29

Botir firqa Madievni ketidan qarab qoldi.
«Tuz-qalampir bola ekan, tuz-qalampir. Endi, organ shtraf oladi yo o‘n besh sutkaga yotqizadi, — deya o‘yladi. — Hartugul, organ jinoiy ish qo‘zg‘amasa bo‘ldi. Bolapaqir, shoirligiga boradi. O’ziga javr etadi».

30

Jamoat sudi raisi Rajabovni huzuriga yo‘l oldi. Rajabovga sud jarayonini oqizmay-tomizmay aytib berdi.
—   Nu-nu! — dedi Rajabov. — Axir, biz u bolani bir... tarbiyalab qo‘ymoqchi edik-ku? Shunaqa qildimi-a?
—   Shunaqa qili. Sotsialistik jamiyatga antipatiyasi borligini oshkora namoyish etdi. Partaktivlarga tupurdi. Tuf-tuf, dedi.
—   Nu-nu! Men bu bolada ruhiy kasallik alomatlarini qo‘ryapman, ruhiy kasallik!
—   Uzini burjuyman, dedi.
—   Burjuy?
—   Razvedkachiman, deb ko‘kragiga urdi.
—   Razvedkachi? Qanaqa razvedkachi?
—   Razvedkachi bo‘lgach, kapitalistik bo‘ladi-da! Sotsialistik bo‘ladimi?
—   Demak, jinni!
—   Kapitalizm jamiyatiga simpatiyasi bor ekan. Chet elga qochib ketmoqchi bo‘ldi.

Rajabov sapchib turdi. Galstugini tortqiladi. Bo‘ynini bo‘shatdi. Qo‘llarini shimi cho‘ntagiga soldi,
—   «Chet elga» qochib ketmoqchi bo‘ldi? — deya, olako‘z bo‘ldi. — Pryamo, sud zalidan... chet elga qochmoqchi bo‘ldimi? Kommunist Ibodov, o‘ylab gapiryapsizmi?
—   Chet elga... ketaman, dedi.
—   «Ketaman» deyish boshqa, o‘rtoq Ibodov, qochib ketmoqchi bo‘lish boshqa!
—   Ishqilib, kommunistik partiyaga oshkora tupurdi. Burjuaziya dunyosiga simpatiyasini tantanavor namoyish etdi.
—   Nu-nu, haqiqiy jinni!
—   Butun partaktiv oldida, afkor omma oldida
shunday qildi.
—   Jinni, jinni! Jinnini joyi — jinnixona!

31

Raykomni mashinasi bahaybat darvoza oldida bel bo‘ldi.
Mashinadan Botir firqa tushib keldi. Darvozani tomosha etdi.
Darvoza qop-qora bo‘yoqlik bo‘ldi. Darvoza avtomat bilan boshqarildi. Ochilsa — chap tarafiga kirib yo‘qoldi. Yopilsa — tag‘in qaytib keldi. Darvoza ovozidan — darvoza cho‘yandan bo‘ldi.
Darvoza o‘ng yonboshida qabulxona bo‘ldi. Darvoza bilan qabulxona orasida o‘tish yo‘lagi bo‘ldi. Io‘lak bilakday trubalar bilan o‘rog‘lik bo‘ldi.
Io‘lak boshida ikkita oq xalatli yigit o‘tirdi. Oq xalatli yigitlar avzoyidan... yo harbiy, yo melisa bo‘ldi.
Qabulxona devorida: «...psixonevrologicheskaya bolnitsa» bitikli viveska bo‘ldi.
Oq xalatli yigitlar Botir firqani hujjatini tekshirib ko‘rdi, yuz-ko‘zlarini qarab ko‘rdi.
Birovi Botir firqani ichkari ergashtirib jo‘nadi. Bosh vrach qabuliga olib bordi.
Bosh vrach oyoqqa qalqidi. Boshliqning kreslosiga... Botir firqani o‘tirg‘izdi. O’zi pastdan joy oldi. Maktab o‘quvchisi misol itoatkor tikilib o‘tirdi.

