Botir firqaga mo‘ltiradi. Mute-mute mo‘ltiradi.
Botir firqadan... sado bo‘lmadi.
Endi, Madiev sud ahliga qaradi. Bejo-bejo qaradi. G’azabnok-g‘azabnok qaradi... Endi, chaparastalabcha-parastalab so‘qdi:
—   Unda, sen chinovniklarni..! Chinovniklar to‘nka!
Chinovniklar baran! Chinovniklar cho‘chqa! T-fu, chinovniklar, t-fu!

Madiev bot-bot tupurdi. Ichidan balg‘am tortib-tortib tupurdi. Qaqirib-qaqirib tupurdi. Ichida tupugi tugagunicha tupurdi.
Madiev shahd bilan tashqari otildi.
Ketidan partaktivlar chikib keldi. Biri qo‘yib, biri xitob etdi:
—   Ushlang banditni, ushlang!
—   Xuligan ketdi, xuligan!
—   Militsiya chaqiring, militsiya!
Madiev militsiyani eshitib, to‘xtadi. Partaktivlarga shiddatli qayrildi. Qulochlarini yoydi. Partaktivlarni o‘ziga chorladi. Qahr ham alam bilan bobilladi:
—   Kel, kel! Kel, burjuaziya vakilini ushla! Kel,
sovet hukumati dushmanini ushla! Kel, chet el razvedkachisini ushla, kel!

Partaktivlar joyida qoldi. Bir odim oldin bosolmadi. Aksincha, ketiga tis-tis bo‘ldi.
Madiev bir partaktivni ushlab, ikkinchi partaktivga olib borib urdi. Unisini bunisiga urdi.
To‘s-to‘polon bo‘ldi. Tasir-tusur bo‘ldi. Qiy-chuv bo‘ldi.
Shu vaqt zinapoyada militsiya ko‘rindi.
Madiev militsiyachilar changalida talpindi. Madiev militsiyachilar changalida baqirdi:
—   Qo‘yib yuboringlar, men razvedkachiman! Men chet
elga ketaman!
Militsiyachilar Madievni qo‘llarini asir misol ketiga qayirdi. Asir misol tashqari olib chiqdi. Asir misol — oldilariga solib ketdi.