O’tirg‘izishdi, keyin u:
Buyurganingni nuksonli kilgan, kaytarganingdan qaytmagan osiy menman,- deb uch marta takrorladi. So‘ng: «La ilaha illalloh»,- dedi va boshini ko‘tarib, bir nuktaga tikilib qoldi va dedi;
— Bir yashillikni ko‘ryapman, ular na ins va na jin...» Hikoya kilinadiki, Horun ar-Rashid o‘limi arafasida kafanlarini o‘z ko‘li bilan tanladi va ularga qarab dedi:
«Menga(ne mashaqqatlar bilan topgan) mol-dunyoying asqotmadi-ya! Mulku saltaiatim ham halok bo‘lib ketdi-ya» (Al-haaqqa surasi, 28-29 oyatlar).

Xalifa Ma’mun yerga kul to‘shatib ustiga yotdi va shunday dedi: «Ey mulki abadiy barqaror Zot! Mulki sovrilib bitgan zotga O’zing rahm qil».

Xalifa Mo‘‘tasim o‘limi arafasida dedi: «Agar haetimning buncha qisqaligini bilganimda edi, ko‘p narsalardan ti-yilgan bo‘lardim».

Xalifa Muntasir o‘lim onlarida o‘z holiga achinib, izti-rob chekdi. Shunda unga:
— Sizda ko‘rqiladigan holat yo‘q, ey amiral mo‘minin,-deyyashdya.
— Ha, dunyo ketib, oxirat menga yuzlanganidan boshqa narsa yo‘k, dedi Muntasir...

Hajjoj o‘limi arafasida dedi; «Odamlar: «Olloh sening gunohlaringni kechirmaydi»- deyapti. Ollohim! O’zing meni mag‘firat qnl».

Hajjojning bu so‘zlari Umar ibn Abdulazizni ajablan-tirar, unga havasini orttirar edi. Hajjojning bu so‘zlari Hasan Basrshga borib aytilganida:
— U shunday dedimi?- deb so‘radi Hasan Basriy.
— Ha,-deyishdi.
— Mumkin (ya’ni, Olloh Hajjojni mag‘firat qilishi mumkin),- dedi Hasan Basriy..

Oltinchi bob
Janoza va qabriston xususida oriflarning so‘zlari, qabr ziyoratining hukmi

Biling! Janoza orif kishi uchun ibrat, g‘aflat ahli uchun tanbeh va eslatmadir. Tobut g‘ofil kishining qalbini yumshatmaydi. Negaki, g‘ofil banda bu tobutda o‘zi emas, boshqalar yotadi, deb o‘ylaydi. Bir kuni odamlar uning ham tobutini ko‘tarishlarini xayoliga keltirmaydi. Xayoliga keltirsa ham yaqin orada bu ish voqe’ bo‘lmasligiga kattiq ishonadi. O’ylamaydiki, tobutda olib ketilayotganlarning aksari yakin-yaqnn-gacha shunday fikrda edilar. Lekin oqibat: ishonchlari yer bilan yakson bo‘ldi, hayot shamlarn butkul so‘ndi.

Ogoh bo‘ling! Inson ertami-indin, albatta, tobutga tushadi. Shunday ekan, tobutga yelka tutgan banda nima uchun tobut ichida o‘zining jasadi yotgandek his etmasin?!

Abu Hurayradan bir tobutni ko‘rib, shunday deganligi rivoyat qilinadi: «O’ting.lar (ya’ni tobut tomon o‘tib, uni ko‘taringlar)! Biz ham tez o‘tguvchimiz».

Molik ibn Dinor akasi o‘lganida uning tobuti oldiga borib yig‘ladi va: «Ollohga qasamki, sening qaerga ketganligingni bilmagunimcha, ko‘z yoshlarim tinmaydi. Qaerga ketganingni esa, to hayot ekanman, bilmayman», degan edi.

A’mosh deydi: «Janozalarda hozir bo‘lardik. Hazinlik, g‘am barchada barobar bo‘lganidan, kimga ta’ziya bildirishni bilmasdik».

Sobit al-Banoniy deydi: «Janozalarda hammaning yuzlari-ni yopib yig‘laganini ko‘rar edik».

