Shundan keyin ular uch-to‘rt yil ko‘risholmadilar. Chunki Hindol mirzoga agradan uch yuz mil* garbi-janubdagi Mevat viloyati mulk qilib berildi. O‘sha joyda qo‘rg‘on va bog‘ qilib,oilasini, o‘ziga qarashli odamlari qatori Hamidalarni ham ko‘chirib ketdi. Isyonkor rajputlar viloyati bo‘lgan Mevat juda no¬tinch, urush, yurishlar ko‘p bo‘lar, Hamida va uning ota-onasi Agrada osuda o‘tkazgan damlarini sog‘inib eslashardi. Ayniqsa bog‘ chetidagi sokin qo‘ltiq va qayiq sayri Hamidaning yodiga ko‘p tushar, Agraga qaytadigan kunlarni u doim orziqib kutardi.
Agrada Hindol mirzoga otasidan qolgan to‘rt bog‘ning bittasi — mana shu Zarafshon berilgan edi. Oradan bir necha yil o‘tib, Hindol mirzo va uning odamlari bu boqqa yana qaytib kelganlarida hamida bonuning bo‘yi yetib qolgan, unda balog‘at belgilari paydo bo‘lgandan beri onasi ko‘chaga yopinchiqsiz chiqarmas, bog‘ sayriga ham, chavgon o‘yiniga ham yolg‘iz yubormas edi.
Mana hozir ham u bog‘ning uzoq burchagidagi xilvat sohilga kanizagi Aminat bilan birga keldi. Qoshlari ingichka, sochlari qizg‘ish Aminat asli cherkas qizi edi. Eron shohining navkarlari bilan bo‘lgan janglarda asir olingan va qul bozorida sotilgan bu jabrdiyda juvon besh yildan beri Hamidaga kaniz bo‘lib xizmat qiladi. Uni Nizom ham tanib qolgan. Chunki so‘nggi yillarda Hamida daryo sohiliga doim kanizi bilan birga keladigan bo‘ldi. Hamida endi Nizomning ko‘zi oldida cho‘milishdan uyaladi. Yoshi yigirma beshga kirib, xiyla bosiq va sipo yigit bo‘lib qolgan Nizom ham Hamida bonudagi bu o‘zgarishlarni ma’qul ko‘rgan kabi bosh irg‘ab, kulimsiraydi, unga salom berganda ikki kaftini peshonasi ustiga juftlab, yengil bir ta’zim bajo keltiradi, shu bilan kiborlar jamiyatiga mansub bo‘lgan qizni o‘zidan xiyla baland qo‘ygandek bo‘ladi.
Aminat uning qayig‘iga birinchi marta chiqqanda: «Eshkakchi yigit durustroq peshkash olish umidida bizni astoydil sayr qildirmoqchi», deb o‘yladi. Yigit¬ning tiniq, qoramtir yuzida kamtargina bir jilmayish bor, o‘zi beozor va yuvosh ko‘rinadi. Faqat timqora ko‘zlaridan, kuchli bir olovning tapti urib turadi. Baquvvat qo‘llari eshkaklar orqali butun qayiqni o‘ziga bo‘ysundirib, uch kishini suv yuzida qushday uchirib boradi.
Qayiq tor bo‘lgani uchun Aminat orqada, Hamida esa tumshuq tomonda Nizom bilan yuzma-yuz o‘ltiribdi. Ikkovining ko‘zi ko‘ziga tushgani sari Hamida bonuda nafis bir hayajon kuchayib borayotgani Aminatni taajjubga soldi. Qiz go‘yo mana shu uchrashuvni ko‘pdan beri kutib yurgan edi-yu, endi visolga yetishganidan quvonib, husn-u jamoli ochilib bormoqda edi. Hamidaning qanchalik ko‘hlik qiz bo‘lib yetilganini, uning yuz-ko‘zida, qaddi-qomatida qanchalik sehr-u joziba borligini Aminat hozir birinchi marta yaqqol his qildi. Hamidaning qizlik latofati go‘yo bir g‘uncha holida edi-yu, eshkakchi yigitning diydori shu g‘unchani birdan gullatib ochib yubordimi? Bu yigitda nima karomat bor o‘zi?

