Matvey Kalitinning ketidan kelayotgan xizmatkor yigitning qo‘lida yaxshilab taxlangan va mo‘ynasi oltinday tovlanayotgan samur* po‘stin bor edi. Sov¬g‘a qabul qiladigan yasovul uni xizmatkorning qo‘lidan olib, ichkariga kirib ketdi.
Qo‘li bo‘shaganidan yengil tortgan Matvey Se¬m¬yo¬novich boshidan kartuzini olib, podshoga ta’zim qilar ekan, uning o’siq, qo‘ng‘ir sochlari peshonasiga osilib tushdi.
— Janob Matbiy, — dedi, — shunchalik uzoq yo‘llardan yetkazib kelgan nodir sovg‘alaringiz uchun sizga tashakkur. Ammo biz uchun bu sovg‘alardan ham azizroq in’omingiz — Xo‘ja Husaynni omon saqlaganingizdir, u bilan hamroh bo‘lib kelganingizdir!
Turkiy tilni Xo‘ja Husayn yordamida o‘rgangan Matvey Semyonovich hali talaffuzda biroz qiynalar, ayniqsa, «h» deyolmas edi:
— Gazrati oliylari, Go‘ja Guseynni bizning Moskvaga yuborganlaringiz men uchun-da, buyuk bir inam bo‘ldi. Uning sharofati bilan g‘arayib mamlakatlarni ko‘rdim.
— Bizdan ne tilagingiz bor? Ayting.
— Men tijorat ishi bilan kelmishmen. Agra bozorida «sen nasora» deb, boj-u xirojdan tashqari, molimga tamg‘a solig‘i ham soldilar.
Humoyun vazirga yuzlandi.
— Janob Turdibek, moskoviyalik mehmonga biz¬ning nomimizdan yorliq bering, uning mollaridan tamg‘a solig‘i olinmasin, qalamravimizdagi barcha bozorlar, hamma yom bekatlari janob Matbiyni bizda bor imtiyozlardan bahramand qilsinlar. Chunki Xo‘ja Husayn uch yilda zo‘rg‘a yetib borgan uzoq Moskoviyadan bu yerga nodir mollar olib kelishning o‘zi bir jasoratdir.
— Haq gap aytdingiz, hazratim,— dedi Turdibek ta’zimga bosh egib. — Farmoyishingizni bajonidil ado etgaymen! Toki jannatmakon otangiz niyat qilganla¬ridek, Hindiston bilan Moskoviya orasida savdo karvonlari qatnashiga imkon ko‘paysin!
— Axir bu karvonlar faqat mol tashimagay, balki ikki oraga tanish-bilishlik rishtasini tortgay, — dedi Humoyun. — «Tanimaganni siylamas» degan gapning rostligini Xo‘ja Husaynning boshiga tushgan savdo ham ko‘rsatmishdir. Agar ikki orada bordi-keldi bo‘lsa edi, Moskoviya podshosi bizning kimligimizni loaqal karvon bilan kelib-ketgan o‘z sayyohlaridan eshitib bilmog‘i mumkin edi. Ana unda elchimizga muno¬sabat ham boshqacha bo‘lur edi... Janob Matbiy, siz nasora dinida bo‘lsangiz, Iso payg‘ambarning ummatimisiz?

— Ayni shunday, gazrati oliylari.
— Undoq bo‘lsa... Said Xalil janoblari boya nasoralarning imon jihatidan bizga yaqinliklari haqida ko‘p mo‘tabar dalillar keltirgan edi. Endi biz ana shu dalillar asosida janob Matbiyni navro‘z sayliga taklif etgaymiz! — Humoyun o‘rnidan turdi va Xo‘ja Hu¬saynga qarab davom etdi: — Mavlono, siz ham ahli davlat bilan birga bizning kemaga marhamat qiling. Sizning shunday uzoq ellarga borib kelganingiz — ta¬rixda qoladigan ulug‘ ish bo‘libdir. Endi yo‘l azobla¬ridan forig‘ bo‘lib, istirohat qiling!
Humoyunning Xo‘ja Husaynga ko‘rsatgan har bir iltifoti Said Xalilning diliga go‘yo zaharli tikan bo‘lib qadalar va butun vujudida og‘riq qo‘zg‘atar edi. Axir Xo‘ja Husayn Said Xalilning ashaddiy raqibi ekanini ko‘pchilik biladi. Xo‘ja Husayn ham oqsuyak saidlardan, ilohiyot ilmidan tashqari dunyoviy bilimlarni yaxshi o‘rgangan, qilich taqib jang qilish ham, elchilik ham qo‘lidan keladi. Shuning uchun Humoyun uni Said Xalilning o‘rniga shayxulislom qilib ko‘ta¬rishni jon-dilidan istab turibdi.
