Vasiyat qilaman! Xalifa arablarga yaxshi munosabatda bo‘lsin. Ular arabning asosi, islomning moddasidir. Ularning zakot mollaridan faqirlariga ulashilsin.

Xalifaga ulug‘ va qudratli Ollohning, Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning himoyasini tavsiya etaman. U xalq oldidagi axdini bajarsin. Ularga toqatidan tashqari ishni yuklamasin.

Umar roziyallohu anhu vafot etgach, uning tobutini ko‘ta-rib chikdik. Abdulloh ibn Umar salom berib, Oisha onamizga: «Umar ibn Xattob izn so‘rayapti»,-dedi.
— Uni ichkariga olib kiraveringlar,- dedi mo‘minlar onasi Oisha roziyallohu anho.

Olloh rozi bo‘lsin, hazrati Umarni ikki do‘sti yoniga olib kirishdi...»

Ibn Abbosdan: «Olloh rozi bo‘lsin, Umarning jasadlari sarirga (chorpo) qo‘yildi. Uni kafanladilar. Tobutni ko‘ta-rishdan oldin xaqqiga duo qilib, mag‘firat tiladilar. Men ham ularnikg orasida edim. Bir kishi yelkamdan tortdi, qo‘r-qib ketdim. Qayrilib qarasam, Ali ibn Abu Tolib roziyalloxu anhu ekanlar. Olloh rozi bo‘lsin, Umarga rahmat tilab dedilar:

Qasamki, Olloh seni ikkala do‘sting bilan birga qilajak. Chunki men Payg‘ambar alayhissalomning: «Men, Abu Bakr va Umar bordik», «Men, Abu Bakr va Umar chikdik», «Men, Abu Bakr va Umar kirdik» deganlarini ko‘p bora eshitganman Umid qilamanki, Olloh seni ikki do‘stingta qovushtiradi».

Usmon ibn Affon roziyallohu anhuning vafotlari

Abdulloh ibn Salom deydi; «Birodarim Usmon bilan salomlashgani huzuriga bordim, Uning hovlisi qurshovda edi. Uyiga kirdim.

— Xush kelibsan, ey birodarim,- deya Usmon meni qarshi oldi. — Bugun kechasi Rasululloh sallallohu alayhi vasallamni tushimda ko‘rdim. Mana shu darcha oldida turib:
— Ey Usmon! Seni qurshovga olishdim - dedilar.
— Ha, - dedim.
— Seni chanqatib ko‘yishdim -dedilar.
— Ha,- dedim. Shunda Rasululloh sallallohu alayhi va-sallam menga bir chelak suv uzatdilar, qonguncha ichdim. Hatto hozir ham ko‘kraklarim va kiftlarimda shu suvning sizib oqayotganini his etyapman. So‘ng Rasululloh sallallohu alayhi vasallam menga dedilar:
— Xohlasang, ular ustidan g‘olib bo‘lasan. Xohlasang, biz bilan birga iftor qilasan,

Men Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning huzurlarida iftor qilishni ixtiyor etdim.

Bas, o‘sha kuni Usmon roziyallohu anhu o‘ldirildi». Abdulloh ibn Salom Usmon roziyallohu anhuning o‘limi oldidan qonga belanib yotganiga guvoh bo‘lgan kishilardan so‘radi:
— Konlarga belanib yotgan Usmon so‘nggi nafaslarida nima dedi?
— Ollohim! Muhammad sallallohu alayhi vasallamning ummatini birlashtir, deb uch marta takrorlaganini eshitdik,- deyishdi.
— Jonim ko‘lida bo‘lgan Zotga qasamki, agar Olloh bu ummatni hech qachon birlashmaslikka chaqirganida edi, to qiyomatgacha ular birlasholmagan bo‘lardi»,- dedi Abdulloh ibn Salom.

Samoma ibn Hazin Qushayriydan: «Usmon roziyallohu anhu uyini qurshovga olganlarga karata:

— Sizlarni menga qarshi gijgijlagan o‘sha ikki kishnni koshimga olib keling, -deganlarida men ham u yerda edim. Keyin o‘sha ikkitasi keltirildi. Ular bamisoli ikkita taka yoki ikkita eshakdek edi. Usmon roziyallohu anhu ularga yaqin borib, dedilar:
— Olloh va islom haqqi sizga bildiraman, eslaysizmi,Rasululloh sallallohu alayhi vasallam Madinaga kelgan paytlarida bu yerda Ruma qudug‘idan boshqa chuchuk suv yo‘q edi.O’shanda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam: «Kim Ruma qudug‘ini sotib olib, o‘z paqirini musulmonlarning paqiriga kuysa (ya’ni, kuduqni sotib olib, Olloh yo‘lida musulmonlarga vaqf etsa), jannatda bu kishiga undan ham yaxshirog‘i ato etiladi» - degan edilar. Bas, o‘shanda men quduqni sotib olgan edim. Sizlar esa bugun u quduqdan, hatto dengizning suvidan meni to‘syapsiz-a?!
— Ha, shunday,- deyishdi.
— Olloh va islom haqqi bildiraman, mushkul holda qolgan qo‘shinga molimdan sarflab, uni qanday oyokda turg‘izganimni eslaysizmi?
— Ha,- deyishdi.
— Olloh va islom haqqi sizga bildiraman, eslaysizmi, qavm ko‘payib, masjidga sig‘may qolganida Rasululloh sallallohu alayhi vasallam; «Masjidga yondosh falonchining yerini kim sotib olib, masjidga ko‘shsa, u kishiga jannatda undan ham xayrli-rog‘i ato etiladi»-degan edilar. Men u yerni sotib olib, mas-jid hududini kengaytirdim. Sizlar esa bugui meni u yerda ikki rakat namoz o‘qishdan to‘syapsizlar-a?!
— Ha, shunday,- deyishdi.

Olloh va islom hakki bildiraman, Rasululloh sallal-lohu alayhi vasallam Makkadagi Sabir tog‘i ustiga chiqqanida yonlarida Abu Bakr, Umar va men bor edim. O’shanda tog‘ shu darajada silkindiki, toshlar pastga qulay dedi. Rasululloh sallallohu alayhi vasallam oyoklarini tog‘-toshga urib: «Tinchlan, ey Sabir! Senga nima bo‘ldi? Axir, ustingda Payrambar, Siddiq va ikkita shahid turibdi-ku?!»- deganlarinn eslaysizmi?
— Ha,- deyishdi. Shunda Olloh rozi bo‘lsin Usmon:
— Ollohu akbar! Ka’baning Parvardigoriga qasamki, bular mening shahidligimga guvohdir»,- dedilar (Termiziy rivoyati).

Rivoyat qshshnadi: «Usmon roziyallohu anhu yarador qilinganida, soqollari qonga bo‘yalgan holda dedilar: «Hech iloh yo‘q, magar O’zing bordirsan, ey pok Parvardigor! Darhaqi-qat, men o‘z jonimga zulm qilguvchilardan bo‘lib qoldim. Ollohim! Ulardan himoya et. Barcha ishlarimda O’zingdan ko‘mak so‘rayman. Menga sabr ber».

Ali karramallohu vajhahuning vafotlari

Asbag‘ al-Hanzoliy dedi: «...Endi tong yorishayotgan payt edi. Ibn Tayyoh, Olloh undan rozi bo‘lsin, Alining huzuriga kirib, uni namozga chorladi. Ali karramallohu vajhahu horg‘in holatda yotardilar. Ikkinchi marta chorlaganida xam holat o‘zgarmadi. Uchinchi marta azon aytilganida, o‘rnidan qo‘zg‘aldilar va ushbu baytni aytib yura boshladilar:

Uchrashuv hak, o‘lim bilan bir kuni,
Qalbingni hozarlab, vazmin kut uni.
Qilsa hamla, izlama qocharga yer,
Qo‘rkma rozi bo‘lab, omonatni ber.

Ali karramallohu vajhahu kichik eshik oldiga yetib kelganlarida, Ibn Muljim unga tashlanib, xanjar sanchdi. Shunda Olloh rozi bo‘lsin, Alining qizi Ummu tashkariga chiqib dedi: «Vo ajab! Bu nimasi?! Erim — amirul mo‘minin (Umar roziyallohu anhu) bomdod namozi paytida o‘ldirilgan edi. Endi ayni shu mahal otam (Ali roziyallohu anhu)ning xam joniga qasd qilindi!»Rivoyat qilinadi: «Ibn Muljim pichoq sanchgan paytda Ali karramallohu vajhaxu dedilar: «Ka’baning Rabbiga qasamki, men g‘olib bo‘ldim».Muhammad ibn Alidan rivoyat kilinadi: «Joniga qasd etilganidan so‘ng hazrati Ali o‘g‘illariga vasiyat qildilar. Keyin oxirgi nafaslarigacha «La ilaxa illalloh»dan o‘zga so‘zni tilga olmadilar».

