She’rning g‘amgin va sehrli ohangidan ta’sirlangan Bobur:
— Yaxshi o‘qiding, — dedi o‘g‘liga. — Istaymenki, men ko‘rgan qayg‘ularu shafqatsizliklarni ilohim sen ko‘rmagin.
— Xo‘p, hazratim, men faqat siz bilgan ajoyibotlarni bilsam bas!
Ota-bola suhbatga berilib arkka qanday yetganlarini sezmay qoldilar. Keyin ular darichalari Shohi Kobul tog‘iga qarab ochiladigan xushhavo xonai xosda o‘tirganlarida Humoyun qo‘liga qog‘oz va qalam oldi-yu, otasi ixtiro qilgan Xatti Boburiy harflari bilan bir bayt she’r yozdi:

Turklar xatti nasibing bo‘lmasa, Bobur, ne tong,
Boburiy xatti emasdur, xatti Sig‘noqiydurur*.

Bobur so‘nggi daf’a Samarqandda yuz bergan mash’um voqealarni va Xatti Boburiyni maktabda bolalarga o‘rgatgan muallimning toshbo‘ron qilib o‘ldirilishini eslab «uh» tortdi.
Bir vaqtlar Ulug‘bekni halok etgan yovuz kuchlar uning rasadxonasini qayta tiklamoqchi bo‘lgan Boburni ham dinsizlikda va rofiziylikda ayblab, hatto qo‘shinning ko‘p qismini shunga ishontirgani Qizilqumdagi mag‘lubiyatga zamin yaratgan edi. Shundan beri Bobur o‘zi ixtiro etgan xatni joriy etish fikridan butunlay qaytgan edi.
— Senga buni qaysi mualliming o‘rgatdi? — so‘radi Bobur Humoyunning yozuviga ko‘z yugurtirib.

— Mirbadal xattotdan o‘rgandim... Humoyunning yozuvida xato bo‘lmasa ham, lekin hali bu xatga qo‘li o‘rganmaganligidan harflar notekis chiqqan edi.
— Senga manzurmi?
— Juda! Belgilari oz. Tez yozish mumkin. O‘qishi jo‘n.
— Unday bo‘lsa ko‘proq mashq qil. Minba’d menga maktub yozsang, shu xat bilan biti. Men ham senga shu xat bilan javob yozurmen. Maxfiy tutmoq oson bo‘lur.
Humoyun podshoh otasi bilan maxfiy xatlar yozishini ko‘z oldiga keltirdi-yu, ko‘nglida yana issiq bir iftixor tuyg‘usi mavj urdi. Otasiga mehri toblanib, uning ko‘ngliga yoqadigan yana bir ish qilgisi keldi.
— Hazratim, lozim bo‘lsa, endi musiqadan bir imtihon qilib ko‘ring.
— Qani, qani!
Humoyun savdarboshiga afg‘on rubobini keltirishni buyurdi. So‘ng dur va sadaf bilan bezatilgan, tog‘lar sadosini eslatuvchi ulug‘vor tovush beradigan bag‘ri keng rubobni sozlab, avval navo yo‘lida bir kuy chaldi, keyin savtga o‘tdi. Bobur qulog‘iga juda yoqimli tuyulgan bu savtni darhol tanidi.
«Chorgoh savti» deb atalgan bu kuyni bultur Boburning  o‘zi  bastalagan  edi.  Humoyun buni ham izlab topibdi-da! Yoki murabbiylari unga ataylab otasi yozgan she’rlarni yodlatib, otasi bastalagan kuyni o‘rga¬tib, shu yo‘l bilan podshohdan tahsin eshit-moqchimikinlar?

