Uchinchi bob
O’lim talvasasi va shu holatda qilinishi mahbub* sanalgan ishlar xususida

Biling! Bu bandai miskindan dunyoning barcha kayg‘usi-yu ko‘rkinchi, g‘amlari-yu musibatlari olib tashlanib, yolg‘iz o‘lim talvasasi qoldirilgan takdirda ham, mana shu azobning o‘zi uning butun hayotini zaqarlab, sevinchini qayg‘uga aylantirmokqa, unutish va g‘aflat neligini bilmasdan, fakat shu azob haqida o‘ylab o‘tishn-ga kifoyadir. Ha, o‘lim talvasasi uzoq va chuqur o‘ylamoqqa, ti-nimsiz hozirlik ko‘rmoqqa munosib azobdir.
Lukmoni Hakimni o‘g‘liga qilgan nasihatini eslang: «O’g‘lim! O’limning qachon kelishini bilmaysan, Bas, to‘satdan senga yo‘li-qishidan oldin o‘limga hozir tur».
Agar inson eng to‘kin va lazzatli ziyofat og‘ushida xush kayfiyat bilan o‘tirgan paytida nogoh bir sokchi kirib, uni besh qamchi urishini eslab qolsa, nima bo‘ladi? Endi unga bu o‘tirishning lazzati tatiydimi?! Yo‘k! Lazzatdan asar kolmaydn, kuvonchi qayg‘uga aylanadi.
O’lim farishtasi oldida bu soqchi nima degan gap? O’lim talvasasi oldida besh qamchi emas, undan ko‘prog‘i ham arznmas narsa-ku! Axir har bir nafasda o‘lim farishtasi inson oldida hozir bo‘lishi, uni talvasaga solib qo‘yishi mumkin, U esa bundan g‘ofil. Bu borib turgan nodonlik va aldanishdan boshqa narsa emas.
Anglang! O’lim talvasasidagi og‘riq azobini faqat uni totganlar biladi. Bu azob shiddatini totmagan odam shunchaki og‘riklarga qiyosan yoki o‘lim talvasasiga guvoq bo‘lgan odamlarning dalillariga suyanib, bu qakda nimadir deyishi mumkin.
Jonsiz a’zo og‘riq sezmaydi. Og‘rikri jon bildiradi. A’zoga biron jaroxdt yetsa yoki kuisa, buning ta’siri ruxda namoyon bo‘ladi. Jon shu ta’sir mikdorida og‘riqni xas kiladi. So‘ngra og‘rik etga, qonga va boshkd kdsmlarga taqsimlanada. Albatta jonga xam og‘rikdan ulush yetadi. Jonga yetgan mana shu ulushni boshkd a’zolar totib ko‘rganida, aslo tokat qilolmas edilar. Bu juda ulkan azobdir.
Mahbub sanalgan ishlar — qilinsa durust va chnroyli bo‘ladigan ishlar.
Na’z (ya’ni jon chiqar) holati jonning bemisl azobi bo‘lib, keyin bu og‘riq badanning har bir nuqtasiga, butun a’zolariga tarqaladi. Agar badanga tikan sanchilsa, eng avval og‘riqni jon sezadi. Badanni kuydirgan o‘tning ta’siri bundan-da ulug‘dir. Chunki olovning yolqini badanni to‘la qoplaydi, o‘t yetmagan bironta a’zo qolmaydi. Etning har bir toridagi jon rishtalari buni his qiladi.Pichoq, qilich va nayzaga o‘xshash narsalardan yetgan jarohat tir tekkan joydagina bo‘ladi. Shuning uchun ham, bu jarohat-ning og‘rig‘i olov yetkazgan og‘riqqa bas kelolmaydi. Jon chiqar azobi ayni jonga qilingan hujumdir. Jonning barcha juzlari bu og‘riqqa g‘arq bo‘ladi. Chunki jon har bir tomirdan, har bir asab tolasidan, har bir bo‘g‘indan, boshdan oyoqqacha bo‘lgan har bir tuku teridan sug‘urilib chiqadi. Bu qayg‘u, bu og‘riq haqida so‘ramang'..