«Xasan roznyallohu anhuning ahvoli og‘irlashgach, Olloh rozi bo‘lsin, Husayn akasining huzuriga kirdi va:
—Ey aka! Nega buncha bezovtasiz? Axir Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning, Ali ibn Tolibning huzuriga ketyapsiz. Ular sizning otalaringizdir. Xadicha binti Xuvaylidning, Fotima binti Muhammadning xuzuriga ketyapsiz, ular sizning onalaringizdir!-dedi.

Shunda Hasan roziyallohu anhu aytdilar:
— Ey uka! Men shunday bir ishga yuzma-yuz turibmanki,bunaqasi oldin bo‘lmagan».

Muhammad ibn Hasan roziyallohu anhumadan: «Muxolif tomon (Ibn Ziyodning kushini) Husayn roziyaddoxu anhuni kurshab olgach, Xusayn roziyallohu anhu ularning maqsadini angladi, o‘rnidan qalqib, asqobiga shunday xutba qildi: «Ollohga hamdu sanolar bo‘lsin! Nima bo‘layotganiga o‘zingiz guvoxsiz. Dunyo o‘zgardi. Dunyoning yaxshiliklari dunyodan yuz o‘girdi. Dunyodan nima qoldi o‘zi?! Bamisoli, idish tagida yiltillayotgan bir ho‘plam suv!

Bas, yetar! Buzilgan bu hayot menga kifoya. Ko‘rmaysizmi, Haqqa amal yo‘q, botildan qaytish yo‘q.

Bas! Mo‘min kishi Olloh taoloning diydoriga rag‘bat qil-sin. Mening nazdimda o‘lim safari saodatdan, zolimlar bilan birga kun kechirish zsa jinoyatdan boshka narsa emas!

Beshinchi bob
Xalifalar, amirlar va solih insonlarning o‘lim onlarida aytgan so‘zlari

Muoviya ibn Abu Sufyon vafoti arafasida dedi: «Meni suyab tyog‘izing». Aytgani bajarildi. Keyin Olloh taologa taslnx ayta boshladi, Ollohni zikr etdi, ko‘zlariga yesh keldi va Ey Muoviya! Qarib, axvoling pasayganidan so‘ng Rabbingni 1Glayapsanmi? Gullab-yashnagan, to‘lib-toshgan yigitlik paytingda qaerda eding?!» deya xo‘ngrab yubordi. So‘ngra iltijo eta boshladi: «Ey Rabbim! Kalbi toshdek kotgan bu osii cholga O’zing rahm et. Ollohim! So‘nggi nafaslarda qoqilish va toiilishdan asra. O’zingdan o‘zgaga umidi, ishonchi yo‘k kimsani hilming bilan yorlaqa».

Rivoyat qilinishicha, Muoviya xasta yotgan paytida bir guruh kishilar undan hol so‘rab xuzuriga kirishdi. Ular bemorning axvoli og‘ir ekanligini sezishdi. Muoviya Ollohga hamdu sano aytib, shunday dedi: «Nahot bu dunyo bizning bilganimizdan boshqacha bo‘lsa?! Ollohga qasamki, biz bu dunening chi-royiga uchdik. Butun jiddu jahdimiz, lazzatga uchligimiz bilan unga tashlandik. Lekin xech qancha vaqt o‘tmasdan dune ularni bizdan ketma-ket, bosqichma-bosqich tortib oldi, Dune bizga vafo qilmadi, dunyo bizga malomat bo‘ldi. Bu dunyo uyiga «tuf» va yana «tuf!»

Rivoyat kilinishicha, Muoviya oxirgi xutbasida dedi: «Ey insonlar! Men o‘rib olshishga tayyor ekinman, Albatta, men sizlarni idora kildim. Mendan keyin sizlarni boshqarajak kishi mendan xam yomonrok bo‘ladi. Xuddi mendan oldin idora qilgan zot mendan yaxshirok bo‘lganidek!

Ey Yazid! Qachon ajalim yetsa, jasadimni yuvishni okil kishiga topshir Negaki, Olloh nazdida oqilning o‘rni bo‘lak. Jasadimni muloyimlik bilan yuvsin. Takbirni ovoz chikdrib aytsin Ey Yazid! Ollohning ota-ona haqidagi nasihatinn unutma! Meni yangi «ko‘ylagim»ga o‘rab, qabrimga ko‘yganlaringdan sung Rahmlilardan raxshshrok bo‘lmish Zot bilan Muoviyani xoli qoldiring».