Murabbiylarda shunday bir xushomad bo‘lganda ham Humoyunning o‘zi kuyni samimiy ixlos bilan chalayotgani bilinib turardi. Bola o‘zining boyagi so‘zini — otasining ijodidan ibrat olishga havasi zo‘rligini hozir chindan isbot qilmoqda edi.
Bobur o‘g‘li chalayotgan go‘zal kuyga quloq solib turib, ko‘ngli zavqli tuyg‘ularga to‘lib ketdi.
Endi o‘zining hayoti ham unga eng yorug‘ va tiniq tomonlari bilan ko‘rina boshladi. Axir u ham bir vaqtlar Humoyun kabi beg‘ubor, musaffo yoshlik damlarini boshdan kechirmaganmidi? Uning hayoti ham tiniq bir buloq bo‘lib oqmaganmidi? Keyin bu buloqning ustiga jarlar qulab, uni loyqalatdi. Lekin hali bu buloq qurigan emas, uning obihayoti Humoyunning qalbini ham obod qilgani mana hozir bilinib turibdi.
Bobur o‘zi bilan o‘g‘lining orasida ajib bir bog‘lanish borligini bugun birinchi marta aniq sezdi. Otaning ha¬yoti o‘g‘lining hayotida aynan takrorlanmasa ham, lekin yangi bir tarzda davom etishi mumkinligiga, agar o‘g‘il astoydil otaga sodiq bo‘lsa, unga tortsa, otaning umri o‘g‘ilning umriga ulanib ketishiga Boburning endi ko‘zi yetdi. Shunday bo‘lgach, Humoyunni atkasi, onasi va murabbiylari Boburga ixlosmand qilib tarbiyalaganlari, unga otasining fazilatlarini saralab olib berishga intila¬yotganlari katta bir ne’mat emasmi? Boburning o‘zi ham o‘g‘liga faqat fazilatlarini ravo ko‘radiku. Faqat shunda¬gi¬na o‘g‘il u qilgan xatolarni qilmasligi, u tortgan azoblarni tortmasligi mumkin.
Fazilatlar... Bobur o‘z fazilatlarini bugun o‘g‘li orqali allanechuk saralangan holda ko‘rib, ko‘ngli ko‘tarildi, o‘ziga birdan hurmati ortdi.

Keyin u Humoyunning atkasi Qosimbekni saroyga chaqirtirib, unga bosh-oyoq sarupo va ot in’om qildi. Shahzodaning boshqa murabbiylari va muallimlari ham katta-katta hadyalar oldilar.
— Senga ne in’om qilay, ayt! — deb Bobur o‘g‘liga kulimsirab tikildi.
Humoyun kitob yig‘ishni yaxshi ko‘rardi. Uning alohida bo‘lmani egallagan xos kutubxonasidan tashqari, xobgohida ham kitob to‘la javonlar bor edi. To‘shagi¬ning bosh tomoniga xushbo‘y sandal daraxtidan ishlangan javon qo‘yilgan, otasining she’riy devoni javonning alohida tokchasida yolg‘iz turar edi.
— Yana yangi she’riy kitoblar yozsangiz, — dedi Humoyun otasiga uyalinqirab ko‘z tashlarkan, — mana shu alohida tokcha sizning asarlaringiz bilan to‘lsa... O‘g‘lingizning tilagi shu!
Bobur zavq bilan qah-qah urib:
— E-ha, sening bu tilagingni o‘rinlatmoq uchun men bir umr mehnat qilmog‘im kerak-ku!.. — dedi. — Mayli, «yaxshi niyat — yarim davlat» derlar. Bugundan boshlab sen uchun bir she’riy kitob boshlagaymen. Qani, dafta¬ringni ber...
Humoyun muqovasi oltin suvi bilan ziynatlangan, nafis varaqlariga hali hech narsa yozilmagan yangi daftarini otasiga ikki qo‘llab tutdi.
Bobur xona to‘ridagi miz yoniga kelib o‘ltirdi-yu, birdan o‘g‘liga mehri toblanib, hayajon ichida:
«Jigarim bilan jonimga payvand farzandim!»— deb yozdi.