Aytishadi, o‘lim kilich zarbidan, arraning tishidan, kaychiningdamidan ko‘ra shiddatliroq. Badanni kilich kessa, jon og‘riy-di. Agar zarba to‘g‘ridan-to‘g‘ri jonga bo‘lsa-chi?! Qilich zarbalari ostidagi kishining to kuvvati bor ekan, baqiradi, yolvoradi, yordam so‘raydi. Jon chiqar holatda esa og‘riq shiddatidan un o‘chib qoladi. Qayg‘u zulmati quyuklashib, qalbni to‘la egallaydi, kuv-vat butkul yakson bo‘ladk. Quvvat yo‘qolgach, ingrashga majol qol-maydi?!Bu holatda akl choshib loyqalanadi. Til og‘irlashib, a’zoi badan bo‘shashadi. Kishi ingrash, qichqirish, yordam so‘rash bilan o‘zini ovutmoq istaydi, lekin bunga kuvvat qayda? Agar ozgina quvvat qolgan bo‘lsa, u ham so‘nggi damlarda xirillashni, ko‘tari-lib tushayotgan ko‘krakka bir yetib, bir yetmasdan, xalqumdan kaytib ketayotgan oxirgi nafaslarni — g‘arg‘ara tovushlarini eshitishga sarf bo‘ladi. Rango‘zgarib, kulrang tusga kira boshlaydi. Bu damda insonning, asl fitrati-tuproqqa do‘nayotgandek, barcha tomirlari uzilgudek tortiladi, og‘riq ichu tashiga dahshatli tarzda yoyiladi. Ko‘z qorachiklari ko‘tariladi, lablar qattiq qisiladi, til tanglayga yopishadi. Erkaklik moyagi quvuqqa tiqiladi, barmoqlarning uchi ko‘karib ketadi.
Xar bitta tomiri uzilgudek tortishayotgan badanning axvolini so‘ramang! Bitta tomir tortishganda ham buning azobi naqadar qattiq. Ammo, bitta emas, barcha tomirlararo o‘tgan jon tomiri tortilsa-chi?!
Keyin birin-ketin a’zolar o‘la boshlaydi. Avval, oyok panjalari, so‘ngra boldirlar, so‘ng sonlar soviydi. To jon halqumga kelguncha, har bir a’zo takror-takror o‘lim talvasasini, o‘lim qayg‘usini chekadi. Keyin kishining nazari dunyo va dunyo ahlidan batamom uziladi. Tavba eshiklari yopiladi. Hasrat va nadomat uni chulg‘ab oladi.Rasululloh sallalohu alayhi vasallam dedilar:«Jon g‘arg‘araga kelgunicha, bandaning tavbasi qabul qilinadi»(Ibn Umar rivoyati, Termiziy).
Odamlar o‘lim talvasasidan bexabar bo‘lgani uchun unga e’tibor bermaydilar, uning dahshatidan panoh tilamaydilar. Anbiyo va avliyo esa bu xavfdan ogoh. Payg‘ambarlik va valiylik nuri orqali ular hali o‘lim kelmay turib, o‘lim talvasasini idrok qilishadi. Shu sabab ularning qo‘rkinchi bisyor.

Iso alayhissalom dedilar: «Ey havoriylar jamoasi! Olloh taolodan o‘lim talvasasini yengil qilishini so‘ranglar. Darhaqiqat, ulimdan qo‘rqinchim meni o‘limdan voqif etdi».
Rivoyat qilinadi: «Bani Isroildan bir guruhi qabr yonidan o‘tayotib bir-biriga: «Olloh taolodan mana shu qabrdagi jasadni tiriltirishini so‘raylik», deyishdi. Keyin ular Olloh taologa duo qilishdi. Shunda ularning qoshida bir kishi paydo bo‘ldi. Qaysidir qabrdan chiqqan bu kishining peshonasida sajda alomati zohir edi. U dedi: «Ey odamlar! Mendan ne xohlaysiz? O’limni totganimga ellik yil bo‘libdiki, hanuzgacha uningta’mi kalbimdan ketgani yo‘q».Olloh undan rozi bo‘lsin, Oisha onamiz dedilar: «Rasululloh sallallohu alayhi vasallam boshidan kechirgan o‘lim shiddatini ko‘rganimdan so‘ng, o‘limi yengil kechgan kishiga havas qilmay ko‘ydim».