Ha, sahobalarning o‘limdan xavfi mana shunday edi. Hozir-chi? Janoza marosimida hozir bo‘lgan jamoatning aksariyati ko‘p kulib, ko‘p gapiradi, hazil-huzil qiladi, marhumning me-rosi, vorislariga nimalar qoldirib ketayotgani haqida gap sotadi. Ammo, eng asosiysi — o‘zlari ham bir kuni mana shun-day tobutga tushishi, o‘sha paytda ahvollari qanday bo‘lishi xususida fikrlashmaydi. Nega..?Chunki ustma-ust gunohlar qilib, qotgan qalb g‘aflat og‘ushida qolgan. Endi u na Olloh taoloni, na oxiratni eslaydi. Er-taning dahshatli manzaralari unga yot. Bu qalbning yolg‘iz ovunchi — dunyo, ulfati — o‘yin-kulgu, mashg‘uloti — ma’siyat.

Ollohim! Bu g‘aflatdan bizni uyg‘ot. Oxiratda yordam bera-digan ishlar bilan mashg‘ul bo‘laylik.

...Oldimizda tobut turibdi. Janozada hozir bo‘lganlar uchun eng yaxshi holat o‘likning ahvoliga yig‘lamoq, agar oqil bo‘lsalar, o‘zlari uchun yig‘lamokdir.

Sobit al-Banoniy deydi: «Janozalarda hammaning yuzlari-ni yopib yig‘laganini ko‘rar edik».

Ha, sahobalarning o‘limdan xavfi mana shunday edi. Hozir-chi? Janoza marosimida hozir bo‘lgan jamoatning aksariyati ko‘p kulib, ko‘p gapiradi, hazil-huzil qiladi, marhumning me-rosi, vorislariga nimalar qoldirib ketayotgani haqida gap sotadi. Ammo, eng asosiysi — o‘zlari ham bir kuni mana shun-day tobutga tushishi, o‘sha paytda ahvollari qanday bo‘lishi xususida fikrlashmaydi. Nega..?Chunki ustma-ust gunohlar qilib, qotgan qalb g‘aflat og‘ushida qolgan. Endi u na Olloh taoloni, na oxiratni eslaydi. Er-taning dahshatli manzaralari unga yot. Bu qalbning yolg‘iz ovunchi — dunyo, ulfati — o‘yin-kulgu, mashg‘uloti — ma’siyat.

Ollohim! Bu g‘aflatdan bizni uyg‘ot. Oxiratda yordam bera-digan ishlar bilan mashg‘ul bo‘laylik.

...Oldimizda tobut turibdi. Janozada hozir bo‘lganlar uchun eng yaxshi holat o‘likning ahvoliga yig‘lamoq, agar oqil bo‘lsalar, o‘zlari uchun yig‘lamokdir.

Ibrohim az-Ziyot janozada mayyitga rahmat tilayotgan odamlarni ko‘rib dedi: «Rahmatni o‘zlaringiz uchun tilaganlaringizda yaxshiroq bo‘lur edi. Chunki bu marxum uchta dah-shatdan qutildi, ya’ni:
— o‘lim farishtasini yuziga boqish dahshatidan, allaqachon uni ko‘rdi;
— o‘limning achchiqligi dahshatidan, allaqachon uni totdi;
— so‘nggi nafas xavfidan, xavf o‘tdi».

Abu Bakr ibn Alo deydi: «Jarirning huzurida edim. U kotibiga she’r aytib yozdirayotgan edi. Shu payt ko‘chadan tobut ko‘targan odamlar o‘tib qoldi. Darhol mashg‘ulotdan to‘xtab: «Ollohga qasamki, bu tobutlar mening soqolimni oqartir-di», dedi va ushbu baytni o‘qidi:

Ulim dahshat, tobutlar duch kelganda
 Chekar qayg‘u alam xavf ichra banda.
Mayyit o‘tib keteach, na xatar, na g‘am,
Yana shod-xurramlik, qahqaha-xanda
 O’xshar bu hol: go‘yoki suruv aro
 Karib bo‘ri, yuzlandp ofat balo.
 Bo‘ri ketgach, qo‘ylar yana yaylovda
O’tlay boshladilar yayrab mosuvo.

Ulimni o‘ylash, o‘limdan ibratlanish, o‘limga tayyor bo‘lish, tobut oldida tavozu’ bilan yurish janoza odoblaridandir.

Garchi marhum fosiq bo‘lsa ham, unga nisbatan yaxshi gumonda bo‘lish, o‘z nafsini esa itob qilish ham odob sanaladi. Nega-ki, xotimaning qanday bo‘lishini hech kim bilmaydi.

Umar ibn Zardan rivoyat qilinadi: «Uning ko‘shnilaridan biri vafot etdi. Marhum faqat o‘zini o‘ylaydigan, o‘ta xudbin kishi edi. Ko‘pchnlik uning janozasiga bormadi. Shunda Umar ibn Zar u yerda hozir bo‘lib, marhumning janozasini o‘qidi. So‘nggi mayazilga kuzatar ekan, kabri tepasida turib, dedi: «Ey falonchi! Olloh seni rahmatiga olsin. Umring tavhidda kechdi, peshonang sajdalar qidib, changlarga belandi. Yana seni gunohkor adashgan deyishadi-ya! Ichimizda kimning gunohi yo‘q, kim adashmagan?!»

