Ona o‘ng gapirmadi — chap gapirdi:
—   O’chir, bozori kasod! O’chir, zog‘ora non!
Ona endi bolasini quloq-chakkasi aralash qo‘yib-qo‘yib oldi.
Nihoyat, tayoq o‘tdi. Bolasi jonholatda turdi. Jonholatda onasi yelkasiga osildi. Bo‘ynidan quchoqlab oldi.
Ona ro‘moli uchiga tutiklik bir nimani qo‘ltig‘iga oldi. Tugunni ehtiyotlab-ehtiyotlab qo‘ltiqladi. Yo pirim, deya, joyidan qo‘zg‘oldi. Oeqlayotib, qalqib-qalqib oldi. O’zini o‘nglab oldi. Bir-ikki qadam bosdi.
Ona yelkasida bola, yo‘l oldi. Ona qo‘ltig‘ida tugun, yo‘l oldi.
Bola onasi boshini opichlab bordi. Ovoz berib, yig‘lay, dedi. Onasidan qo‘rqdi. Onasi oyoqlarini chimchilab olishidan qo‘rqdi. Bola bor-yo‘g‘i ing-ing etib bordi.
Baribir, ona ko‘ksida shalvirab borajak bolasi oyoqlaridan o‘yib-o‘yib oldi.
Ona o‘ng gapirmadi — chap gapirdi:
—   O’chir, bozori kasod! Sidirg‘a o‘tir, bozori kasod, sidirg‘a o‘tir!
Bola ingillamay qoldi.

Ona yolg‘izoyoq so‘qmoq bo‘ylab yurdi. Qishloqni mo‘l yurdi.
Qishloq bir qadam ko‘rinsa-da, xiyla olis bo‘ldi.
Bir ilon so‘qmoqni kesib o‘tdi.
Ona taqqa to‘xtadi. Seskanib oldi. O’zini orqaga oldi.
Shunda, yelkasidagi bolasi ketiga chalqayib ketdi. Keti bilan yiqilib tushay dedi.
Ona bolasini oyoqlaridan ushlab qoldi.
Ona yoqasini ko‘tarib, ichiga «tuf-tuf» etdi. Ilon yurmish o‘t-o‘lan shitir-shitir tingunicha qimirlamadi. Joyida turdi.
Tag‘in yo‘lida davom etdi.
Bola onasini boshini opichlab-opichlab oldi.
—   Ena, non... — dedi.
Ona parvo etmadi. Bir maromda odimladi. Qosh qorayib bordi.
Ona qadamini katta oldi. Ammo qadami o‘ngmadi. Boshi aylandi. Ko‘z oldi tebrandi.
—   Ena, no-on...
Elas-elas bir it hurdi. It kimga hurdi? It nima-ga hurdi?
Ona oyoq ildi.

«It menga huryapti, menga! — deya o‘yladi. — It bir nimani hidini oldi. It non hidini oldi, non. It ana endi chopib keladi!»
Ona it hurishini... bolasidan ko‘rdi.
«Bolam non-non deyapti. It «non» so‘zini eshitdi», deya o‘yladi.
—   Non dema-ya, qirilib ketgur! — deya, bolasi
sonini o‘yib-o‘yib oldi. — Ana, it kelyapti, non
dema-ya!
Bolasini nafasi ichiga tushib ketdi. Ona tag‘in yo‘lida davom etdi. It yana bir hurdi.
Ona ana shunda it bor tarafga qarab ketayotganini angladi.  Yo‘lini chap solishni o‘yladi.
Ammo so‘qmoq yolg‘iz bo‘ldi. O’z oti o‘zi bilan, yolg‘iz.
Ona: «It non hidini oldi-yov. Chopib kelib yopishmasa-yov», deya o‘yladi.
—   Ona, no-on...
Ona yo‘lini so‘qmoqdan chap solmoqchi bo‘ldi. Besh-olti odim bosdi. Ammo oyoqlari chirmovuqlarga ilashib qoldi. Yovvoyi bedalarga ilashib qoldi.