Payg‘ambar alayhissalomning shunday deganlari rivoyat qilinadi:
Rasululloh sallallohu alayhi vassalam dedilar:«Ollohim! Jonni paylardan, bo‘g‘imlardan, tirnoq uchlaridan sug‘urib olguvchi O’zingsan. Ollohim, o‘lim onlarida menga madad ber, o‘limni menga oson kil» (Ibn Abu Dunyo).
Rasululloh sallallohu alayhi vassalamdan o‘limning shiddati haqida so‘ralganida dedilar;«O’limning eng yengili, bamisoli, junga qadalgan tikan-larni tortganda har bir tikan jun bilan qo‘shilib sug‘uri-lib chiqkani kabidir» (Ibn Abu Du'nyo rivoyati).
Ali karramallohu vajhahu jangga undab derdi: «Agar o‘ldirmasangiz, o‘lasiz. Jonim qo‘lida bo‘lgan Zotga qasamki, qilichning ming zarbasi to‘shakdagi o‘limdan yengilrokdir».Zayd ibn Aslam otasidan rivoyat qiladi: «Mo‘min faqat amali bilan oxirat martabalariga yeta olmaydi. U o‘zining jannatdagi darajasiga o‘lim talvasasi va qayg‘usi orqali erishadi. Kofir uchun esa bu dunyoda misli ko‘rilmagan yaxshilik-lar ato etiladi va bu yaxshiliklar yanada to‘lik bo‘lsin uchun ularga o‘lim ham yengil qilinadi. Keyin ular to‘g‘ri jahannam-ga kiritiladi».O’tganlardan rivoyat qilinadi: «O’lim to‘shagida yotgan be-mordan o‘lim haqida so‘ralganida, shunday javob bergan edi: «Go‘yo osmonlar yerni qoplab olgan, go‘yo jonim ignaning teshi-gidan o‘tyapti».«Nogohoniy o‘lim mo‘min uchun rohat, fojirga hasratdir» (Oishadan, Imom Ahmad rivoyati).Rivoyat qilinadi: «Ibrohim alayhissalom vafot etgach, Olloh taolo unga dedi:
— Ey Xalilim! O’lim qanday ekan?!
— O’lim holati, bamisoli, namiqqan junga tiqib, so‘ngra tortib olingan sixga o‘xshaydi, o‘ziga tortadi.
— Albatta, biz senga o‘limni yengil qildik,- dedi butun olamlar Parvardigori».

Rivoyat qilinadi: «Muso alayhissalomning ruhi Olloh ta-olo huzuriga chorlangach, Parvardigori olam undan o‘lim haqida so‘radi. Muso alayhissalom dedi: «Jonim qizib turgan tovada qovrilayotgan, lekin o‘lmagan qush kabi edi. Keyin u tinchlandi, ammo qutilmadi, Birozdan so‘ng uchib ketdi».
Yana bir rivoyatda Muso alayqissalom dedi: «Jonim misoli qassobning qo‘lida tiriklayin terisi shilinayotgan qo‘ydek azobda edi».
Rivoyat qilinadiki: «O’lim onlarida Payg‘ambar alayhissalomning yonlarida suv to‘la idish bor zdi. Sarvari olam qo‘llarini suvli idishga tiqib, suv oldi. So‘ngra uni yuzlariga surib, dedilar: «Ollohim! O’lim talvasasini menga oson qil» (Oisha rivoyati, muttafaqun alayh). Olloh rozi bo‘lsin, Umar Ka’bul Axborga dedi:
— Ey Ka’b! Bizga o‘lim haqida gapir.
— Mayli, ey amiral-mo‘minin,- dedi Ka’b. — O’lim, bami-soln, kishining qorniga sanchilgan tikanli shoxdir. Har bir tikan tomir bilan birga sug‘uriladi. Keyin bir kishi bu ti-kanlarni qattiq tortadi, olingani olinadi, qolgani qoladi.
Payg‘ambar alayhissalom dedilar«Banda albatta o‘lim kayg‘usi va o‘lim talvasasini boshidan o‘tkazadi. Albatta, unnng a’zolari biri biriga salom berib deydi: «Senga salom bo‘lsin, mendan ajralding va men ham to qiyomatgacha sendan ajraldim» (Anas ibn Molik rivoyati).