Botir fira raykomona gap ochdi:
—   O’rtoq Mirzaev, vaqt ziq, maqsadga o‘tamiz. Bir jurnalistimiz shu yoqqa tushib qolibdi. Familiyasi Madiev.
—   Bor, Madiev bor. Klara, bemor Madievning kasallik varaqasini olib keling!
Hamshira bemor Madievni kasallik daftarini olib keldi.
—   Mana, Madiev Mirza — 1948 yidda tug‘ilgan, —
o‘qidi bosh vrach. Diagnoz: shizofreniya paranoial
nыy sindrom. Reaktivnыy psixoz. Depressivno-paranoidnыy sindrom.
—   Iya-iya... — deya ajablandi Botir firqa. — Qanaqa-qanaqa?
—   Maniakalno-depressivnsh psixoz. Vyalo protekayushaya shizofreniya.
O’rtoq bosh vrach, men partiya rahbariman. Bir so‘z bilan aytsak, men masalaga partiyaviy yondashaman. Siz ham masalaga partiyaviy yondashib, meditsina terminlarini partiyaviy tushuntirib bering.

—   Xo‘p bo‘ladi, Botir Esonovich. Shizofreniya — bu, miya qobiliyatining buzilishi, fikrlash tarzining ishdan chiqishi, parokanda bo‘lishidir. Shizofreniyani birinchi bo‘lib Shveytsariya vrach Eygen Bleyler o‘ylab topgan va joriy etgan. Bleylerning ta’limoticha, shizofreniyaga yo‘liqqan bemor, hayot hodisalari oldida o‘zini jilovlab ololmaydi, tilini tiyib turolmaydi, yopib yurolmaydi. Insoniy qonun-qoidalarga itoat etolmaydi, insoniy axloq-odobga rioya etolmaydi. Shizofreniya — ko‘ngliga nima keladi, ana shuni bajaradi, tiliga nima keladi, ana shuni aytadi. Aytgandayam, telbalarcha aytadi, surbetlarcha aytadi. Shu sabab, shizofreniya — partiya-hukumat uchun bamisoli bemahal qichqirgan xo‘roz bo‘ladi.
—   Io‘q-e, unchalik emasdir?
Shunchalik, Botir Esonovich, mana shu... Madievchalik! Xo‘-o‘sh, paranoyya — bu muntazam davom etadigan ruhiy parokandaliqdir. Bunda, bemor vosvos holatda hayot kechiradi. Vosvoslik uzluksiz davom etadi. Bu dardga chalingan bemorga kim qarshi gapirsa, ana o‘sha odamni o‘ziga dushman deb biladi. Sovet meditsinasi taraqqiy etib, shizofreniya bilan paranoyyaning yangi-yangi turlari ochildi. Akademik Snejnevskiy «vyalo protekayuvdaya shizofreniya» — sekin-asta, ko‘zga chalinmay dardmand etadigan shizofreniyani kashf etdi. Bu o‘ta xavfli kasallikdir. Akademik Snejnevskiy kashfiyotining buyukligi shundaki, bu diagnozni... man-man degan odamni peshonasiga yopishtirib... psixbolnitsaga o‘tqizsa bo‘ladi. Bu diagnoz sovet meditsinasi uchun... o‘ta qulay diagnozdir. Chunki insonparvar sovet davrida... g‘ayritabiiy fikrlovchilar bo‘lishi mumkin emas, hardamxayollar bo‘lishi mumkin emas. Partiyaviy til bilan aytganda, oramizda «inakomnslyayushie dissident»larga o‘rin yo‘q!

—   Shunday, shunday.
—   O’ziga bino qo‘yish, o‘ta tajanglik, o‘ta ta’sirchanlik, har narsani ko‘ngliga olish... ruhiy kasallik simptomlari!  Shizofreniya! Paranoyya! Mana, bemor Madiev... o‘z vatanini rad etish dardi, o‘z vatanidan kechmoqchi bo‘lish dardi, o‘z vatanini tark etmoqchi bo‘lish dardi! Bemor qonunga xilof ravishda o‘z ona vatanidan chet elga chiqib ketmoqchi bo‘lgan.
—   Chet elga ketmoqchi bo‘lgan?
—   Ha, chet elga qochib ketmoqchi bo‘lgan.
—   Iya-iya...
—   O’zini chet el razvedkachisiman, degan.
—   Iya-iya...
—   Xullas, chet elga qochib ketmoqchi bo‘lib yurganda... fosh bo‘lib qolgan!
—   Iya-iya... Tuppa-tuzuk bola edi-ya! O’sadigan kommunist edi-ya! Hay, attang, sizlarga tushib qolibdi.
—   Gap bizda emas. Madiev kundalik turmushda o‘zi shunday bo‘lgan.
—   Siz Madievni qaerdan bilasiz?

