VI

Oy suzilib-suzilib boqdi.
Bobomiz ozg‘in panjalarini havoda ochib yumdilar.
— Esingdami, momosi, — dedilar. — O‘shanda-da oy yorug‘ edi, yop-yorug‘ edi...
Bobomiz kaftlari bilan qovjirab-qovjirab yotmish xaslarni paypasladilar.
— Men otni jildirib kelayin, momosi, — dedilar.— Sen o‘tirib tur. Qo‘rqmaysanmi, o‘zi?
Bobomiz adirdan endilar. Ariqdan hatladilar. Yo‘ng‘ichqapoya oralab yurdilar.
Ot quloqlarini dikkaytirdi. Ketiga tis bo‘ldi.
Xo‘jasini tanidi, bo‘y berdi.
Bobomiz ot yollarini siladilar. Silab-silab erkalatdilar.
Ot qozig‘ini sug‘urdilar. Hali ot og‘zi tegmagan yerga tepib-tepib qoqdilar. Jabdug‘ini-da ot oldiga olib kelib qo‘ydilar.
Bobomiz ana shu jabduqqa picha cho‘nqaydilar. Oyoqlarini uzatib-uzatib o‘tirdilar.
Kaftlari bilan yo‘ng‘ichqalarni siladilar. Kaftlarini yuzlariga surtdilar, burunlariga bosdilar.
Kaftlarini to‘yib-to‘yib iskadilar.
Shunda... shunda, ariq yoqalab kelmish qoralarga ko‘zlari tushdilar.
Yo‘ng‘ichqa isli kaftlari bilan soqollarini tutamlab-tutamlab qaradilar...

1

Necha-necha qizg‘aldoqlar ochildi.
Barglari sochilib-sochilib ketdi.
— Do‘xtir bizning ichimizga kirib chiqibdimi, momosi. Do‘xtir ayta beradi-da! Ana, Jo‘raqulni do‘xtirlar odam bo‘lmaydi, dedi. Bemorxonadan olib keting, dedi. Ana, yuribdi, otdaygina bo‘lib!..
— Chin, bovasi chin.
— Bilasan, Hazrati Xizr suygan bandalariga yo‘liqadilar. Menga yo‘liqdilar, farzand beraman, dedilar. U kishi yuzimdan o‘tolmaydi, momosi. Odamning yuzi issiq-da, momosi.
— Aytganlari kelsin, bovasi.
— Bo‘g‘irsoq, yog‘li patir qil. Ertaga ishga olib boramiz. Arpaga o‘roq tushar emish. Mehnat hayiti-da.
— Uff, ishning oxiriyam bormikin-a.
— Tirikchilik, momosi, tirikchilik. Odamning yuzi chidamaydi. Yana tag‘in Hushvaqt hayallayapti. Hushvaqt o‘rniga-da mehnat qilmasak bo‘lmaydi. Odamlardan uyat. Xushvaqt kelsin, o‘zimiz bilamiz...
— Kattalar qo‘yar.
— E, qo‘ymay nima? Xushvaqtday ulimiz bo‘ladi-da, kattalardan qo‘rqamizmi? Birovi g‘ing deb ko‘rsin! Hay, ko‘p javrama, ana ulimiz ishla-yapti, deymiz. Bor, yo‘lingdan qolma, deymiz. Bari uyalib qoladi! Qola bersa, Xushvaqt ulimizni o‘ylaydi. Chol-kampirga indamaylik, uli xafa bo‘ladi, deydi. Ulimizning yuz-xotirini qiladi. Hali-hozir kimimizning yuz-xotirini qiladilar, momosi...