Daryo sokin oqayotgan joyda Nizom eshkak eshishdan to‘xtab, past, mayin tovush bilan ashula boshladi.
Nizom azbaroyi Hamidaga mehri tushganidan uning turkiy tilini o‘rgangan, hozir shu tildagi o‘ziga yoqqan she’rlarni hindcha kuylarga solib aytar edi. Uning ovozi odamni rom eta oladigan darajada dilbar va kuchli. Og‘ir qayiqni qushday yengil uchira¬yotgan yigitlik kuch-qudrati uning ovozida ham sezilib turadi.
Hamida uning qo‘shig‘ini eshitgan sari g‘alati bir sehr-u jodu ta’siriga berilib, o‘z ixtiyorini yigitning qo‘liga topshiradigan holatga tushmoqda edi.
Aminat birdan Xonzoda begimni esladi. Humo¬yun¬ga munosib ko‘rilgan Hamidadek qiz kelib-kelib shu eshkakchiga ko‘ngil beradimi?
Yigit Aminatning sovuq nigohini yelkasi bilan sezgan kabi unga o‘girilib qaradi. Ko‘zlarida beg‘araz, tamasiz bir mehr nurlanib turganini ko‘rib, Aminat beixtiyor o‘ng‘aysizlandi. Nizom oliy dargohlarda yurgan Hamida bonuga yetishaman deb umid qilmaydi, faqat bu qizning noyob jozibasini muqaddas bilib, unga sajda qilgisi keladi. U o‘z dilidagi tuyg‘uni Hamidaga tushuntirmoqchi bo‘lib:
— Men bhaqtiga* imon keltirganmen, — dedi.
— Bhaqti kim o‘zi? — so‘radi Hamida.
— Bu birovning ismi emas. Bizga o‘xshagan faqir kishilar e’tiqodi. Men Makkayu Madinaga hajga borib sig‘inmaymen. Qarshimda turgan chin insonning diliga sig‘inamen. Masjidda tamagir mullolar odam¬lardan xayr-u ehson undirib boy bo‘lurlar. Boylik bor joyda muqaddas narsa yo‘q. Shuning uchun biz masjidga bormagaymiz. Biz uchun muqaddas joy — yaxshi odamning dili.
Oddiy bir hind yigitdan bunaqa g‘alati gaplar chiqishini kutmagan Hamida taajjubga tushdi:
— Voy, masjiddan yuz o‘girsangiz otangiz urishmaydimi?
— Menga bhaqtini otam o‘zlari o‘rgatganlar. Otam ham, bobom ham, — deb Nizom ovozini pasaytirib shivirladi, — Kabirga ixlos qo‘yib qo‘l berganlar.
Hamida bonu bu nomni eshitib, beixtiyor vahmi keldi. Chunki uning bilishicha, Kabir dahshatli bir jodugar kofir bo‘lgan, el-ulusni yo‘ldan ozdirib, dindan chiqargan, shuning uchun Iskandar Lodi degan podsho Kabirning bo‘yniga tosh bog‘latib, Gang daryosiga cho‘ktirishni buyurgan. Lekin Kabir suv tagidan tirik chiqqan. Podsho uni quturgan filning oyog‘i tagiga tashlatib o‘ldirmoqchi bo‘lganda u filni ham sehrlab, o‘lmay qolgan.
Nizom ertaknamo bu gaplarni Hamidadan eshitib mayingina kuldi:
— Kabirning daryodan tirik chiqqani ham, filning oyog‘i tagida o‘lmagani ham rost. Bobom menga buning sirini aytib berganlar. Kabirning jodusi uning she’rlarida ekan. She’rini kuyga solib aytsa eshitgan jonzot shunday ta’sirlanar ekanki, Kabir*ning irodasiga qarshi biron ish qilolmay qolarkan.
— Bobongiz Kabirni yaqindan bilar ekanmilar?
— Ha, otam ham bilgan. Bundan yigirma besh yil avval men tug‘ilganda Kabir bizning uyga kelgan. Menga Nizom degan otni shu odam qo‘ygan ekan.
— Tavba, kimga ishonishingizni bilmaysiz! — dedi Hamida o‘ychan. — Otamlar menga: «Kabirni tilga olma, kofir bo‘lasan», deb aytgan edilar.
— Otangizni johil muhtasiblar* adashtirgan, — dedi Nizom. — Ular bizning boshimizga ham qancha kulfatlarni soldilar. Kabirga qo‘l bergan otam zindonda yotibdilar.
Nizom og‘ir tin oldi-yu, bultur Hamidalar yo‘q paytda mana shu daryo bo‘yida bo‘lgan qonli voqealarni aytib berdi.

____________
* M i l — 1000 metr.
* B h a q t i — hindcha ixlos demakdir. Inson o‘z takomiliga ishonsa va komil odamlarga ixlos qo‘ysagina yomon illatlardan xalos bo‘la oladi. «Ixlos — xalos» degan hikmat bhaqtida shunday talqin etiladi.
* K a b i r (1440—1518) — ulug‘ hind shoiri. Uning she’rlari hozir ham xalq orasida juda keng tarqalgan. Rivoyatlarga ko‘ra, Kabir asli brahman oilasida tug‘ilgan, chaqaloqligida onasi tashlab ketgach, uni oddiy bir musulmon to‘quvchi kosib oilasi tarbiyalab voyaga yetkazadi. Kabirning o‘zi ham to‘quvchi bo‘lgan.
* M u h t a s i b — diniy ishlar nazoratchisi. Qo‘lida darra bilan yurib, odamlarning ro‘za tutishi-yu masjidga namozga kelishini nazorat qilgan.