Lekin Said Xalil bunga yo‘l qo‘ymaydi! U diniy hokimiyat podsho saltanatidan baland turishini isbot etmog‘i kerak.
Said Xalil chora izlab atrofiga qarar ekan, ko‘shkda o‘ltirganlardan najot topolmasligini sezdi. Faqat Laxo‘r¬dagi Komron mirzo va Chunor qal’asini qamal qilayotgan Sherxon Said Xalilni murodiga yetkazmog‘i mumkin. Humoyun Said Xalil bilan o‘z munosabatlarini shu darajada keskinlashtirdimi, endi uning jazosini Sherxon bermog‘i lozim. Sherxon bundan o‘ng yil burun Bobur xizmatiga kirganda Said Xalilga qo‘l berib murid bo‘lgan edi. Keyingi yillarda oralari uzoqlashib ketgan bo‘lsa ham, Sherxon haligacha uni unutmagan ekan. O‘tgan hafta Sherxonning savdogar qiyofasida Agrada yurgan xufiyasi Said Xalilni jome masjidida xoli topdi. Unga Sherxon nomidan oltin shamdon sovg‘a qildi, so‘ng maxfiy maktub topshirdi. Maktubda Sherxon Said Xalilni «piri buzrukvor» deb ulug‘lagan, o‘z yurti Bixarga taklif etgan va eng oliy diniy peshvolik lavozimini va’da qilgan edi. Said Xalil Agrada ham diniy peshvo bo‘lgani uchun, poytaxtni tashlab ketishga ko‘ngli bo‘lmayapti. Endi agar Humoyun uning o‘rniga Xo‘ja Husaynni diniy peshvo qilib ko‘tarish harakatiga tushsa Said Xalil jim qarab turmaydi. Darhol Sherxonning maktubiga javob yozib, o‘sha xufiya orqali Bixarga jo‘natadi, Humoyunning zaif joylari nimada ekanini Sherxonga bir-bir ma’lum qilib, uning g‘alabasiga ko‘maklashadi.
Humoyun ko‘shkdagi ishlarini tugatgach, bek-u a’yonlar bilan birga boqqa chiqdi. Mavkab daryo chetida turgan kemalarga qarab borar ekan, Said Xalil bir chetda mulozimlar to‘piga qo‘shilib ko‘zlari olazarak bo‘lib turgan Alvaro Pakavirani ko‘rdi. Ko‘z ko‘zga tushganda uning Said Xalilga aytadigan gapi borligi sezildi. Xo‘ja Husayn Moskoviyadan boshlab kelgan Kalitin eng mo‘tabar mehmonlar qatorida kema sayriga taklif qilindi-yu, Said Xalilning himo¬yasidagi Pakavira bir chetga chiqarib tashlandi. Bu ham Said Xalilning e’tibordan qolganini, uning o‘rniga Xo‘ja Husayn ko‘tarilayotganini oshkora ko‘rsatmayaptimi? Said Xalil fig‘oni chiqib shuni o‘ylagan paytda boshi iskanjaga tushganday og‘rib, ko‘zi tina boshladi, qo‘ygan qadami istagan joyiga tushmay, gavdasi chayqalib ketdi.

Daryo bo‘yidagi kemalar tomondan esa karnay vahvahasi, nog‘oralarning shodlikka to‘la taka-tumi eshitilib turibdi. Bu hammasi Said Xalilni battar ezdi, karnay-surnaylar omadi kelgan Xo‘ja Husayn uchun chalinayotganday tuyuldi. Chunki Xo‘ja Husayn hozir ahli davlat bilan birga eng oldinda turgan podsho kemasi «Gunjoyish»ga chiqadi. Said Xalil esa yana orqa qatorda — ahli saodat uchun ajratilgan ikkinchi darajali «Osoyish» kemasida o‘ltirishga majbur.
Yo‘q, zinhor! Said Xalil rangi o‘chgan holda shig‘ovulga yondoshdi. Ovozi qaltirab:
— Mening ahvolim yomon! — deb shivirladi. — Boshim aylanmoqda. Xafaqon xuruj qildi. Hazratim so‘rasalar ayting, faqir muolaja qilgali uyga qayturmen.
Shig‘ovul uning ko‘karib ketgan yuziga qarab:
— Xo‘p, taqsir, mayli, tangrim sizga salomatlik bersin! — dedi.