Ollohning do‘stlari va habiblarida o‘lim talvasasi shun-day kechsa, bo‘g‘zigacha gunohga botgan biz osiylarning ahvoli qanday bo‘larkin?!
Albatta, o‘lim talvasasi bilan bizga boshqa musibatlar ham yuzlanadi. Bunday musibatlar uchtadir.

Birinchisi, oldin aytilganidek, jon chiqar azobi.
Ikkinchisi, o‘lim farishtasini ko‘rish va qalbni dahshatli ko‘rkuv egallashi. Joni olinayotgan kishi qanchalik baquvvat bo‘lmasin, agar u ma’siyatga botgan bo‘lsa, o‘lim farishtasiga boqishga ojizlik qiladi.
Rivoyat qilinadi: «Ibrohim Xalilulloh o‘lim farishtasi-dan so‘radi:
— Fojir kishining jonini qanday suratda olasan? O’sha suratda namoyon bo‘la olasanmi? . 
  — Toqat qilolmaysan,- dedi o‘lim farishtasi.
— Balki toqat qilarman.
— Bas, u holda mendan yuzingni o‘gir.
Ibrohim alayhissalom undan yuz o‘girdi. Keyin qayrilib qaradi va: u zot ro‘parasida sochlari tikkaygan qop-qora kishi turardi. Qora kiyimdagi bu kishidan qo‘lansa hid taralar, og‘zidan olov yolqinlanib, burun kataklaridan buruqsib tutun chiqardi. Ibrohim alayhissalom hushidan ketdi. Birozdan so‘ng o‘ziga keldi. O’lim farishtasi avvalgi suratiga qaytdi. Ibrohim Xalilulloh unga dedi;
— Ey o‘lim farishtasi! Agar o‘lim onlarida fojirga mana shu suratda yo‘liqsang, shuning o‘zi unga kifoya qiladi».
Abu Hurayra Payg‘ambar alayhissalomdan rnvoyat qiladi: «Dovud alayhissalom g‘ayur (rashki kuchli) inson edi. Tashqariga chiqsa uyining eshigini qattik berkitardi. Kunlarning bi-rida odatdagidek, eshigini maxkam bekitib, ko‘chaga chiqib ketdi. Ayoli uni kuzatib koldi. Bir payt ayoli xovlida notanish kishi turganini ko‘rib: «Bu kishini hovliga kim kiritdi? Agar Dovud kelsa, albatta, bir ko‘ngilsizlik ro‘y beradi-ku» deb turga-ida Dovud alayhissalom kelib koldi va u kishiga dedi:
— Kimsan?
— Men shunday zotmankn, na podshohlar meni qo‘rqitur va na biror to‘siq meni to‘sa olur!
— Demak, Ollohga qasamki, sen o‘lim farishtasi ekansan, dedi Dovud alayhissalom va unga ergashdi».
Rivoyat qilinadi: «Iso alayhissalom o‘tib ketayotib, bosh chanog‘iga qoqildi va dedi:
— Ollohning izni bilan menga gapir! Bosh chanog‘i gapira boshladi:
— Ey Ruhulloh! Men falon-falon zamondagi podshohman. Saltanat taxtida o‘tirganimda boshimda tojim, atrofimda qo‘shinlarim, kuch-qudratim va hashamatim bor edi. Kunlarning birida qoshimda o‘lim farishtasi paydo bo‘ldi. Keyin uning yo‘rig‘iga ko‘ra, har bir a’zom meni tark eta boshladi. So‘ngra o‘lim farishtasi jonimni oldi. Koshki edi, o‘sha yig‘inu anju-manlar bo‘lmasa, bugun ayrilig‘u mahrumlikka aylangan! Koshki edi, o‘sha ulfatchiliklar bo‘lmasa, endi kimsasizlikka, dahshatli yolg‘izlikka sudragan!»