Shunday ketsa, oyoqlari chalishib yiqilishidan qo‘rqdi. Yomondan-yomoni... o‘t-o‘lanlar ichida boyagiday ilonni bosib olishidan qo‘rqdi.
Ona yana qaytib so‘qmoqqa tushdi. Qo‘ltiq tugunini mahkamroq bosdi.
—   Ena, no-on...
Ona yelkalarini uchirdi. Bolasini silkib-silkib oldi. Jerkib-jerkib oldi. Oyoqlarini shapillatib-shapillatib urib oldi.
—   Non dema! — dedi. — Nonni otini atama!
Ona hamon hadik bilan qadamladi.
It yopishadi, deya hadiksiradi. Kun botib bordi.
Kunbotar alvon-alvon shafaq bo‘ldi. Havodan salqinlik ufurdi. Havodan oqshom nafasi ufurdi.
—   Ena, no-on...
It tobora yaqin bo‘la bordi.
Ona ehtiyot uchun... it taraf qo‘ltig‘i — o‘ng qo‘ltig‘i-dan tugunni oldi. Avaylabgina... chap qo‘ltig‘iga qis-tirdi. Ko‘ngli xiyol orom oldi. Dadil odimladi.
Bolasi ich-etini tirnab zorlandi:

—   Ena, no-o-on, no-o-on...
Ona itdan ellik-oltmish qadam beridan o‘tdi. Batamom bemalol o‘tdi. Boisi, it... bog‘loqlik bo‘ldi.
Qosh qorayib-qorayib qoldi.
Ona kulbasiga yetib keldi. O’choq boshida cho‘nqaydi.
Bolasi yelkasidan sirg‘alib tushdi. Joyida o‘tirib qoldi. O’rmalab-o‘rmalab oldi. Oyoqqa qalqdi. Toy-toy yurdi. Atak-chechak yurdi. Tetapoya-tetapoya yurdi. Oyoqlarini yoydi. Tevarak-boshga ser soldi: qaerlarda non bo‘ladi?
Bola ana shu joylarni titkiladi. Dasturxonni ochib qaradi. To‘ntariqlik toboqlar ostini qaradi. O’rog‘lik suprani yoyib qaradi...
Onani enka-tenkasi quridi. Entikib-entikib na-fas oldi. O’zini o‘ngladi. Uziga keldi.
So‘g‘in, qo‘ltig‘idan tugunni oldi. O’choq boshiga yoydi: tugunda kaftday zog‘ora non bo‘ldi!

Uzalib, obtovani oldi. Jo‘mragidan yerga ikki tom-chi tomizdi. Jo‘mrakni og‘ziga qo‘yib ko‘tardi. Ko‘tarib suv ichdi. Entikib suv ichdi.
Zog‘ora nonni olib... chappa burildi. Nonni katta-katta tishladi. Nonni katta-katta chaynadi. Nonni kat-ta-katta yutdi...
Zog‘oradan ushoq-da qolmadi!
Tag‘in... o‘ng burildi...
Bolasi hali-hamon toboqlar ostidan... non qidirdi!
—   Beri kel! — dedi ona. — Beri kel, mana non!
Bola hadahalab keldi.
Ona bolasini bag‘riga oldi. Ona bolasi og‘ziga... ko‘krak soldi. Bolasiga ko‘krak berdi.