O‘zidagi otalik mehri va Humoyundagi farzandlik sadoqati tojdor otalar va valiahd o‘g‘illar orasida juda kam uchraydigan nodir tuyg‘ular ekanini, Ulug‘bek bilan Abdullatif orasida bo‘lib o‘tgan fojialarga solishtirganda, u o‘z o‘g‘lidagi samimiy hislarni qanchalik qadrlashi, qanchalik asrab-avaylab, kamolga yetkazishi zarurligini shu lahzada butun vujudi bilan his qildi. Qalbini to‘ldirgan otalik tuyg‘usi she’riy ohang bilan qog‘ozga tusha boshladi: «Davlatu baxt bila Humoyun bo‘l, komron bo‘l, jahonda yuz tuman obro‘yi izzat ko‘r!»
Bobur yozishdan to‘xtab o‘rnidan turdi:
— Davomini keyin bitgaymen!.. Kitobning nomi se¬ning ismingga qofiya bo‘lg‘usidir!..
Bobur o‘sha yili yozib tugallagan she’riy kitob — «Mubayyin» — Humoyunning nomiga chindan ham qofiyadosh edi. U o‘g‘lining daftariga bitgan ezgu tilaklarini ham shu kitobga she’riy satrlar shaklida joylab, hammasini san’atkor xattotga ko‘chirtirdi-da, Humoyunga taqdim qildi.
Humoyun shu vaqtgacha otasidan olgan sovg‘alar orasida eng ulkani va bebahosi — mana shu she’riy kitob ekanini sezib, uni qayta-qayta ko‘zlariga surdi...
U arab tilida yozilgan, murakkab fiqx kitoblarini tushunolmay qiynalib yurar edi. Otasi taqdim qilgan «Mubayyin» fiqxning qonun-qoidalarini ravon turkiy tilda go‘zal masnaviylarda ifodalab, Humoyun uchun ham darslik vazifasini bajarar, ham unga she’riy zavq berardi. Eng muhimi, uning otasiga bo‘lgan mehri, ixlosi shu kitob tufayli yangi bir kuch bilan o‘sib borardi.

Humoyun o‘n besh yoshga kirganda uning kitob javonida otasining yana bir asari — aruz ilmiga bag‘ishlangan «Muxtasar» paydo bo‘ldi. Humoyunning endigi istagi — otasining o‘smirlik yillaridan beri yozib yurgan «Vaqoi’» nomli kitobini o‘qish edi. U otasining eng katta, eng maroqli asari mana shu ekanini onasi Mohim begimdan eshitgan edi.
Humoyun o‘n olti yasharligida otasi unga Badaxshon viloyatini berib, askar va savdari bilan Kobuldan kuzatib qo‘ydi. Humoyun tog‘lar orasida otasi bilan xayrlasha¬yotganda oila a’zolari o‘zaro «Boburnoma» deb atay boshlagan o‘sha «Vaqoi’» kitobidan bir nusxa ko‘chirtirib yuborishni iltimos qildi.
O‘g‘lining boshqa ko‘p iltimoslarini so‘zsiz qabul qilgan Bobur bu gal yerga qarab bosh chayqadi:
— Hali u kitob bitgan emas. O‘lda-jo‘lda yotgan asarni ko‘chirtirib bo‘lmas.
— Qachon bitkurursiz, hazratim? Men intizormen!
Bobur o‘g‘lining yuziga xomush nazar bilan tikildi.
— Ko‘p intizor bo‘lma. Chunki u kitobning bitishi uchun mening umrim tugashi kerak.
Humoyun seskanib tushdi:
— Nechun bunday deysiz?
«Boburnoma»ning davomi ancha vaqtdan beri yozilmay yurar edi. Qizilboshlar bilan tuzilgan ittifoq, Bobur vataniga begona qo‘shinni boshlab borib, mag‘lubiyatga uchraganlari... buni yozish u yoqda tursin, hatto eslashdan ham yuragi bezillar edi. Nahotki umr kitobining so‘nggi bobi shu bo‘lsa? Bobur eng yirik asarini bu tarzda yozib tugatolmasligini sezardi. Uni ko‘ngildagidek tugallash uchun esa o‘sha mag‘lubiyatlar zahrini yuvib ketadigan katta g‘alabalarga erishishi kerak edi. Mana endi o‘g‘li Humoyun ulg‘ayib, yoniga kiryapti.