Xikoya qilinadiki, payg‘ambarlar o‘lim farishtasini dahshatli suratda ko‘rgan kishi tuygan ko‘rqinchni emas balki, faqat jon chiqar talvasasini his etadilar.Agar o‘lim farishtasi kishining tushiga kirsa, uning kolgan hayoti bezovtalikka aylanadi, umridan tot ketadi. Bu holat uning o‘ngida sodir bo‘lsachi?!Ammo Ollohning ibodatidagi bandaga o‘lim farishtasi chi-royli tusda ko‘rinadi.Ikrima Ibn Abbosdan rnvoyat qiladi: «Ibrohim alayhissalom o‘ta g‘ayur inson edi. Uyida ibodat qilar, uyidan chiqkdnida eshigini qattiq bekitardi. Bir kuni tashqaridan uyiga kirar ekan, xovli o‘rtasida notanish bir kishi turganini ko‘rdi.
— Seni hovlimga kim kiritdi? - so‘radi Ibrohim Xalilulloh.
— Bu uyga egalik qilishga men va sendan ham haqliroq Zot meni bu hovliga kiritdi.
— Sen qanday farishtasan?
— O’lim farishtasiman.
— Mo‘minlar jonini oladigan suratda menga ko‘rina ola-sanmi?
— Ha, mendan yuzingni o‘gir!
Ibrohim alayhissalom undan yuzini o‘girdi, keyin qayrilib qaradi: ro‘parasida go‘zal libosli, xush bo‘yli, yuzlaridan nur balqqan yigit turardi. Shunda Ibrohim alayhissalom dedn:
— Ey o‘lim farishtasi! Agar mo‘min o‘lim onlarida mana shu suratingda senga yo‘liksa, bu uning uchun kifoyadir».
Qilingan har bir amallarni yod olib, yozib boruvchi ikki farishtani ko‘rish ham o‘lim musibatlaridandir. Vaxib deydi: «Aytilishicha, o‘lgan kishiga amallarni yozib boruvchi ikki farishta ko‘rinadi. Agar o‘lgan kishi toat ibodatli bo‘lsa, farishtalar unga:
— Olloh seni biz uchun ham yaxshilik bilan mukofotlasin. Bizni qanchadan-qancha sodiqlar majlisiga olib kirding va qanchadan-qancha solihamallar uzra hozir qilding.

Agar o‘lgan kishi fojir bo‘lsa, ikki farishta unga deydi:
— Olloh seni biz uchun ham yomonlik bilan jazolasin. Bizni qancha buzuq majlislarga olib kirding, yomon amallaring uzra hozir qilding, qabiq so‘zlarni eshittirding. Bu-ning uchun Olloh sening jazoingni bersin!»
O’lik ko‘zlarning amallarini yozib boruvchi ikki farishtaga tikilib qolishi mana shudir. Bu nigoh endi hech qachon dunyoga qaytmaydi.
O’limdagi uchinchi musibat osnylarning o‘z joylari jahan-namni ko‘rishlari va ko‘rishdan oldingi xavfdir. Ular o‘lim talvasasida (sakarot) yotgan paytlarida kuch-quvvatdan ajrala-dilar, jonlarini topshirishga hozirlanadilar. O’lim farish-tasi olib keladigan ikkita xabardan birini eshitmaguncha ular-ning joni chiqmaydi. O’lim farishtasi shunday ogoh etadi: «Ey Ollohning dushmani! Jahannam bilan seni qutlayman». Yoki: «Ey Ollohning do‘sti! Jannat senga muborak bo‘lsin».
Aql egalarining qo‘rqinchi mana shu tufaylidirPayg‘ambar alayhissalom dedilar: «Sizlardan biror kimsa borar joyi qaer ekanligini bilma-gunicha, o‘rni jannatmi yo do‘zaxmi ekanini ko‘rmagunicha, bu dunyodan ketmaydi» (Ibn Abu Dunyo rivoyati. Hadisning boshqa rivoya-ti ikkala «Saxih»da Uboda ibn Somitdan rivoyat qilingan).
Rivoyat qilinadi: «Huzayfa ibn Yaman umrining so‘nggi kechalarining birida Ibn Mas’udga dedi:
— Borib qarangchi, xozir qaysi vaqt?
Ibn Ma’sud o‘rnidan turib uning oldiga keldi va:
— Kun qizaryapti,- dedi,
— Do‘zaxga eltuvchi tongdan Ollox asrasin,- dedi Huzayfa». Umrining so‘nggi soatlarida Abu Hurayraning yonida Marvon bor edi.