Nizomning otasi o‘zining katta o‘g‘liga hindlar¬ning eng ezilgan shudra* qavmidan chiqqan esh¬kakchi do‘stining qizini olib bermoqchi bo‘ladi. Yigit bilan qiz bir-birlarini yaxshi ko‘radi. Ota-onalari uchun ularning har xil dinda ekanliklari ahamiyatsiz. Kabir ta’limoti asosida ular musulmon mullasini ham, hind brahmanini ham tan olmaydilar. Ular «dinu millat ayirish faqat tamagir ruhoniylar uchun¬gina kerak» deyishib, to‘y tayyorligini boshlashadi. Shu orada Nizomlarning mahallasidagi masjidda kutilmagan bir to‘polon boshlandi. Kechasi allakimlar masjidning mehrobiga qora cho‘chqaning o‘ligini tashlab ketadilar. Mahalla imomi «bu ishni cho‘chqaboqar ma¬jusiylar qilgan» deb, qavmlarini hindilarga qarshi gijgijlaydi. Johillardan besh-o‘ntasi ko‘chaga chopib chiqadilar-u hindlar muqaddas hisoblaydigan va ko‘chada bexavotir yurgan govmish sigirni yerga ag‘anatib, bo‘yniga pichoq tortadiar. «Masjid mehrobiga cho‘chqaning o‘ligini tashlab ketganlarning jazosi budir!» deyishib sigirning kattakon son go‘shtini hind ibodatxonasining sajdagohiga osib qo‘yadilar. Shu tarzda har ikki tomonning ham diniy e’tiqodlari qattiq haqoratlanadi-yu, qirg‘in boshlanib ketadi. To shahar hokimi — qutval bundan xabar topib, ikki yuz navkari bilan yetib kelguncha va qirg‘inni to‘xtatguncha ikki tomondan o‘n yetti kishi halok bo‘ladi, yetmish-sakson odam yaralanadi. Jarohatlanganlar orasida Nizomning otasi ham bor edi. U behuda qirg‘inning oldini olmoqchi bo‘lib oraga tushgani uchun kimdir tosh otib boshini yorgan edi.
Bu hodisalarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan Nizom sigir-u cho‘chqa bahonasida odamlarni qirg‘in qilgan johil imom-u brahmanlarni butun vujudi bilan yomon ko‘rib qoldi. Nizomning otasi esa bunday diniy adovatlardan baland turgan va chin insonlikni ilohiyot darajasiga ko‘tarib ulug‘lagan Kabirga avvalgidan ham ortiq ixlos qo‘ydi. O‘zining Kabir ta’li¬motiga sodiqligini va diniy nizolardan baland turishligini el-yurt oldida isbot etish uchun hind qizi bilan to‘ng‘ich o‘g‘lining to‘yini albatta o‘tkazadigan bo‘ldi. O‘sha to‘polon tufayli to‘xtab qolgan to‘y tayyorligi kuzning mezon oyida nihoyasiga yetdi. Nizomlarning daryo bo‘yidagi hovlilari gulshodalar bilan bezandi. Dasturxonlarga shirinliklar, xurmolar, norinjlar, boshqa anvoyi mevalar qo‘yildi. Kelin-kuyov oq, sariq, pushtirang gulshodalardan to‘qilgan maxsus shomiyonaga* kirib o‘ltirdiar.
Ularga nikoh o‘qish uchun mahalla imomini ham, hind brahmanini ham chaqirishmadi, bhaqtiga ixlos qo‘ygan sakson yoshlik bir mo‘ysafid kelinning qo‘lini kuyovning qo‘liga tutqazdi-yu, Jaloliddin Rumiy va Kabir she’rlaridan kuyladi. Bu she’rlarda «riyokor imom-u brahmanga ishonma, dilingdagi muqaddas tuyg‘ularga ixlos qo‘y, inson, ilohiyot se¬ning o‘zingdadir» degan ma’no bor edi. Bu ma’no, albatta, taqvo¬dor shayxlar bilan mutaassib brahmanlarni talvasaga solib qo‘ydi. Axir butun xalq masjid-u ibodatxonaga bormay qo‘ysa na brahmanni, na mullani tan olmasa, xayri-ehsonni kim beradi? Ruhoniylarning tirikchiligi qanday o‘tadi? Obro‘-e’tibori qayoqda qoladi? Bu ketishda el-ulus podshoga ham itoat etmay qo‘yadi, hokimiyatni tutib turgan diniy mafkura vayron bo‘ladi!
Johil shayxlar va brahmanlar to‘y arafasidayoq shahar hokimiga murojaat qilib, shoshilinch choralar ko‘rish kerakligiga, masjid-u ibodatxonani yomonlab yurgan dahriylar xalq orasida isyon chiqarishi va yangi qirg‘inlarga sabab bo‘lishi mumkinigiga uni ishontirgan edilar. Daryo bo‘yidagi to‘y xursandchiligi avjiga chiqqan paytda birdan ellik-oltmish otliq navkar qamchi o‘ynatib, qilich yalang‘ochlab kirib keldi. Kabirning isyonkor she’rlarini kuyga solib aytayotgan xonandalarni qamchi bilan urib haydab yubordilar. Kelin-kuyov kirib o‘ltirgan shomiyona gulshodalari qilich zarbalaridan tilka-pora bo‘ldi. Navkarlar ketidan tayoq ko‘tarib kirgan muhtasiblar g‘ayridinga uylanmoqchi bo‘lgan muslim yigitning nikohini harom deb e’lon qildilar. Nizomning otasi bunga qarshi e’tiroz qilgan edi, uning qo‘llarini orqasiga bog‘latib, hibsga olib ketdilar.
— Otam hali ham zindonda yotibdi, — og‘ir tin olib hikoyasini tugatdi Nizom. — Bultur machitga tashlab ketilgan cho‘chqaning o‘ligini muhtasib un-dan ko‘rayotgan emish. Tuhmatni qarang!