2

Necha-necha qovunlar pishdi.
Tarvuzlar tars yorildi.
Uzumlar mayiz bo‘ldi.
— Eshitdingmi, momosi, Vaxshivorda birov yetmishida farzand ko‘ribdi. Yana tag‘in, o‘g‘il emish! Ana ko‘rdingmi, erta-kechi bo‘lmaydi. Sabr qilsang, g‘o‘radan holva bitadi. Sabrning tagi oltin, momosi.
— Aytganlari kelsin, bovasi.
— Aytganday, yana paxtani deyapti, momosi. «Hazorbog‘» sovxoziga yordamga boramiz ekan, o‘n besh kunga.
— Ikkovimiz-da boramizmi?
— Yo‘q, bir o‘zim boraman, momosi. Brigadir o‘zingiz borasiz, dedi. Biladi-da, bir o‘zim ikki-uch kishining ishini qilishimni biladi-da, momosi.
— Biladi, brigadir biladi, bovasi.
— Brigadir, siz choyxonachi bo‘lasiz, dedi. Men aytdim, choyxonachilik yarimjonlarning ishi, men paxta teraman, dedim.
— Unda, men nima qilayin, bovasi?
— Sen mol-hollarga qarab, uyda o‘tir, momosi. Sening ulushingni-da, Xushvaqtning ulushini-da o‘zim bajaraman. Xushvaqt kelsin, oyoqni uzatib yotganimiz bo‘lsin, momosi.
— Aytganlari kelsin, bovasi.

4

Necha-necha qorlar yog‘di.
Suv bo‘lib-suv bo‘lib oqdi.
— Men senga aytsam, momosi, Yaratganning o‘zi beraman desa, qo‘shqo‘llab beradi. Sendan-mendan so‘rab o‘tirmaydi. Ma, ol, qulim, deydi. Mana ko‘rasan, momosi...
— Aytganlari kelsin, bovasi...

5

Avji saraton bo‘ldi.
Oftob lov-lov yondi.
Oftob olamni jingirtob-jingirtob qildi.
Oftobda suv qaynayin-suv qaynayin, dedi.
Shunday kunda ramazon keldi.
El ro‘za tutishini-da bilmadi, ro‘za tutmasini-da bilmadi. Ro‘za tutayin dedi, kun ko‘z ochirmadi, kun nafas oldirmadi. Ro‘za tutmayin dedi, mo‘min-musulmon uchun ro‘za qarz-da bo‘ldi, farz-da bo‘ldi.
Otamiz bilan onamiz o‘ylab-da o‘tirmadi. Kun oftob tugul, olov purkasada, ro‘za tutarman bo‘ldi.
Boisi, el-yurt oldida o‘zlarini qarzdor bildi, el-yurt oldida o‘zlarini aybdor bildi...
Qola bersa, otamiz bir umidi Laylat ul-Qadr bo‘ldi...