Said Xalil orqasiga qaytayotganda yana Pakavirani ko‘rdi. Bahodirshohday tojdorni mahv etgan bu farangilar — juda katta kuch, qurollari ko‘p. Said Xalil uning Sherxon bilan ittifoq tuzishiga yordam bersa, ana undan keyin Humoyun shayxulislom uchun qaziyotgan chohiga o‘zi qulashi aniq! Said Xalil shu niyatni diliga tukkanda o‘zini birdan yengil sezdi, bosh og‘rig‘i ham pasayganday bo‘ldi. U bog‘ darvozasi tomonga o‘tar ekan, Alvaro Pakaviraga «ketimdan boring!» degan ishorani qildi.

__________
* B a n d a r — port.
* M u sh r i f l a r — qo‘shni o‘lkalarda yashirin ish olib boruvchi razvedkachilar.
* N a s o r a — xristian.
* M o s k o v i ya — Moskva degani.
* H i j r i y — melodiy 1530-yilga to‘g‘ri keladi.
* I d i l — Volga.
* K n ya z   demoqchi.
* Hindistondan Moskvaga birinchi marta Bobur elchisi borgani o‘sha davrning katta voqealaridan biri bo‘lganini ziyrak rus solnomachilari sezadilar. Ular Xo‘ja Husaynning nomini ham, Bobur yuborgan yorliqda Hindiston bilan Moskva orasida do‘stlik va birodarlik aloqalarini o‘rnatish taklif qilinganini ham, Vasiliy Ioannovich bu yorliqqa javoban 1533-yilning sentabr oyida nimalar deganini ham maxsus solnomaga ba-tafsil yozib qo‘yadilar. Bu solnoma ulug‘ rus tarixchisi N.M. Ka¬ramzinning asarida XII jild, 1852-y. nashri, 163-betda keltirilgan.
* S a m u r — sobol.

* * *

Uchinchi bo‘lib turgan «Oroyish» kemasi oldida yasan-tusan ayollar ko‘rindi. Humoyun ularning onaboshisi  Xonzoda begimni uzoqdan tanidi. Singlisi Gulbadan, Hindolning kelinchagi Sultonim, haram ahlidan Beka begim olti yashar qizchasi Aqiqa bilan... Boshqa chiroyli qizlar ham bor. Ular kim bo‘ldi? Oldinda ketayotgan Humoyun ukasi Hindolni yoniga imladi. Turdibekka esa:
— Siz elchilarni ahli davlat bilan birga kemaga boshlang, — dedi. — Biz Hindol bilan ammam hazratlarini ko‘rib o‘taylik.
Og‘a-ini «Oroyish» kemasiga burildilar. Podsho kelayotganini ko‘rgan ayollar qaddi-qomatlarini rostlab, Xonzoda begimdan narida tizilib turdilar. Humoyun va Hindol ammalariga yelkalarini berib ko‘rishar ekanlar, yosh ayollar ularga bosh egib ta’¬zim qildilar. Humoyun ularni navro‘z bilan muborakbod qildi.
— Mana shu «Oroyish» kemasi bizdan sizlarga navro‘z savg‘osidir, — deb hazillashdi.
Singlisi Gulbadan begim Sultonim bilan sho‘x bir ko‘z urishtirib oldi-da, hazil bilan javob qildi:
— Hazratim, saxovatingizdan minnatdormiz, ammo bu ulkan kemani uyga olib ketolmagaymiz. Biz, ojizalar, uyga ko‘tarib ketishga kuchimiz yetadigan sovg‘alardan umidvormiz!
Hammalari bir kulib oldilar. Humoyun:
— Ular ham berilgay! — dedi. — Lekin avval biz bir neni bilaylik: bizga ham atalgan navro‘z savg‘olaringiz bo‘lurmi?
Kulgi yana bir daraja balandroq yangradi. Gulbadan Xonzoda begimga qarab:
— Ammam hazratlari sizga atab bir g‘aroyib savg‘o tayyorlamoqchilar, — dedi.
Humoyun ammasiga umid bilan yuzlandi. Shunda Xonzoda begim Hamida bonu va uning yonidagi qizlarga ishora qilib dedi:
— Humoyunjon, siz qizlarning chavgon o‘yiniga ishtiyoqmand edingiz-a?
— Ha, navro‘z ayyomida biz uchun bundan maroq¬li tomosha yo‘q.
— Undoq bo‘lsa aniq vaqtini tayin eting. Qizlarimiz sizga chavgon tomoshasi ko‘rsatmoqchilar.