— Otangiz podshoga arz qilsalar bo‘lmaydimi? — kuyunib so‘radi Hamida.
— E, podsho osmonda, otam yer ostidagi zindonda! Ikki orani poraxo‘r amaldorlar bilan aldamchi shayxlar to‘sib olmishlar. Podsho o‘shalarning gapiga ishongay!
Yigit bu so‘zlarni aytganda uning ko‘zlarida isyon¬korona bir o‘t yonganini Aminat ham ko‘rdi-yu, o‘z boshiga tushgan asiralik kulfatlarini esladi. Nizomga hamdardlik bildirib:
— Bu dunyoda adolat o‘zi yo‘q! — dedi. — Zamona mudom zo‘rniki!
Zamona zo‘rlariga yaqin bo‘lgan Hamida yakkalanib, noqulay ahvolga tusha boshladi. Nizom buni sezdi-yu, oraga tushgan g‘uborni tarqatishga intildi:
— Xudo xohlasa, bir kun emas, bir kun haqiqat yuzaga chiqib qolgay. Men podshoning kemasida eshkakchimen. Paytini topsam, kemada Humoyun  mirzoga arz qilmoqchimen!
«Balki men... hazratning inoyatiga sazovor bo‘l¬sam «Nizomning begunoh otasini hibsdan chiqarti¬ring» deb iltimos qilarmidim?» degan o‘y Hamidaning ko‘nglidan o‘tdi. Lekin qiz bola bunday iltimoslarni qilishi uchun Humoyunga qay darajada yaqin bo‘lishi kerak! Unga yaqin borish — Nizomdan uzoqlashish emasmi? Biroq Hamida bu yigitdan uzoq¬lashgisi kelmaydi, ko‘ngil unga qarab talpinadi. Yetti yashar qizaloq paytida mana shu daryoning sokin qo‘ltig‘ida Nizom uni suzishga o‘rgatgani hech esidan chiqmaydi. Ikkovi suvda birga suzgan o‘sha damlar zavqi hozir daryo to‘lqinlari orasidan unga ko‘z tikib turganday.
Nizom qayiqni sokin qo‘ltiqqa burib kelib to‘xtatganda Hamidaga ma’yus termulib «yana qachon ko‘rishamiz?» degandek qaradi.
— Navro‘zda podshohimiz kema sayriga chiqarmishlarmi? — so‘radi Hamida yigitdan.
— Ha, bizga farmon berilgan. Navro‘z kuni podshoh kemasining eshkagini biz eshar ekanmiz.
— Xonzoda begim meni ham kema sayriga taklif qilganlar. Borsam... sizni yana ko‘rar ekanmen-da.
Nizom bu gapdan quvonish o‘rniga nogahoniy bir iztirob ichida qoldi. Humoyun mirzo kemaning yuqorigi qavatida tillakori tolorda yasanib, jozibaga to‘lib o‘ltirishini, Nizom esa pastdagi tor joyda o‘n oltita eshkakchining orasida terlab-pishib eshkak eshishini ko‘z oldiga keltirdi. Xonzoda begim Hami¬da bonuni Humoyun bilan tanishtirganda pastdagi eshkakchi Nizom bunga qay ko‘z bilan qaraydi-yu, qanday ruhiy azoblarga uchraydi?
Ana shu savolni Hamida bonu yigitning yuzida qalqqan iztirobdan payqadi-da, o‘zi ham ikki o‘t orasida qolishi mumkinligini endi sezdi.

_____________
* Sh u d r a — eng past to‘rtinchi tabaqa — kasta. Unga ko‘proq kosiblar, hammollar va boshqa oddiy kishilar kiradi.
* Sh o m i yo n a — bu yerda guldan qilingan chodir yoki chimildiq ma’nosida.

