Ular:
— Yo Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam)! Biz nima qilamiz? — deb so‘radilar. Payg‘ambar alayhissalom aytdilar:
— Sizlar: «Alloh bizga kifoyadir va u naqadar yaxshi vakil — kifoya qilguvchi. Biz Allohga tavakkul qildik!» denglar» (Hadis ma’nosi o‘girildi. Termiziy rivoyati).

Bizni haq yo‘lga hidoyat qilib qo‘ygan Allohga hamdlar bo‘lsin!

Agar Alloh hidoyat etmaganida, biz hech qachon buni bilmagan bo‘lardik. Darhaqiqat, Parvardigorimiz elchilari faqat haqni olib keldilar.

Garchand ramziylik borliqdagi ochiq haqiqat bo‘lsa-da, o‘ta nozikligi, daqiqligi sababli ko‘pincha sezilmay qoladi. Aslida atrofdagi har bitta narsa juda ko‘p oliy sirlaru maxfiy ma’nolarga dalolat qiladi. Ularni faqat Alloh bildirgan zotlargina anglay oladi.

Inshaalloh, quyida borliqdagi ramziylikka oid ba’zi hadislarni keltirib o‘tamiz. So‘ng esa Qiyomat shartlarining sirlari va ularning ramziy ma’nolari haqida bahs yuritamiz.

108. Hudaybiya sulhida musulmonlar bilan muzokara o‘tkazish uchun Makka kofirlari Suhayl ibn Amrni yuborishdi. Uni ko‘rib, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) ashoblariga dedilar: «Endi sizlarga ishlaringiz yengil bo‘ldi («Suhayl» kalimasi arab tilida «engillik» ma’nosini anglatadi)» (Buxoriy rivoyati).

Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) Qurayshning Suhaylni yuborishidan, ya’ni, Allohning mana shuni xohlashidan juda chigal holatda turgan sulh ishining Alloh iznu irodasi ila yengillik asosida hal etilganini tushundilar. Go‘yo Suhaylning kelishi yengillik-yaxshilikka bir ramziy ishora edi. Haqiqatan ham, Suhayl ibn Amr elchiligi ostida Hudaybiya sulhi tuzildi. Alloh taolo musulmonlarning ishini oson qildi.

109. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) dedilar: «Tushimda go‘yo biz Aqaba ibn Rofe’ning hovlisida ekanmiz. Rutab ibn Tobanikidan kelibmiz. Men buni dunyodagi oliyligimiz (rofe’ — baland), oxiratdagi (yaxshi) oqibatimiz (aqaba — oqibat) va dinimizning yaxshiligi-pokligi (toba — yaxshi, pok) deb ta’vil qildim» (Sahih hadis. Vallohu a’lam!)

Biz tushda ham, o‘ngda ham ramziylik bo‘lishiga dalil keltiryapmiz. Quyida fikrimizga yana-da yorqinroq, yana-da yaqinroq bo‘lgan boshqa bir dalil keltiramiz.

110. Abu Muso Ash’ariy uyidan tahorat olib chiqdi. U, bugun Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) yonlaridan jilmay, kunimni u zot bilan birga o‘tkazaman, deb niyat qildi. Masjidga kelib, Rasulullohni (sollallohu alayhi vasallam) so‘ragan edi: «Manavi tomonga ketdilar», deyishdi. Abu Muso aytadi:
— Men Rasulullohni (sollallohu alayhi vasallam) odamlardan so‘rab-surishtirib yurib, Aris qudug‘i oldiga keldim. Uning (qo‘rg‘onining) eshigi oldida to Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) qazoi hojat qilib, so‘ng tahorat olgunlariga qadar kutib o‘tirdim. Keyin Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) quduq labidagi sal ko‘tarilgan joyga — quduq to‘sig‘i ustiga o‘tirdilar. O‘rtasiga joylashib olgach, boldirlarini ochib oyoqlarini osiltirdilar. Men Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) oldlariga borib salom berdim-da, yana ortimga qaytdim. Payg‘ambarning (sollallohu alayhi vasallam) dorboni (eshik og‘asi) bo‘laman, deb eshik oldiga o‘tirib oldim. Abu Bakr (r.a.) kelib eshikni itardi.