—   Qaerdan bilardim, ishonchli manbalardan bilaman. Mana, oblast partiya komitetining birinchi sekretari o‘rtoq Rajabovning raporti. Jamoatchilik sudi, xalq militsiyasining hujjatlari. Inkor etib bo‘lmas hujjatlar! Biz ana shu hujjatlar asosida... diagnoz qo‘ydik! Kommunistik partiya so‘zi — diagnoz! Kommunistik partiya diagnozi — sovet meditsinasi diagnozi!
Botir firqa joyidan qo‘zg‘oldi. Kabinetni ichkaridan qulflab keldi. Bosh vrach ro‘parasidan joy oldi. Vrach bilan betma-bet bo‘lib o‘tirdi. Samimiy gap ochdi:
—   Uka, shaxsan men o‘zim sizni kommunistik partiya safiga qabul qildim. Shu darajaga ko‘tarilishingiz uchun xiyol bo‘lsa-da, ulushim bor, deb o‘ilayman.
—   Albatta, Botir Esonovich, albatta. Meni partiyaga o‘tqazmaganingizda, bosh vrachlik kreslosi qaerda edi?

Rahmat, uka, rahmat. Hali, yana qo‘llab-quvvatlayman. Endi, mana shu kasalxona rayonimiz territoriyasida ekanidanmi yo sizni qo‘llab-quvvatlashimni bilganidanmi, o‘rtoq Rajabov meni jo‘natdi. Shaxsan o‘zlari jo‘natdi!

—   Bajonidil, kommunistik partiya nima desa shu, bajonidil.
—   Yashang, partiya chizig‘idan chiqmasangiz, kam bo‘lmaysiz. Gap oramizda qolsin: mana shu Madievni chiqarib yuboring. Faqat birov bilmasin.
Bosh vrach birdan o‘zgardi. Yelkalari tik bo‘ldi. Ko‘ksi kerildi. Yuzi beshafqat tus oldi. Ko‘zlari sinov ham gumon bilan tikildi.

—   Iloj yo‘q, Botir Esonovich, iloj yo‘q. Kasalxonamizning o‘z ichki qonun-qoidalari bor. Ana shu ichki qonun-qoidalarni buzgan vrach... boshi bilan javob beradi.
—   Partiya talab qilyapti, uka, partiya!
—   To‘g‘ri, partiyaning talabi biz uchun qonun! Lekin meditsinaning o‘z ichki qonun-qoidalari bor. Biz Gippokrat oldida qasam ichganmiz. Gippokrat! Qasamni buzgan vrach — vrach emas.
—   Shaxsan o‘rtoq Rajabov iltimos qilmoqdalar! Mana, o‘sha Rajabovning raporti. Mana, shaxsiy imzosi. Shaxsan o‘zi qo‘l qo‘ygan! O’rtoq bosh vrach, Lev Trotskiyni mashhur bir gapi bor. O’rtoq Trotskiy bunday deydi: partiya misoli ikki qavatli binoda yashaydi. Ikkinchi qavatda partiya qaror qiladi. Birinchi qavatda partiya mazqur qarorni ijro etadi. O’rtoq Trotskiy aytganidek, ikkinchi qavatda obkompartiya qaror qildi, birinchi qavatda raykompartiya — biz ana shu qarorni bajarmoqchimiz, xolos.

—   Shunday ekan, o‘shanda o‘rtoq Rajabov raport yozmasin edi? Keyin, so‘zidan qaytmasin edi?
—   Rajabov so‘zidan qaytmas edi. Shu, ovozing o‘chgur... radio yomon-da.
—   Bu ishga radioning nima aloqasi bor?
—   Iya, hali xabaringiz yo‘qmi?
Botir firqa yuzlarini egdi. Shahodat barmog‘i bilan vrachni imladi. Vrachni qulog‘iga ohista shivirladi:
—   Yaqinda, ovozing o‘chgur «Golos Ameriki» shu haqda... huribdi. SSSR, KPSS, jinnixona, shoir, deb huribdi.
—   Gapirsa-gapiraversin!
—   Endi, butun dunyoga sharmanda bo‘lmaylik deyman-da. Moskva nima deydi? Yuqoridagilar nima deydi? Partiyaviy jazo olamiz, partiyaviy! Shu bois, o‘rtoq Rajabov masalani bosdi-bosdi etmoqchi.
—   Iloji yo‘q, Botir Esonovich. Bemor keltirilganda, uch-to‘rt kun meditsina tekshirishidan o‘tkaziladi. Diagnoz belgilanadi. Ana o‘shanda bir ilojini qilsa bo‘lar edi. Endi, bemor belgilangan muddat mobaynida yotib davolanmasa... ozodlikka chiqarilmaydi.