— Ollohim, unga o‘limni yengil qil,- derdi Marvon. Shunda Abu Hurayra:
— Ollohim, o‘limni qattiq qil,- dedi va yig‘ladi.
— Ollohga qasam, dunyo uchun g‘am chekib yoki sizlardan ayri-lib qolishdan qo‘rqib yig‘layotganim yo‘q. Lekin kutyapman, Rabbim nimani suyunchilar ekan: jannatnimi yoki do‘zaxni?!»
Payg‘ambar alayxissalomdan rivoyat qilinadi: «Agar Ol-loh bandasidan rozi bo‘lsa, aytadi: «Ey o‘lim farishtasi! Falonchining huzuriga bor, uning jonnni keltir, unga huzur bag‘ishlay. Uning amali menga kifoya, uni sinadim. U mening suyukli bandamdir».

Keyin o‘lim farishtasi xushbo‘y rayhonlar va za’faron il-dizlar bilan bezangan besh yuz farishta bilan bu suyukli bandaning huzuriga tushadi. Har bir farishta boshqalarnikidan farqli, faqat o‘zigagina xos xushxabarni suyunchilaydi. Rux badandan ayrilar ekan, rayhonlar bilan bezangan farishta-lar banda yonida ikki-saf bo‘lib hozir turishadi. Bu holatni ko‘rgan Iblis qo‘lini boshiga ko‘yib chinqirib yuboradi. Shun-da Iblisning lashkarlari:
— Senga nima bo‘ldi, ey yetakchi zot?- deyishadi.
— Bu bandaga qilinayotgan hurmatni ko‘rmayapsizlarmi? Ko‘zingiz qaerda edi, nega uni yo‘ldan ozdirmadingiz?!
— Qattiq tirishdik. U begunoh edi» (Ibn Abu Dunyo rivoyati).
Hasan Basriy dedi: «Mo‘min kishi faqat Olloh diydori bilan rohat topadi. Olloh diydoridan rohat topgan kishining o‘lim kuni — shodlik va surur kuni, eminlik kuni, izzat va sharaf kunidir».
O’lim arafasida Jobir ibn Zayddan:
— Nimani xohlayapsan?- deb so‘raldi.
— Hasan Basriyni bir ko‘rsam,- dedi Jobir.
— Mana Hasan Basriy!- deyishdi. Jobir unga tikilib dedi:
— Birodarim! Vaqt bo‘ldi. Olloxga qasamki, endi men siz-larni tashlab jannat yoki do‘zax tomon ketyapman».
Muhammad ibn Vosi’ o‘limi arafasida: «Birodarlarim! Sizlarga Ollohning salomi bo‘lsin, do‘zaxga yo Ollohning afviga ketyapman», dedi.
Ba’zilar jonchiqar holati abadiy davom etishini xohlay-di, Ular na savob uchun va na azob uchun tirilishni istashadi.
Bas, yomon xotima xavfi oriflar qalbini parchalaydi. Bu ham o‘lim onlaridagi ulkan musibatlardan biridir.

 O’lim onlarida mahbub ko‘rilgan amallar bayoni

Bilgil! O’lim onlarida xotirjamlik va sokinlik, tilning faqat «La ilaxa illalloh» kalimasini aytib, dilning shakgumondan to‘la xoli bo‘lishi o‘limi yaqinlashgan kishi uchun eng mahbub holatdir.
Payg‘ambar alayhissalomdan rivoyat qilinadi:
«O’limi yaqin qolgan kishida uchta holatni kuzating: peshonasidan ter toshadi, ko‘zlaridan yosh okadi, lablari quriydi. Bu holat Ollohning ushbu kishiga tushirgan raxmatidir. Agar jon taslim qilayotgan kishi bo‘g‘ilganday xirillasa, ranggi bo‘g‘riqib qizarsa, lablari kulrang tusga kirsa, bu unga Ol-loxning azobidir» (Salmon Forsiy rivoyati, Termiziy).
Tilning shahodat kalimasini qayta-qayta takrorlashi yaxshilik alomatidir. Abu Sayid Xudriy aytadi: Rasululloh sallallohu alayhi vasallam dedilar:
«O’limi yaqinlashgan kishilaringizga «La ilaha illalloh» ni takrorlab turinglar» (Ibn Hibbon rivoyati).