* * *

Navro‘z kuni Hamida bonu qo‘sh karnay va qo‘sh surnaylar tovushidan uyg‘ondi. Bayram liboslarini kiyib, Xonzoda begim in’om etgan chavkar otni mingan holda Gulbadan begim va yana uch-to‘rtta oliynasab qiz-juvonlar bilan shahar markaziga qarab borayotganda Nizomni esladi. Uni qiynamaslik uchun bir bahona topib kema sayriga chiqmay qo‘ya qolsamikin?
Biroq butun Agra aholisi va boshqa viloyatlardan kelgan yuzlab odamlar shahar markazidan o‘tayotgan Humoyun mirzo va uning mavkabini* yaqinroqdan tomosha qilishga intilmoqda edi.
Mavkabdan oldinda darra* ko‘targan qo‘riqchilar yo‘l ochib boradi. Ular bilan ketma-ket nog‘orachi va karnaychilar kelyapti.
Qo‘sh nog‘oralarini nortuyalarning o‘rkachiga xurjunga o‘xshatib ayri tashlab olgan ikkita hindu yigit nog‘ora cho‘plarini tinimsiz o‘ynatib, butun shaharni quvnoq takatumlarga to‘ldirishga harakat qiladi. Karnaylar mis halqumlarini osmonga cho‘zib, o‘z «ha-ha-hu-uv»lari bilan nog‘oralar tovushini bosib ketgudek bo‘ladi. Ammo surnaylarning ingichka va o‘tkir navolari hammasidan ham balandroq yangraydi. Markaziy xiyobonga qarab yopirilgan izdihom daryosi Hamidalarni ham beixtiyor o‘sha tomonga oqizib ketganday bo‘ldi. Fil ustidagi havorang kimxob soyabon jajji bir ko‘shkdek, uch tomoni pardalik, faqat old tomoni ochiq. Harakatlanib bora¬yot¬gan ko‘shk ichida yolg‘iz o‘tirgan Humoyunning pe¬shonasi ustida — sallasining old tomonida Ko‘hinur olmosi yaraqlab ko‘zni qamashtirgudek bo‘ladi. Humoyun bu gavharni yilda bir marta — navro‘z paytida peshonasiga qadab el-ulusga ko‘rinish beradi. Shuni bir-biridan eshitgan odamlar podshodan ham ko‘ra uning sallasidagi Ko‘hinurni yaqinroqdan ko‘rishga harakat qiladilar. Lekin xiyobonning ikki chetida zanjirday tizilib bora¬yotgan otliq qo‘riqchilar izdihomni mavkabga yaqin keltirmaydi.
Faqat bir joyda ellik-oltmishta yosh-yalanglar bir-birini itarib, surib, qo‘riqchilar zanjirini xiyobon ichiga egib kirgiza boshladi. Darra kimningdir yelkasiga qarsillab urildi. Shunga qaramay izdihom seli otliq qo‘riqchilar zanjirini uzib o‘ta boshladi. Qo‘rchiboshi achchiqlanib, birdan qilich yalang‘ochladi.
Fil ustidan buni ko‘rib qolgan Humoyun o‘ng yonida otliq borayotgan Bayramxonga bir nima deb ishora qildi. Bayramxon orqaga o‘girilib:
— Janob qo‘rchibek, shoshmang! — dedi. — Hazratim sochqi buyurdilar!
Qirq yoshlardagi qo‘li uzun shig‘ovul otini chu-chulab, olomon bilan qo‘riqchilar tirashib turgan joyga yaqinlashar ekan, egariga ortilgan gilam xurjunning o‘ng ko‘zidan bir siqim kumush tanga oldi. Yo‘g‘on tovushini baland ko‘tarib, turkiy va forsiy so‘zlarga hindcha iboralar aralashtirib dedi:

C— Xaloyiq, tinchlaning! Humoyun hazratlari navro‘z bayrami munosabati bilan fuqaroga xayr-u ehson qilmoqchilar! Oling, mana shu kumush tanga sizlarga!
Shig‘ovul yurib borayotgan ot ustidan oldinga intilib, siqimidagi oq tangalarni olomon bostirib kelgan joyning orqa tomoniga sochdi. Oftobda xira yaltiragan kumush tangalar kimningdir boshiga, kimningdir yelkasiga urilib yerga tushdi. Buni ko‘rgan yosh-yalanglarning anchasi podshoni ham, uning filini ham unutib, tangalar tushgan tomonga tashlandilar.
Mavkab boyagiday shoshilmay yurib ketmoqda edi. Shig‘ovul ham yurib borayotgan ot ustida turganicha qo‘lini endi xurjunning chap ko‘ziga soldi-yu, ketma-ket ikki siqim mis tanga oldi va ularni boyagidan ham nariroqqa qulochkashlab sochdi. Tangalarga targ‘ibotni qo‘shib so‘zida davom etdi:
— Xaloyiq! Navro‘z — musulmon-u hinduga, barcha ellar-u dinlarga barobar bayramdur! Bahor ayyomida kecha bilan kunduz barobarlashgan tabiiy muvozanat kunida navro‘z kirib, yangi yil boshlangay. Farmoni oliy bunyod bo‘ldikim, jamiyatda ham tabiatdagi kabi muvozanat hukm sursin, mamlakatning barcha el-uluslari din-u millat ayirmasdan, navro‘zni inoqlik, hamjihatlik bilan bayram qilsinlar.
Shig‘ovul yana xurjunning o‘ng ko‘ziga qo‘l solib bir changal kumush tanga oldi-yu, odam gavjum tomonga sochdi.
Boya mavkabga tomon yopirilib kelayotgan yosh-yalanglarning ko‘pchiligi tangalarning ketidan quvib ketishdi.
Xiyobon chetlari sochqi yordamida ancha ochilib qolgach, otliq kelayotgan Hamidalar mavkabga yaqin¬roq borishdi. Boya olomonga jahl qilib, qilich yalang‘ochlagan qo‘rchiboshi qilichini qiniga qaytarib soldi-da, fil ustidagi Humoyunga bosh egib, undan uzr so‘ragan kabi qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi. Humoyun esa qo‘rchiboshiga «ma’zursiz» degan kabi jilmayib qo‘yganini Hamida bonu aniq ko‘rdi. Shu payt yigitning peshonasi ustidagi Ko‘hinur ko‘kish ziyo tara-tib sehrli charaqladi. Humoyun Hamida bonuga atrofda bor yigitlarning eng ko‘hligi va baxtlisi bo‘lib ko‘rindi. Qiz ertalabki xavotirliklarini unutib, Humo¬yunning bu tomonga bir qarashini va ko‘z ko‘zga tushishini istadi.