6

Emishki, yil, melodiy olti yuz o‘ninchi yil bo‘ldi. Oy, Ramazon oy bo‘ldi.
Ollohi taoloning Jabroil otli bir farishtasi bo‘ldilar. Ollohi taolo ana shu farishtasini huzurlariga chaqirdilar. Jabroil farishtasidan Muhammad alayhissalomimizga vahiy yubordilar.
Bu amal Qur’oni karim oyatlari yoddan aytila boshlamish ilk kechada sodir bo‘ldi.
Ollohi taolo ana shu tariqa-ana shu tariqa, Muhammad payg‘ambarimizga vahiy yo‘llay-vahiy yo‘llay berdilar.
Melodiy olti yuz o‘ttiz ikkinchi yilgachayin ana shundayin vahiy yo‘llab turdilar.
Emishki, Qur’oni karim ana shunday bino bo‘ldi!
Shu boisdan Ramazon muqaddas oy bo‘ldi.
Qur’oni karimday mo‘tabar ham tabarruk kitob bino bo‘ldi, muqaddas bo‘ladi-da!
Shu boisdan Ramazonda mo‘min-musulmonlar ro‘za tutdi.
Oydin bo‘ldikim, Laylat ul-Qadr ollohi taolo Muhammad rasulullohimiz uchun yaratmish kecha bo‘ldi.
Arabcha «layl» so‘zi o‘zbekcha «kecha» demakdir. Arabcha «qadr», o‘zbekcha «taqdir» demakdir.
Oydin bo‘ldikim, Laylat ul-Qadr, «taqdir hal bo‘lajak kecha» demakdir.
Jumlayi mo‘minlarga ayonkim, yillar hisob-kitobi Quyosh Yer girdida aylanmish davriga qarab sanaladi. Shunga binoan har kelajak yangi yil eski yilga nisbatan o‘n kun-o‘n kun oldin keladi.
Ramazon hijriy-qamariy yillar to‘qqizinchi oyi bo‘ladi.
Demak, Laylat ul-Qadr har yili bir vaqtda kelmaydi. Turli kechalarda keladi. Ramazon oyi oxirgi toq kechalarida keladi. Xususan, o‘n yettinchi, o‘n to‘qqizinchi, yigirma birinchi, yigirma uchinchi kechalarda keladi. Ko‘pincha, ramazonning yigirma yettinchisida keladi.
Laylatul-Qadr kelajak kecha mo‘min-musulmonlar nimaniki tilasalar, tilaklari bajo bo‘ladi. Orzu-umidlari ushaladi.

7

Otamiz-da, onamiz-da, Laylat ul-Qadrni... ulug‘ bir zot, deya o‘yladi!
— Laylatul-Qadr har bandasinikiga-da kela bermaydi, momosi, — dedi otamiz. — U kishi o‘z suygan bandalarnikiga keladi. Kimda-kim bus-butun ro‘za tutsa, ana shu bandasinikiga qadam ranjida qiladi.
Otamiz ramazon kechalarini sanab ro‘za tutdi.
Necha-necha kechalar bedor o‘tdi.
Otamiz ko‘z ilmayajak kechalar bo‘ldi.
Onamiz kiprik qoqmayajak kechalar bo‘ldi.
O‘zlari to‘shakda bo‘ldi, bor vujudlari tashqirida bo‘ldi. Quloqlari ding bo‘ldi.
Laylatul-Qadrni cho‘chitib yubormasinlar uchun yo‘talmay yotdi.Ohista-ohista gapirishdi. Tiq etmish tovush chiqarishmadi.
Eshiklar bilan derazalarni lang-lang ochib qo‘ydilar...
Ramazon-da oxirladi.
 Mo‘min-musulmonlar ro‘zalarini ochdi.
Ramazon hayiti bo‘ldi.
Onamiz chayindi-tarandi, o‘ziga oro berdi. Haytlik liboslarini kiydi.
Qabriston yo‘l oldi.
Ota-onasi boshiga bordi. Ota-onasi qabriga chiroq yoqdi: paxta tolasini eshit-eshib, pilik qildi. Zig‘ir moyga belab oldi. Cho‘p uchiga o‘radi. Cho‘pni qabr bag‘riga qadadi. Gugurt bilan pilik uchini yoqdi.
Pilik uchi lip-lip yondi.
Onamiz lip-lip yonmish pilikka termuldi...