Muhammad ibn Uqba deydi: «O’lim onlarida Muoviya dedi: «Koshki «Zu-Tuvo»dagi oddiy kurayshlik kishilardan bo‘lib qolsam, koshki bu vazifada ishlamasam edi».

Abdulmalik ibn Marvon vafoti yaqinlashgach, damashqlik bir kir yuvuvchining ishiga qarab: «Koshki bir kir yuvuvchi bo‘lgan bo‘lsam-u, kunlarim shu hunar orkdsidan o‘tgan, shu huna-rim tufayli non topib yegan bo‘lsam. Koshki dunyo ishlariga boshchi bo‘lmasam edi», dedi.

Bu so‘zlardan xabar topgan Abu Hozim (Salama ibn Dinor al-A’roj al-Madaniy - tobe’inlardan) shunday deydi:

«Ollohga hamdu sanolar bo‘lsinkn, ular o‘limi arafasida biz yashayotgan hayotni orzu qildilar. Biz esa o‘lim yaqinlashga-nida ular yashayotgan hayotni orzu qilmaymiz».

Xasta yotgan paytida Abdulmalik ibn Marvonga deyildi:
— O’zingizni qanday his etyapsiz, ey amiral-mo‘minin?
— Olloh taoloning ushbu oyatida aytilganidek: «Mana, Bizning huzurimizga sizlarni aeval boshda qanday yaratgan bo‘lsak, shunday yolgiz holda keldingiz. Sizlarga bergan narsalarimizni ortingizda qoldiribsiz...» (An’om sura-si, 94 oyat), dedi amirul mo‘minin va joni uzildi».

Umar ibn Abdulazizning xotini, Abdulmalik ibn Marvonning qizi Fotima dedi: «Umar o‘lim xastaligiga chalingan paytida aytardi:
— Ollohim! Gar kunning bir soati mikdoricha bo‘lsa ham, o‘limimni ulardan maxfiy tut.

Umarning vafoti kuni edi. Men uning huzuridan chiqib, qo‘shni xonada o‘tirdim. Men bilan erim yotgan qubbali xonaning o‘rtasini birgina eshik to‘sib turgan edi. Qo‘shni xonadan Umarning ovozini eshitdim:
«Biz o‘sha oxirat diyorini yer yuzida zulmu zo‘ravonlik va buzgunchilik qilishni istamaydigan kishilar uchun qilurmiz. Oqibat taqvo qilguvchi kishilarnikidir» (Qasas surasi, 83-oyat). Keyin Umar jimib qoldi, na bir harakat, na bir so‘z eshitildi. — Borib karachi, Umar uxlab qoldimikan?- dedim xodimga. U Umarning xonasiga kirar ekan, chinqirib yubordi. Sapchib turib, u tomon yo‘naldim. Xonaga kirdim, Umar vafot etganedi».

Umar ibn Abdulazizning ahvoli og‘irlashgach, tabib chaqirildi. Tabib unga qarab:
— Bemor zaharlangan, omon qolishini aytolmayman,- dedi. Shunda Umar ibn Abdulaziz ko‘zini ochib tabibga tikildi va:
— Zahar ichmagan kishilarning ham omon qolishini aytolmaysan,-dedi.
— Zaharni sezdingizmi, ey amiral-mo‘minin?-so‘radi tabib.
— Zahar qornimga tushganidayoq sezgan edim.
— Nechun davoga rag‘bat etmaysiz, ey mo‘minlar amiri? Axir ahvolingiz og‘ir-ku!
— Xuzuriga boriladiganlarning eng yaxshisi Rabbimdir. Ollohga qasamki, agar dardimning davosi qulog‘imning yum-shog‘i kadar yaqin ekanligini bilganimda ham unga qo‘l cho‘zmagan bo‘lardim. Olloqim! Diydoringni Umarga xayrli qil...

Vafoti arafasida Umar yig‘ladi.
— Nega yig‘layapsiz, ey amiral-mo‘minin? Olloh siz tufayli sunnatlarni jonlantirdi, adolatni yuzaga chiqardi. Axir bular quvonchga bois ishlar-ku?!-deyishdi.
— Hali hisobga turg‘izilib, bu xalqning ishlari xususida so‘ralmaymanmi? Ollohga qasamki, xalqqa qilgan biror adolatimni Yaratuvchining o‘zi tilimga joriy etmaguncha ulug‘ va buyuk Zot qarshisida gapirishdan qo‘rqaman. Axir zoe ketkizgan amallarimiz qancha, - Umar ibn Abdulazizning ko‘zlaridan yosh to‘xtamas edi. — Meni o‘tirg‘izinglar,- dedi u.