6

Onalar... tasbehday-tasbehday tizilib o‘tirdi. Ona bir yo‘lovchiga qo‘l cho‘zdi.
—   Mana shu qizaloqni ola keting, sizga qiz bo‘ladi! — dedi. — Bir kulchaga almashaman, bir kulchaga!
Ona bir yo‘lovchiga bolasini ko‘rsatdi.
—   Mana shuni zog‘ora nonga almashaman! — dedi. —
Kaftday zog‘ora non bo‘lsa bo‘ladi!
Mazkur yo‘lovchi... Botir firqa bo‘ldi. U e’tibor bermadi. Beparvo o‘tdi.
Besh-o‘n qadam o‘tib, oyoq ildi. Boisi, ovoz tanish tuyuldi. Ketiga qayrilib qaradi. Ketiga qaytib keldi.
Chin, tuyulganicha bor bo‘ldi. Bolasini oldiga olib o‘tirmish ona... Mirzaxo‘jaboyni bevasi bo‘ldi.
Botir firqa qo‘llarini beliga qo‘ydi. Bevaga qarab turdi.
Ona yerga qaradi. Bolasini butlari orasiga tortibroq o‘tirdi. Bolasini yelkalaridan quchoqlab o‘tirdi. Peshonasini bolasi boshiga qo‘yib o‘tirdi. Ona betlarini bekitib o‘tirdi.
—   Izimdan yurilsin!
Botir firqa shunday deya, yo‘lida odimladi.

Ona joyidan qo‘zg‘oldi. Bolasini ust-boshini qoqdi: boladan xas-cho‘p tushdi. Boladan chang-tuproq tushdi. Bola... gupillab-gupillab changidi!
Ona o‘z ust-boshini tuzatdi. Etagini qoqdi. Jelagini betiga tortib qo‘ydi. Bolasini qo‘lidan yetakladi.
Botir firqa ketiga qayrilmay qadamladi. Yerdan ko‘zini olmay qadamladi.
Xolilatib-xolilatib oyoq ildi. Onaga qayrilmay gap ochdi. Yerdan ko‘z olmay gap ochdi. Ohista-ohista gap ochdi:
—   Siz Mirzaxo‘jaboyni kenja zaifasi... Zaynab... Zaynab xotinmisiz?
—   Shunday, shunday.
—   Qizalog‘ingizni oti nima?
—   Obod.
—   Obod, Obod... Mirzaxo‘jaboyni qizimi?
—   Shunday, Obod... o‘sha kishidan!
—   Siz kimni zurriyotini bozorga olib chiqqaningizni bilyapsizmi? Kimsan, Mirzaxo‘jaboyni zurriyoti!
Ona miq etmadi. Ona yerga tikildi.

—   Mirzaxo‘jaboyni zurriyoti-ya! — dedi Botir firqa. — Chin, Mirzaxo‘jaboylar sovet hukumatini tan
olmay, Afg‘onistonga qochib ketdi. Lekin u kishi
Saidxo‘ja eshonni to‘ng‘ich o‘g‘illari. Bir so‘z bilan
aytsak,  eshonzoda,  eshonzoda!
Ana shunda, ona tilga kirdi. Jelagi yoqasi bilan og‘zini ushlab tilga kirdi.
—   Bir norasidani tovoniga qolmayin deyapman-da, firqa bova, — deya yig‘ladi. — Shugina norasida peshonamga sig‘mayapti!
—   Shugina bir... go‘dakni boqib bo‘lmay qoldimi?
—   Yo‘q-da, firqa bova, yo‘q-da. Xonumonimiz kuydi! Biz kuyib-kuyib... kul bo‘ldik!
—   Mirzaxo‘jaboyni go‘dagi uchun-a?
—   Kunjara bersam, yemasa nima qilayin? Zog‘ora non otliqqa yo‘q bo‘lsa, nima qilayin?
—   Bir borib aytsangiz... qadamingiz kira tilaydimi?
Botir firqa umid suvlari sepib, umid suvlari sepib ketdi.

7

Botir firqa oqshom vaqti ayoliga tayinladi:
—   Mirzaxo‘jaboyni bevasiga bitta kulcha olib bo-rib ber, — dedi. — Faqat birov bilmasin, zamon yomon.
—   Bitta kulcha nima bo‘ladi? — dedi ayoli.
—   Har tandir yopishingda bittadan kulcha berib
kelasan, tushundingmi? Bevasiga ayt, birov bilmasin.
Zamon yomon, juda yomon...