Onamiz onasi rahmatlikni yodladi, onamiz otasi rahmatlikni yodladi.
Yodlab-yodlab yig‘ladi...
Onamiz ota-onasi boshidan qaytarda duch kelmish yetim-esirni qutladi.
— Hayitingiz qulluq bo‘lsin! — dedi.
Yetim-yesirlarga bir so‘m-bir so‘mdan hayitlik berdi.
Otamiz-da ozoda kiyimlarini kiydi. Jiynoq bo‘lajak hovuz bo‘yiga yo‘l oldi.
Yo‘lida uchramish mo‘min-musulmonlarni qutladi, beva-bechoralarni qutladi.
— Hayitingiz qulluq bo‘lsin! — dedi.
Beva-bechoralar qo‘liga uch so‘m-uch so‘mdan hayitlik berdi.
Otamiz beva-bechoralar duosini oldi.
Bekatlarda o‘tirmish xokisor bandalarni qutladi, uch so‘m-uch so‘mdan hayitlik berdi.
Otamiz xokisorlar duosini oldi.
Hovuz bo‘yida g‘uj bo‘lib turmish bolalarni ko‘rdi. Bolalar nisholda tevaragida uymalandi. Bildi, bolalarning tangasi yo‘q, bo‘lsa, nisholda olib yeyar edi.
Otamiz bolalarga bitta-bittadan nisholda olib berdi.
Bolalar nisholda yalay-yalay tarqaldi, otamizga qaray-qaray tarqaldi.
Otamiz bolalar duosini oldi.
Yo‘l-yo‘lakay hamsoya-qo‘llarni hayit bilan muborakbod etib keldi.
— Laylatul-Qadr kelaman desa, Ramazon deb o‘tirmay, kela beradi, momosi... — dedi otamiz.
— Aytganlari kelsin, bovasi... — dedi onamiz.

8

Onamiz to‘lishib-to‘lishib qoldi.
Yonoqlarida sepkil toshib-sepkil toshib qoldi.
— Oymomoning bo‘yida bo‘pti, ko‘z tegmasin.
— Yaratganning o‘zi nolasini eshitibdi, kech bo‘lsayam beribdi.
— Farzandning erta-kechi bo‘ladimi.
— Ishqilib, eson-omon qutulib olsin.
Onamizni ko‘rmishlar ana shunday dedilar!
Aslida... unday emas!
Ayol zoti chinakam farzand dog‘ida kuysa... farzandni qalban orzu qilsa... xuddi bo‘yida bo‘lmishday to‘lishadi! Ayol ruhiyati shunday, ayol tani shunday, ayol qalbi shunday!
Tabiat ayolni farzand uchun yaratadi.
Farzand — ayol baxti bo‘ladi, shon-sharafi bo‘ladi, yuz-xotiri bo‘ladi!
Ona — ayol zoti uchun oliydan-oliy martaba bo‘ladi!

9

Onamiz dardi ichida bo‘ldi. Birovga sir bermadi.
O‘tirdi-o‘tirdi, Robiya hamsoyasinikiga o‘tdi.
Hamsoyasi ayvonda o‘g‘lini osmonga otib o‘ynadi. Har otishida go‘dak qiyqirib-qiyqirib kuldi.
Onamiz ko‘zi tandirga qiya tashib yurmish qizda bo‘ldi. Ana, o‘sha yig‘loqi chaqaloq, ana! Do‘pposday qiz bo‘ldi!
Onamiz qizga tikildi-tikildi, ich-ichida shunday dedi:
«Big‘-big‘ qilmaganingda... qizimning otini bilib olar edim...».
Hamsoyasi go‘dagini beshikka beladi. O‘g‘li tilidan aytdi:
— Ay momo, meni tebratib turing, enam non yopib kelsin. Katta bo‘lsam, men ham qizingizning beshigini tebrataman.
— Aytganing kelsin... — dedi onamiz.
Hamsoyasi tandirga qarab ketdi.
Onamiz beshik tebratdi.
Chaqaloq onamizga qarab-qarab keldi.
Onamiz-da kuldi.
— Ha, kulishni-da bilasanmi? Kulishni-ya? — iyak silkidi, — Kul, kula ber!..
Chaqaloq mimit qo‘llarini shunday peshonasida osilmish tumorga uzatib-uzatib kuldi. Og‘zida bitta-da tishi bo‘lmadi!
Onamiz beshikka engashdi. Shunda... shunda, dimog‘i go‘dak isini tuydi...
Onamiz umrida gullar, barglar isidan bahra oldi. Turfa ko‘katlar, taomlar isidan bahra oldi. To‘yib-to‘yib iskadi.