______________
* M a v k a b — podshoning a’yonlari va mulozimlari.
* D a r r a — bambukdan qilingan maxsus tayoq.

* * *

Biroq fil ustida borayotgan Humoyunning xayoli butunlay boshqa narsalar bilan band. U Hamidalar tomonga yuzlanganda ham qizning boshi osha uzoq¬larga nazar tashlaydi. Nega bu yil navro‘z sayliga odam bulturgidan ikki-uch barobar kam chiqqan? Bulturgi navro‘zda butun shahar va uning atroflari yasan-tusan xaloyiqqa to‘lib ketgan emasmidi? Navro‘z kunlarida bozor rastalarini, ko‘cha va maydonlarni rang-barang ipak matolar, gulshodalar bilan bezatish odati «oyin bandi» deb atalardi. Agrada bu odatni Humoyun maxsus farmon bilan joriy qilgan edi. Humoyun mamlakatning sharqida va g‘arbida katta g‘alabalarga erishgan paytlarda uning har bir farmonini so‘zsiz bajaruvchilar ko‘p edi.
Hozir ishlari orqaga ketib, nufuzi pasaygani va inilari bilan orasi buzilgani uchun ham navro‘z namoyishiga odam kam chiqqani sezilib turibdi.
Og‘a-ini nizosini Komron boshlab berdi. U Badaxshon-u Kobulga qanoat qilmay, Laxo‘rga qo‘shin tortdi. Ikki orada urush chiqishi muqarrarli¬gini sezgan Xonzoda begim keksalik bedarmonligiga qaramay safarga otlandi. Ikki hafta yo‘l yurib, Agradan Laxo‘rga elchi bo‘lib bordi. Komron mirzo akasiga ko‘mak berish uchun Laxo‘rga kelganini, zinhor mulk talashmoqchi emasligini aytib ont ichdi. Begim uning Humoyunga sadoqat izhor qilib yozgan maktubini va jo‘shqin turkiy she’rlarini olib Agraga qaytdi.
Komronning Humoyunga yuborgan she’rlaridan otalari Bobur mirzoning ovozi eshitilib turganday bo‘lar edi. Komron akasiga kamtarlik bilan yozgan edi:

Zarrasifat o‘zni bilurman haqir,
Sendin tushsa nur bo‘lurmen munir.*

Humoyunga, ayniqsa, Komron yozgan quyidagi ikki satrning falsafasi haroratli tuyuldi:

Istasangki yetmasin davrondin ozore senga
Sa’y qilkim, tegmasin hech kimga ozoring sening.

Xonzoda begimning harakatlariga Komron yozgan bu she’rlarning tafti ham qo‘shilib, Humoyun jahlidan tushdi. Og‘a-ini yarashdilar. Lekin bu yarashish muvaqqat, chunki Komron hali Laxo‘rdan chiqib ketgan emas. Agar Humoyun Laxo‘rdan butunlay ayrilsa, tashqi dushmanlari qarshisida zaiflashib qo¬lishi va markaziy davlatni boy berishi mumkin.
Humoyunning tashqi g‘animlari endi Sherxon Sur atrofiga to‘planib, Gang bo‘ylaridan bosh ko‘tarib chiqmoqda. Shuning ustiga g‘arbiy viloyat bo‘lgan Gujaratda isyon boshlandi. Humoyun Gujaratga hokim qilib tayinlagan inisi Askariy bu ishni eplay olmadi, el-ulus unga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi. Agra bilan Gujaratning orasi otda bir oylik yo‘l. Humoyun sharqdagi Sherxon xavfi tufayli Agrani tashlab, Gujaratga bora olmadi. Askariy Gujaratda mag‘lub bo‘ldi va yordamga yetib borolmagan Humoyundan arazlab, Laxo‘rga, Komronning oldiga ketdi. Hu¬moyun yaqinda Laxo‘rga maxsus odamlar yubo¬rib, har ikki inisini navro‘z bayramiga poytaxtga taklif qildi, «dushmanlar ko‘zi oldida hamjihat bo‘laylik» deb maktub yubordi. Lekin Komron mirzo betobligini bahona qilib kelmadi. Holbuki, u soppa-sog‘ eka¬nini, Laxo‘rda o‘zi ham Askariy bilan navro‘z sayliga chiqmoqchiligini Humoyun ishonchli xufiya¬lar axborotidan biladi.