Humoyun qizlar orasida eng ko‘hligi bo‘lgan Hamida bonuga qiziqib qaradi-yu:
— Bajonidil! — dedi. — Mana bugunoq...
Erining Hamida bonuga qaragan ko‘zlari cho‘g‘day yonib ketganini payqagan Beka begim lablari alamdan titrab gapirdi:
— Hazratim, balki bugunga kema sayri ham yetarlidir?
Humoyun xotinining savoli tagidagi alamli ma’noni tushunib o‘ng‘aysizlandi. Ikki oydan beri Beka begimni yo‘qlamay qo‘ygan er, yana onasi o‘pmagan qizlarga ko‘zi yonib qaragani Humoyun¬ning o‘ziga ham noqulay tuyuldi. Naryoqda ikkinchi xotini Mevajon o‘zini baxtsiz sezib, g‘amgin bo‘lib yuribdi. Humoyun hindi tilini o‘rgangan, bultur Chand bibi degan hind qiziga ham uylangan edi. Bu juvon kecha xobgohda Humoyunning ko‘ksiga bosh qo‘yib yum-yum yig‘lagani hozir esiga tushib ko‘ngli xira bo‘ldi.
Qora shirindan kelgan ohuday chaqqon Chand bibi Humoyunga tegmasdan oldin qanchalik sho‘x va quvnoq edi! Uning otasi Humoyunning kutubxonasida sanskrit kitoblarni tarjima va talqin qiluvchi olim bo‘lib ishlardi. Qiz Humoyunni kutubxonada mutolaaga qattiq berilgan paytlarda zimdan kuzatib yurib yaxshi ko‘rib qolgan ekan. Hindlarning Xoli bayramida qizlar o‘zlarini himoya qila oladigan yigitni tanlab, uning bilagiga bir shoda gul taqadilar. Rakshabandi deb ataladigan shu odatga binoan Chand bibi Xoli bayrami kuni bog‘da Humoyunning bilagiga chiroyli gulshoda taqdi. O‘sha damda qiz ham Humoyunga juda yoqib qoldi. Balki unga valiahd o‘g‘ilni mana shu hind qizi tug‘ib berar? Unga uylanish bilan balki Humoyun hind elining ko‘ngliga yaxshiroq yo‘l topar?

Biroq Said Xalil boshliq ruhoniylar boshqa dindagi qizga nikoh o‘qishdan bosh tortdilar. «Shariat bo‘yicha qiz musulmon dinini qabul qilsin, so‘ng biz nikoh o‘qiymiz», deyishdi. Agar Chand bibi muslima bo‘lmasdan turib o‘g‘il tug‘sa, uni musulmon podshosining taxtiga valiahd qilish ham mumkin emas — ko‘pdan qabul qilingan rasm-u odat shunday. Hu¬moyun buni Chand bibiga tushuntirdi, unga kalimayi shahodatni o‘rgatdi. Qiz yigitga bo‘lgan muhabbati tufayli uning aytganini qildi. Hind dinida tangrilar ko‘pligini tabiiy deb biladigan Chand bibi eri sig‘ingan yana bitta Xudoga sig‘inishni faqat kalimayi shahodatdan iborat deb o‘ylagan edi.
Lekin u nikohdan o‘tgach, Humoyun ko‘p o‘tmay Gujarat tomonlarga harbiy yurishga ketdi. Chand bibi qilich taqqan beshafqat ayol — haram bekasining ixtiyorida qoldi. Unga hindcha sari kiyishni taqiqlashdi, muslima ayollar kabi uzun ko‘ylak, qabo, zar jiyakli lozim kiydirishdi. Haram bekasi uni boshqa ayollar qatori besh vaqt namoz o‘qishga majbur qildi.
Agar Chand bibi boshqa mamlakatga olib ketilganda, ehtimol, bu o‘zgarishlarga osonroq ko‘nikkan bo‘lardi. Lekin u o‘z vatanida yashamoqda edi. Boqqa chiqsa hindlarning muqaddas daraxti ashoka va ban’yanni ko‘radi. Gullar ham hind ma’budalarini yodiga soladi. Jamna bo‘yiga yuvinishga borsa boshqa afsonaviy daryo — Sarasvati yodiga tushadi. Sarasvati esa eng qudratli ayol xudolardan hisoblanadi. Chand bibi unga ham, jazo beruvchi Shivaga ham, o‘zi bolalikdan sig‘inib yurgan Durgaga va boshqa muqaddas ma’budalarga ham xiyonat qilgan kabi doimiy g‘ashlik va vahm ichida yashaydi. Kechalari tushlariga ki¬radigan Shiva, Durgalar uni jazolab goh ilonga chaqdiradi, goh botqoqqa g‘arq qiladi, goh yirtqichlar changaliga tashlaydi. Juvon uyqudan bosinqirab uyg‘onadi va dag‘-dag‘ titraydi.