U Humoyunning so‘nggi gapdan iztirobga tushganini sezib:
— Mening so‘zimdan tashvishlanma, — dedi. — Men «Vaqoi’»ni umrim bo‘yi yozmoqchi bo‘lganim uchun shunday dedim. Orzuyim  borki, uning kelgusi boblariga sening ham yaxshi ishlaring bitilgay. Zora o‘zim ham... bu kitobning poyoniga yorug‘ yuz bilan yetsam.
— Hazratim, undoq bo‘lsa, ilohim «Boburnoma»ni yana ellik yil yozing, yuz yil yozing!
— O‘shangacha kutishga sabr-toqating yeturmikin?— deb kuldi Bobur.
Humoyun jiddiy turib:
— Tangrim oldida ont ichib aytamenki, sabr-toqatim umrim yetgunicha yetur! — dedi.

______________
* G u f t i g o‘ — gaplashish.
* J u s t i j o‘ — qidirish.
* Sh u s t i sh o‘ — yuvish, ya’ni may bilan dil g‘uborini yuvish.
* S i g‘ n o q — Turkistondan shimolroqda Sirdaryo yaqinida joylashgan qadimiy shahar.

2

Kobul daryosining bo‘yida Bobur egachisi Xonzoda begim uchun qurdirgan Bog‘i Dilkushoning ko‘k marmar ko‘shkida mavlono Fazliddin cho‘kka tushib o‘ltiribdi. Undan pastroqda mavlononing soqol-mo‘ylovi ko‘zga ko‘rinib qolgan o‘g‘li odob bilan qo‘l qovushtirib, yerdan ko‘zini olmay sukut saqlaydi.
Nafarmon kabo kiygan, yuziga oq harir parda tutgan Xonzoda begim siniq tovush bilan to‘xtab-to‘xtab so‘zlaydi:
— Hammadan ko‘ra.. o‘lgan odamga qiyin ekan, mavlono. O‘lgan qaytib kelmas ekan... Tiriklar... oh-voh qilib, ming kuyib-yonsalar ham, axiri bir kun... tasalli topar ekanlar. Mana, o‘zimdan qiyos...
— Begim, bu zamonda tiriklarga ham oson emas. Mening Andijondan bosh olib chiqib ketganimga yigirma uch yil bo‘ldi. Shundan beri sizning boshingizga qancha kulfatlar tushdi! Biz qancha balolarni ko‘rdik.
Xonzoda begim Andijonda qolib ketgan yoshlik yillarini ko‘z oldiga keltira boshladi. Mavlono Fazliddin o‘shanda qanchalik ko‘hlik yigit bo‘lganiga hozir isho¬nish qiyin. Azob-uqubatlarga to‘lib-toshgan so‘nggi o‘n yilliklar uning bo‘yinlariga ham ajinlardan to‘r solib ketgan, qo‘llarini suyakday qotirib, tomirlarini bo‘rttirgan, yelkasini bukchaytib, oltmish yoshlik mo‘ysafidga o‘xshatib ketgan. Holbuki, u endi ellik uch yoshga kirgani Xonzoda begimga ma’lum edi. «O‘zimchi?» deb begim har kuni ko‘zguda ko‘radigan aksini xayolidan o‘tkazdi. Xonzoda begimning old tishlaridan uch-to‘rttasi tushib ketib, lablari burisha boshlagan, sochi siyraklashib, kulrang tusga kirib qolgan edi.