Hozir Humoyunning fili yonida birgina inisi — oq otliq Hindol mirzo bormoqda. Biroq uning ham ruhi so‘nik, mashqi past, chunki unga berilgan mevat viloyatini bu yil qishda rajput rojalari undan tortib olib qo‘ydi. Endi Mevat rajputlari ham sharqdagi Sherxon bilan til biriktirmoqda. Shu mamlakatda tug‘ilib o‘sgan Sherxon hind-u musulmon diniy nizolariga qarshi turib, jangovar rajputlarni ham o‘z qo‘shiniga olayotgan emish. Shu bilan u Humoyunga nisbatan katta bir ustunlikka erishishi aniq. Chunki mamlakatning ko‘pchilik aholisi hindlar. Humoyun ham hindlarni o‘ziga yaqinlashtirmoqchi bo‘ladi. Biroq... juma kuni jome masjidiga borganda shay¬xulislom Said Xalil xutbadan so‘ng uni mehrob yonida to‘xtatib, past tovush bilan:
— Hazratim, men bir gap eshitdim, — dedi. — Iloho yolg‘on bo‘lsin.
— Ne gap, taqsir?
— Navro‘z saylida sizdek pok mazhablik musulmon podshosining filini g‘ayridin boshqarmoqchi emish, rostmi?
— Taqsir, g‘ayridinlar bilan bir mamlakatda yashaydigan odam nechun ular bilan bir fil ustida o‘ltirmog‘i mumkin emas?
— Chunki agar bugun majusiylar siz mingan filni boshqarib o‘rgansa, ertaga siz boshliq davlatni egallashga intilgay!
— Ammo biz bu ishga munosib ko‘rgan La’l Chand sadoqatli raiyatlarimizdan ekanini ko‘p marta isbot etgan!
Said Xalil mehrobda turgan charm muqovali ulkan kitob — Qur’onga ko‘z tashlab, go‘yo undan madad olgan bo‘ldi-yu, ovoziga sehrli tus berdi:
— Agar o‘shal raiyatingizning sadoqati chin bo‘l¬sa, kalimayi shahodatni aytib, musulmon diniga o‘tsin, undan so‘ng siz mingan filni boshqarsa mayli!
Humoyun mehrob tomonga allanechuk hayiqib qarab oldi: Qur’ondan qo‘rqar edi. Lekin La’l Chanddek bir so‘zli, botir odamni o‘z dinidan maj-buran voz kechdirishga intilish unga yanada xatarliroq tuyuldi:
— Taqsir, meni ikki o‘t orasida qoldirmang! Endi el bo‘lib kelayotgan La’l Chanddek hindlarni rag‘batlantirish o‘rniga zo‘rlik bilan boshqa dinga o‘tkaz¬moq¬chi bo‘lsak, butun mamlakat xalqini o‘zimizdan bezdirgaymiz! Sherxonday makkor g‘anim turganda biz hind elini bag‘rimizga tortmog‘imiz, unga suyanmog‘imiz lozim emasmi?
— Ammo birdan ikki qayiqning boshini tutmoq ham mumkin emas, hazratim! — Said Halil mamlakatning diniy peshvosi sifatida podshoh hokimiyatini ichdan nazorat qilish huquqiga ega edi. U hozir shuni eslatib qo‘ymoqchi bo‘lib Humoyunning ko‘¬ziga tik qaradi: — Agar majusiy filbon barcha bek-u a’yonlardan oldinda, fil ustida o‘ltirib boradigan bo‘lsa, mavkabingizning katta bir qismi uning ketidan ergashgisi kelmagay. Bitta g‘ayridin tufayli yuzlab muslim xayrixohlaringiz navro‘z namoyishiga chiqmasalar maylimi? Sizga qaysi tomon azizroq?
Humoyunning qoshlari chimirilib, yuzi xiyol oqardi:
 — Bu ne, tahdidmi?
Said Xalil qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, gapini sal yumshatishga tirishdi:
— Hazratim, xotiringizga malol yetgan bo‘lsa uzr! Men faqat qavmlarimning kayfiyatidan sizni ogoh qildim, xolos!
Humoyun masjiddan qaytar ekan, inilari bilan orasi buzilgani ustiga endi Said Xalil boshliq ruhoniylar va ularning muridlari-yu qavmlari navro‘z namoyishiga chiqmasa, ertaga kim bilan bayram qi¬lishini o‘ylab qoldi. Uning tarafdorlari kamayib ketganini, mavkabi ham yarimta-yurimta bo‘lib qolganini el-yurt ko‘rganda nima deydi?
Yo‘q, bunga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi! Podsho filini La’l Chand boshqaradigan davr hali kelmagan ekan. Lekin Said Xalilga gap yetkazgan filbon Inoyatxon ham murodiga yetmasligi kerak. U Said Xalilning ishongan muridlaridan bo‘lgani uchun navro‘z kunida podsho filini o‘zi mingisi kelib ayg‘oqchilik qilgani aniq.
Bir vaqtlar Inoyatxon:

— Brahmaputra daryosining bo‘ylaridagi o‘rmonda oq fillar bor, podsho hazratlari mablag‘ ajratsalar, to‘rtta yordamchi ovchi bersalar, eng ulkan oq fillardan tutib kelgaymen! — deb maqtangan edi.
Humoyun saroyga qaytgan zahoti Inoyatxonni o‘z huzuriga chaqirtirdi-da, o‘sha va’dasini esiga soldi. Oq fil tutib kelish uchun ketadigan xarajatlarni hisoblatib, uning qo‘liga tutqazdi va darhol jo‘nashni buyurdi.
— Hazratim, qulingiz ertangi navro‘zni Agrada o‘tkazib, keyin oq fil oviga ketay, ijozat bering! — deb Inoyatxon yer o‘pib iltijo qildi. Humoyun esa:
— Bu yilgi navro‘z menga tatimay qoldi, haqiqiy bayram siz oq fil tutib kelganingizda bo‘lgay, ertadan qolmay ovga otlaning! — dedi-da, boshqa gapga o‘rin qoldirmay, o‘zining xonayi xosiga kirib ketdi.
Kosa tagidagi nimkosadan xabardor bo‘lgan vazir Turdibek Inoyatxonning yoniga to‘rtta yordamchi ovchini qo‘shib, hammasini ertasi kuni tong otmasdanoq Agradan jo‘natib yubordi.
«Yordamchi»larga Inoyatxonni va xazinadan berilgan pulni qo‘riqlashgina emas, balki podsho farmonining ado etilishini qattiq nazorat qilish ham topshirildi.
Farmonni bajarish, albatta, oson emas — Agradan Brahmaputragacha otda ikki oylik yo‘l, xavf-xatar behisob, tirik qaytishining o‘zi amrimahol. Inoyatxon Humoyunning ustidan shayxulislomga ayg‘oqchilik qilishning qanchaga tushishini endi bilib qo‘yadi.
Bugun navro‘z namoyishiga Humoyun minib chiqqan ulkan qora filni La’l Chandning shogirdi bo‘lgan panjoblik filbon Gulmuhammad boshqarib bormoqda. Humoyun o‘ng tomonda, fildan ancha ortda saman ot minib kelayotgan keng malla to‘nli, katta oq sallali, sersoqol Said Xalilga sinchiklab bir qarab oldi. Muridi Inoyatxonning Agradan chiqarib yuborilgani pirning qulog‘iga yetib borgan shekilli, qovog‘i soliq. Ko‘zini saman otining quloqlaridan olmasdan xomush kelyapti.
Qiziq, bu odamga nima yetmaydi? Ixtiyoridagi vaqflardan behisob boyliklar daryoday oqib keladi, yuzlab xizmatkorlari-yu muridlari og‘zidan chiqqan buyrug‘ini bajarib turadi, kerak bo‘lganda, hatto podshoga ham kechagiday gapini o‘tkaza oladi. Ammo Said Xalilga bu hammasi odatiy va juz’iy narsalar bo‘lib ko‘rinadi. U Samarqandning mashhur diniy peshvosi Xo‘ja Ahror kabi favqulodda hukmfarmo bo‘lishni, podsholarni ham o‘z izmiga bo‘sundirishni istaydi. Chunki u payg‘ambar avlodi sanaluvchi saidlardan, osmondagi arshi a’loga yaqin turgan ulamolar peshvosi.

Ammo Humoyun otasi Boburdan ibrat olib din peshvolariga bo‘y bermaydi, ulardan yuqoriroq turish uchun «Qonuni Humoyuniy» degan yangi nizom ham o‘ylab chiqardi. Tarixchi Xondamir yozib chiqqan bu qonunga binoan Humoyunning qo‘l ostidagi odamlar tabiiy mavjudotdagi osmon, yer va ularning oraligi timsolida uch qismga bo‘lib chiqildi. Birinchi toifa — ahli davlat, unga podsho, vazir, bek va a’yonlar kiradi. Ikkinchi toifa — ahli saodat, ya’ni din peshvolari, ulamolar, shoirlar, olimlar. Uchinchi toifa — ahli murod, ya’ni aslzoda ayollar, sozandalar, xonandaar, musavvirlar va boshqa san’atkorlar.
Shayxulislom Said Xalil ikkinchi o‘ringa tushib qolganidan qattiq norozi. «Ahli saodat» degani ni¬masi? Hatto hind brahmanlari ham osmonga nisbat berilgan eng oliy tabaqa hisoblanmaydimi? Ahli davlat osmon bo‘ladi-yu, ahli din pastda muallaq qoladimi? Din peshvolarini shoir-u olimlar bilan bir toifaga qo‘shganlari ham Said Xalilga hurmatsizlik bo‘lib tuyuldi. Axir dahriyona kitob yozadigan shoir-u olimlar qayoqda-yu, ilohiy olamga yaqin turgan saidlar qayoqda?
Shayxulislom bu fikrlarini Xondamirga aytib, u bilan ko‘p munozara qildi. Bu munozarada Bayram¬xon Xondamirning tarafini olgan edi, Said Xalil uni dinsizlikda aybladi. Ulamolar majlisida Bayramxon¬ning ushbu ruboiysini o‘qib berdi:

Ne din g‘amidin dame pareshondurmen,
Ne kufr hujumidin harosondurmen.
Butxona-yu masjid manga yakson ko‘rinur
Go‘yoki ne kofir-u ne musulmondurmen.