Hikoya qilinadiki, Basraning kaysidir nohiyasida fasodga botgan bir kishi vafot etdi. Uning ayoli erining tobutini ko‘taradigan odam topolmadi. Marhum o‘ta fosiq bo‘lgani uchun ham qo‘shnilar uning o‘limidan bexabar qoldilar, Tobutni ko‘ta-rish uchun ayol ikkita hammol yolladi. Ular tobutni ma’lum bir joygacha ko‘tarib kelishdi. Ammo marhumga janoza o‘qiy-digan birorta kishi ham topilmadi. So‘ngra uni dafn qilish uchun qabriston tomon eltishdi. Shu yerga yaqin tog‘larda ulug‘ bir zohid istiqomat qilardi. Qarangki, o‘sha zohid janoza namoziga muntazir bir holatda ayolning ko‘z o‘ngidan o‘tdi va marhumga janoza namozini o‘qishga chog‘landi. Bu xabar sha-harga yoyildi. Zohid janoza namozini ado qilar ekan, butun shahar ahli unga iqtido etdi.

Odamlar zohidning bu ishidan ajablanib, sababini so‘rashganida; «Tushimda menga aytildi: falon yerga borsang, u yerda bir tobutni ko‘rasan. Tobut yenida bitta ayoldan boshqa hech kim yo‘q. Tobutdagi o‘likning janozasini o‘qi! U mag‘firat qilingandir»,dedi.

Odamlarning ajablanishi yanada ortdi. Zohid ayolni chaqi-rib, undan marhumning holat va siyrati qanday bo‘lganini so‘radi. Ayol:
— Har kuni mayxonada may ichish bilan mashg‘ul edn,- dedi
— Uning biror xayrli ish qilganini ko‘rganmisan?- deb so‘radi zohid.
— Ha, uchta ishi bor edi. Birinchisi, har kuni kayfi tarkab, hushiga kelgach, erta bilan kiyimlarini almashtirar-di, tahorat olib, jamoat bilan bomdod namozini ado qilar-di. Keyin yana o‘zining ishiga sho‘ng‘ir edi.

Ikkinchisi, uyida har doim bir-ikki yetim bola bo‘lar edi. Ularga ehson berib, o‘z farzandlaridan xam yaxshiroq e’tibor qilar edi.

Uchinchisi, kayfi tarqab, xushiga kelgach, qok tunda: «Rabbim! Bu jirkanch nafs bilan jahannamning qaysi chukurini to‘ldirmoq istaysan» deb yig‘lar edi.

Sabab ayon bo‘lgach, zohid ketdi».
Sila ibn Ashim akasi dafn qilingan paytda, uning qabri tepasida turib, shunday deganligi rivoyat qilinadi:

Qabr azobidan gar bo‘ldang ozod,
Ulkan, bir balodan topibsan najot!..

Farzand o‘limi xususida salaflarning so‘zlari

Farzandi yoki yaqinlaridan biri vafot etgan kishi shuni anglamog‘i lozim: ajal kimnidir oldin, kimnidir keyin, albatta kuvib yetadi. Tasavvur qiling, ota va bola safarda edilar. Shahar-ga, ya’ni muqim manzil bo‘lmish asl Vatanga bola otasidan oldin-roq yetib keldi. Sal vaqtdan keyin o‘zi ham Vatanga qaytishini bilgan ota farzandining manzilga ertaroq borganidan u kadar afsus chekmaydi. Negaki, o‘rtada cheksiz firoq emas, balki «ol-din» va «keyin» degan oraliq bor, xolos. Xuddi shuningdek, o‘lim bu — izingdan kelayotganlardan ilgariroq Vatanga qaytishdir.

Kim o‘limga nisbatan mana shuvday qarashda bo‘lsa , uning o‘limdan qo‘rqishi kam bo‘ladi.

Farzandining o‘limiga sabr etgan kishiga yetadigan savoblar haqida ko‘p xabarlar vorid bo‘lgan.Rasululloh sallallohu alayhi vasallam dedilar: «Sikt (chala tushgan bola) men uchun har biri Olloh yo‘lida jang qilayotgan yuz otlikdan suyuklidir» (Ibn Moja). «Siqt» so‘zi eng oz (chala tushgan bola) orqali eng ko‘pga (barkamol inson) diqqatni qaratish maksadida zikr qilingan. Farzand qalbdan qanchalik ko‘p joy egallagan bo‘lsa, uni yo‘qotgan payt-dagi sabrga ham shunchalik savob bo‘ladi.