— Kim u? — deb so‘radim.
— Abu Bakr!
— Bir oz kutib turing, — dedim-da, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) oldlariga borib, Abu Bakrning kirishga izn so‘rayotganini aytdim.
— Unga izn ber va jannat xushxabarini ayt, — dedilar Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam).
Men yana eshik yoniga qaytdim.
— Kiring, — dedim unga, — Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) sizga jannat xushxabarini aytdilar!
Abu Bakr kirib Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam) o‘ng yonlaridan joy oldi. U ham xuddi Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam) kabi boldirlarini ochib, oyoqlarini osiltirib o‘tirdi.

Keyin men yana joyimga bordim. Ukam tahorat olayotganida chiqib ketgan edim. U orqamdan kelishi kerak edi. Agar Alloh  ukamga yaxshilikni xohlasa, uni (shu yerga) keltiradi, deya umidvor turardim.
Shu payt kimdir eshikni itardi.
— Kim u? — deb so‘radim men.
— Umar ibn Xattob!
— Bir oz kutib turing.
Men Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) oldlariga borib, salom berdim va:
— Umar ibn Xattob kirishga izn so‘rayapti, — dedim.
— Unga izn ber va jannat xushxabarini ayt, — dedilar Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam).

Umar yoniga qaytib, unga:
— Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) sizga izn berdilar va jannat xushxabarini aytdilar, — dedim.
Umar kirib, Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam) chap yonlarida oyoqlarini quduqqa osiltirib o‘tirdi. Men joyimga qaytdim. Alloh ukamga yaxshilikni xohlasa, uni (shu yerga) keltiradi, deya hanuz umidvor turardim. So‘ng kimdir kelib eshikni taqillatdi. Usmon (r.a.) ekan.
— Bir oz kutib turing! — dedim-da, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) oldlariga borib, Usmon ibn Affonning kirishga izn so‘rayotganini aytdim.
— Unga izn ber va boshiga tushadigan bir balo-sinov bilan birga jannatiy bo‘lishini ham ayt, — dedilar Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam).
— Kiravering, — dedim Usmonga, — Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) boshingizga tushadigan bir balo-sinov bilan birga jannatiy bo‘lishingizni ham aytdilar!

Usmon Allohga hamd aytib: «Allohning O‘zi madadkor!» deb qo‘ydi. U kirib quduq atrofining to‘lganini ko‘rdi-da, boshqa tomondan ularning ro‘parasiga o‘tirdi».
Sayyid ibn Musayyab aytadi: «Men buni ularning qabrlariga ta’vil qildim» (Buxoriy va Muslim rivoyati).
Ya’ni, ushbu hodisa ularning qabrlariga nisbatan bir ramziy ishora sifatida olindi. Haqiqatan ham Abu Bakr va Umarlarning qabri Payg‘ambar alayhissalom qabrlari bilan yonma-yon, bir hujrada joylashgan. Usmonga (r.a.) esa bu hujrada joy qolmagan va u zot hujraning qarshisidagi qabristonga dafn qilingan.
Menimcha, mazkur hodisa ramziylikning e’tiborli ekaniga kuchli va ochiq hujjat bo‘la oladi.
Butun olamlar Parvardigoriga hamdlar bo‘lsin!

Birinchi fasl

Insonning o‘zi kichik bir olam

Borliqdagi ramziylikni tasdiqlab hakim zotlardan biri: «Insonning o‘zi kichik bir olam», deb aytgan ekan.

Hukamolardan biri yozadi: «Faraz qil, senda — kichkina bir jasadda butun olam gavdalangan. Suyaklaring ulkan tog‘ga o‘xshab ketadi. Ularsiz tanang shubhasiz qulab-nurab bir uyum go‘shtga aylanadi. Qoning dengizlar, tomirlaring anhorlar, soching esa o‘t-o‘lanlar timsoli. Sochingning qalin-chigal joylari o‘rmon-changalzorlarga ishora».

Risolalarida yerni erkak, oyni ayol muqobiliga qo‘yishgan.

Bu o‘rinda esa, Xudo xohlasa, mana shu ulkan borliq bilan kichkinagina inson o‘rtasidagi o‘xshashliklar haqida suhbatlashamiz. Alloh madad bersin!