«Rasululloh sallollohu alayhi vasallam shunday degan edi-lar, deydi Usmon roziyallohu anhu:«Kim Olloxdan o‘zga iloh yo‘qligini, faqat Olloxgina bor-ligini bilgan holda vafot etsa, jannatga kiradi» (Imom Ahmad, Muslim, Nisoiylar rivoyati).Olloh rozi bo‘lsin, Umar dedi: «O’limi yaqinlashgan kishi-laringizdan ogoh bo‘lib turing, ularga Ollohni zikr qiling.Chunki, ular siz ko‘rmayotgan narsalarni ko‘radi, «La nlaha illalloh»ni ularga takrorlang».
Abu Huranra dedi: «Rasulullox sallollohu alayhi vasallamning shunday deganlarini eshitdim:«O’lim farishtasi o‘layotgan kishining oldida hozir bo‘lib, uning kalbiga nazar soladi. Qalbidan xech narsa topmaydi. So‘ngra uning ikkala jag‘ini ochib, tilining «La ilaha illalloh» degan xolda tanglayiga yopishib qolganini ko‘radi. Ixlos kalimasi tufayli bu banda mag‘firat kilinadi» (Bayxakiy rivoyati).

O’limi yaqinlashgan kishiga shaxodat kalimasini keskin talab bilan emas, balki xalimlik ila aytib turmoq lozim. Ba’zan til so‘zga qovushmay qoladi. Bunday xolatda qat’iyat ma-shaqqat tug‘dirishi, kalimalarni aytishni og‘irlashtirishi, xatto xoxishni so‘ndirishgacha olib borishi mumkin.
Bu kalimani aytishga shunchalik jiddu jaxd qilinishidan maqsad — xayot bilan vidolashayotgan inson so‘ntti nafaslari-gacha qalbida Olloxdan o‘zgasiga o‘rin qoldirmaslik. Qachonki qalbda yakkayu yagona Zotdan o‘zga matlub qolmas zkan, o‘limga tashrif maxbub tomon yaqinlashish, ne’matlar manbaiga yetish xisoblanadi. Agar qalb dunega mukkasidan ketib, butun bor-lig‘i bilan unga yopishsa, qolib ketaetgan o‘tkinchi lazzatlarga achinsa, shaxodat kalimasi qalbdan emas, til uchidan chiqadi. Bu naqadar yomon xotima! Negaki, dil ishtirokisiz tilning harakatidan foyda kam, Lekin Ollox taolo fazl etsa, ne tong! O’lim onlarida yaxshi gumonda bo‘lish xam mustahab amallardan xisoblanadi.Voila ibn Asqo’ o‘limi yaqinlashgan bemor huzuriga kirib, so‘radi:Ollox taolo haqida nimalarni o‘ylayapsan?
— Gunoxlarim meni g‘arq kildi xalokatim yaqin. Lekin Rabbimning rahmatidan umidvorman.
Boila takbir aytdi. Bemorning axli baytlari ham «Olloxu akbar» deyishdi. Keyin Voila Rasululloh sallollohu alayhi vasallam shunday deganlarini eshitganini aytdi: «Olloh taolo deydi: Men meni o‘ylayotgan bandamning o‘yidaman, men xaqimda xohlaganini o‘ylayversin».
«Payg‘ambar alayhissalom o‘limi yaqinlashib qolgan yigitning oldiga kirib so‘radilar:
— O’zingni qanday his qilyapsan?
— Olloxtaolodan umidvorman, gunohlarimdan qo‘rkyapman,
—Shunda Rasululloh sallolloxu alayxi vasallam:
 — Bu ikki xislat bir bandaning qalbida jamlansa, Ollox u bandaga umid qilganini ato etadi, qo‘rqayotgan narsasidan saqlaydi» (Termiziy rivoyati).
Bitta a’robiy betob bo‘lib qoldi. Unga:
— Sen o‘lasan,- deyishdi.
— Meni qaerga olib ketishadi?- deb so‘radi a’robiy.
— Ollohning xuzuriga!
—   U holda, yaxshiliklar egasi bo‘lgan Zotga qaytishimning nimasi yemon?!- dedi a’robiy.