Rasululloh sallallohu alayhi vasallam dedilar: «Qaysi musulmonning uchta farzandi vafot etsa-yu, u bu musibatni sabr bilan o‘tkazsa, o‘lgan farzandlari uni do‘zaxdan to‘suvchi qalqon bo‘ladi».

Shunda Rasululloh yonida turgan ayol:
— Ikkita farzandi vafot etgan bo‘lsa-chi?-deb so‘radi.
— Ikkitasi ham,- dedilar Rasululloh sallallohu alayhi vasallam». (Muslim, Ibn Hibbon rivoyati).

Farzandi vafot etgan paytdagi otaning xolis duosi eng umidli, ijobati yaqin duodir.

Muhammad ibn Sulaymon o‘g‘lining qabri tepasida turib dedi: «Ollohim! O’g‘lim uchun rahmatingni umid etaman, azobingdan xavfdaman. Umidimni yuzaga chiqar, xavfimdan uni omon et». Abu Sinon farzandi qabri tepasida shunday dedi: «Ollohim! Farzandimning zimmasida qolgan hakdimni men o‘tdim. Sen ham uning zimmasida kolgan haqqingni o‘t. Chunki Sen eng saxiy, eng karim Zotsan!»

Bitta a’robiy o‘g‘lining qabri tepasida turib dedi: «Ollohim! O’g‘limning menga qilgan xizmatidagi qusurini kechirdim. Sen ham uning toatingdagi qusurini afv et!»

«Zar ibn Umar ibn Zar vafot etdi. Marhum lahadga qo‘yilgach, otasi Umar ibn Zar dedi: «Ey Zar! Seni yo‘qotganimiz uchun chekilgan qayg‘u bizni oxirating qayg‘usidan chalg‘itdi. Koshki nelar xaqida so‘ralganingni va nimalar deb javob berganingni bilsam? Ollohim, bu mening o‘g‘lim Zardir. U bilanvaktimni xush, dimog‘imni chog‘ etding. Uning kunini to‘lnq, rizkini butun qilding. Unga zulm etmading. Ollohim, uni o‘zingning va mening itoatimga bo‘ysundirding. Ollohim! O’zing va’da ztgan — farzandimning o‘limi tufayli chekkan musibatimning ajrini farzandimga hadya etdim. Bas, uning azobini menga hadya et, uni azobdan xalos qilgin».Qabr tepasida xozir bo‘lganlar, yig‘lab yubordi. Ketayotib Umar ibn Zar dedi: «Ey Zar! Sen ketding, bizning Ollohdan o‘zgaga ehtiyojimiz yo‘q...»

Basrada bir kishi bir ayolga qarab:
— Ajabo! Bu ko‘rkamlikning sababi, g‘am-g‘ussadan yiroqlik bo‘lsa kerak,- dedi. Shunda ayol:
— Ey Ollohning bandasi! G’am-g‘ussa neligini mendan so‘ra. Men shunday qayg‘u ichidamanki, bu borada hech kim menga bas kelolmaydi,- dedi.
— U qanday qayg‘u ekan?- deya ajablanib so‘radi haligi kishi. Ayol hikoya qila boshladi:
— Qurbon hayiti kuni edi. Erim qurbonlikka qo‘y so‘ydi. Shiringina ikkita o‘g‘lim shu yerda o‘ynab yurishgan edi. Bir payt katta o‘g‘lim kichigiga: «Otam qo‘yni qanday so‘yganini senga ko‘rsataymi?» debdi. «Ha, kani ko‘rsat», debdi kichik o‘g‘lim. Shunda katta o‘g‘lim ukasining bo‘yniga pichoq tortibdi. Biz g‘aflatda qoldik. Qonlarga belangan o‘g‘limizning qichqirig‘idan so‘nggina voqeadan xabar topdik. Katta o‘g‘lim qo‘rqqanidan toqqa qochib ketdi. Tog‘da u och bo‘rilarga yem bo‘libdi. O’g‘limning otasi ham harorat shiddatidan chanqoklikdan vafot etdi. Mana, o‘sha qismatlarni boshidan kechirgan ayolni ko‘rib turibsan,- deb so‘zini tamom qildi».

Bunga o‘xshash musibatlarni xotirlamoq qayg‘uning shiddatini yumshatadi. Doimo har qanday musibatdan kattaroq musibat mavjud bo‘ladi va har qanday holatda musibatni ketkazuvchi Ollohdir.