Go‘zal yoshliklari endi hech qachon qaytib kelmasligi, umrlarining eng yaxshi yillari ochilmay so‘lgan gulday umrbod  xazon bo‘lganligi Xonzoda begimning yurak-bag‘rini timdalab o‘tdi.
— Mavlono, o‘g‘lingiz necha yoshdalar?
— Yigirma birda, begim.
Xonzoda begim halok bo‘lgan Xurramshohning tirik bo‘lsa hozir yigirma ikki yoshga kirishini esladi. Bu yo‘qotishning unutilmas alami keyingi dardi ustiga qo‘shildi-yu, ko‘ziga yosh quyilib keldi:
— Ishqilib, o‘g‘lingizning umri uzoq bo‘lsin. Men ko‘rgan musibat sizning boshingizga hech vaqt tushmasin, mavlono. Men endi tirik qolmayman degan edim. Yolg‘iz o‘g‘limning ketidan ketaman degan edim. Lekin jonim qattiq ekan.
Mavlono begimning yig‘isidan sarosimaga tushib o‘g‘liga bir qarab oldi. So‘ng begimning xayolini boshqa yoqqa burish uchun o‘zining boshiga tushgan azob-uqubatlardan so‘zlashga tushdi:
— Hirotlar ham juda notinch bo‘lib ketdi, begim. Shoh Ismoil shaharni olib, sunniylarni quvg‘in qildi. Keyin yana shayboniyzodalar shaharni bosib olib, shia tarafdorlarini qatag‘on qildi. Shia mozorlarini ochirib, Marvda Shayboniyxonni o‘ldirtirgan ruhoniylarning suyaklarini to‘plarga solib ottirdilar. Keyin ko‘p o‘tmay, Hirotni yana qizilboshlar ulardan tortib olishdi. Qasd olish qaytadan boshlandi. Hammayoq alg‘ov-dalg‘ov. Kamoliddin Behzod Hirotdan Tabrizga shoh saroyiga xizmatga olib ketildi. Mavlono Xondamir shahardagi to‘polonlardan bezib, ota yurtlaridagi uzoq bir qishloqqa chiqib ketdilar. Bizga o‘xshagan musofirlarning ahvoli bundan  ham battar bo‘ldi... O‘g‘limiz Aloviddin Hirotda sangtaroshlik san’atini o‘rgangan edi. Lekin san’at bilan kimning ishi bor? Axiri, shoir Muhammad Sulton bilan maslahatni bir joyga qo‘ydigu Bobur mirzodan panoh istab Kobulga keldik.

Bu gaplar davomida Xonzoda begim ko‘z yoshlarini artib, o‘zini ancha bosib oldi:
— Kelib behad yaxshi qilgansiz, mavlono... men sizga bir omonatingizni qanday qaytarishni bilmay yurgan edim.
Mavlono Fazliddin ko‘zlari pirpirab:
— Qaysi omonatim? — dedi.
Xonzoda begim ma’yus kulimsirab:
— Hozir, — dedi-yu, o‘rnidan ko‘tarildi va to‘rdagi o‘ymakor eshikdan ichkariga kirib ketdi.
Ko‘p o‘tmay u bir xizmatkorga oq ipak matoga o‘ralgan narsani ko‘tartirib qaytib chiqdi. Begimning ishorasi bilan xizmatkor haligi narsani mavlono Fazliddinning oldiga qo‘ydi-da, ta’zim qila-qila orqasi bilan yurib chiqib ketdi.
— Mavlono, ochib ko‘ring, — dedi Xonzoda begim.
Mavlono Fazliddin o‘ramni sekin ochdi-yu, chetlari sarg‘ayib ketgan chizmakashlik qog‘ozlarini ko‘rdi. So‘ng ularni avaylab varaqlar ekan, o‘zining Andijonda qurmoqchi bo‘lib, Xonzoda begim bilan bamaslahat chizgan loyihalarini tanidi. Yigitlik orzulari xayolida qaytadan uyg‘onib, ko‘zlari chaqnab ketdi. Andijonda qurilmay qolgan obidalarning loyihasini shuncha yildan beri asrab olib yurgan Xonzoda begim unga hozir o‘sha oshiqlik paytidagidek nafis va jozibali ko‘rindi. O‘shda, qoyatosh ustida noxosdan begimning belidan olgan paytidagi shirin tuyg‘ulari uyg‘ondi-yu, yuragini zavqqa to‘ldirdi:
— Hazrat begim, siz menga jonimni qaytarib bergandek bo‘ldingiz! Mo‘’jizani qarang! Orada shuncha yillar! Shuncha yo‘llar! Shuncha tog‘u daryolar!