Humoyun Gujaratdan qaytib kelguncha Chand bibi ruhiy qiynoqlardan ozib, so‘lib, asab kasaliga duchor bo‘lgan edi. Humoyun uning xobgohiga borgan kechalari Chand bibi quvnab ashula aytayotgan joyida birdan ko‘ngli buzilib yig‘lab yuborar, uxlagan paytlarida esa ingrab uyg‘onar, vujudi vahima ichida titrab, Humoyundan himoya istardi. Uni yupatguncha Humoyunning o‘zi ham ruhan qiynalib, uyqusi o‘chib ketar, keyin boshqa xonaga chiqib, gulobga afyun qo‘shib ichar va shu bilan qaytadan uyquga ketardi.
Ohuday yayrab yurgan qizning bir yil o‘tmay shunday so‘lib qolishiga Humoyunning o‘zi ham aybdor emasmi? Haramdagi tartiblarni o‘zgartira olmas ekan, nega bu qizga uylandi? Nega uni boshqa dinga o‘tkazdi?

Beka begim ham, Mevajon ham undan baxt topgan emas. Hozir Beka begim, «bizni shu ko‘yga solganingiz ozmidi? Yana boshqa go‘zal qizlarga ko‘z tikishingiz insofdanmi?» deganday ko‘rindi. Shuning uchun Humoyun Beka begimga darhol yon bergan kabi:
— Mayli, chavgonni... ertaga peshindan so‘ng tamosho qilg‘aymiz, — dedi.
Shu orada Hamida Bonu Humoyunga zimdan sinchiklab qarab oldi. Boya fil ustida gavdasi kichik ko‘ringan edi, uning bo‘yi baland, yelkalari keng, durkun yigit ekanini qiz endi bildi. Chiroyli qilib tarashlangan kalta soqol-mo‘ylovi oftob nurida qizg‘ish tusga kirib tovlanadi. Sallasidagi olmosdan tashqari belidagi kamariga, xanjarining sopi va qiniga qadalgan dur va la’llar tiniq va osuda bir jilo berib turadi. Humoyunning qarshisida Beka begim nursizgina juvon bo‘lib ko‘rindi. Shunga qaramay bu begim Humoyunning so‘zini bo‘lib luqma tashlagani Hamidaga juda erish tuyuldi.
Beka begim o‘zi hamma chiroyli qizlardan erini rashk qiladigan ayol bo‘lsa kerak, Hamida bonuga har ko‘zi tushganda unga tikanini bir sanchib olguday bo‘lib qaraydi.
Humoyun ayollar bilan gapini tugatib, oldingi kemaga qarab ketgandan keyingina Beka begimning ko‘zlaridagi tikanlar sal kamayganday bo‘ldi. Bu begim xazinadan ham hamyon-hamyon oltinlar olib turadi, haram bekalarini ham o‘ziga bo‘ysundirib olgan. Udumga binoan, podsho haramidagi kichik xotinlar katta xotinga bo‘ysunmog‘i kerak. Hamida bonu bu haqda ko‘p mishmishlar eshitgan. Chand bibining boshiga tushayotgan og‘ir savdoda ham Beka begimning qo‘li bor, deyishadi.
Hamida bonuning bu murakkab ziddiyatlardan ko‘ngli g‘ash bo‘layotganini Xonzoda begim sezdi chamasi, kemaga chiqqanlarida sekin qizning qo‘lidan olib, yelkasini siladi va past tovush bilan sirdoshlarcha shivirladi:
— Bonu qizim, sizdan umidim katta.
Xonzoda begim faqat ertangi o‘yinni emas, undan ham kattaroq, muhimroq narsalarni nazarda tutganini Hamida bonu payqadi.
— Hazrat begim, — dedi va ixlos to‘la ko‘zini Xonzoda begimning serajin yuziga tikdi. — Men chavgonda umidingizni oqlash uchun jonimni ham ayamasmen. Lekin oliynasab begimlar davrasida... notavon... ojizamen.

— Yo‘q, sherqiz, siz hali o‘zingizni bilmaysiz. Men sizda tovonolik* kurtaklarini ko‘rib turibmen. Bu dunyoda yaxshi-yomonni ko‘p ko‘rib, ko‘zim pishib qolgan, menga inoning. Sizdagi tovonolik niholi parva¬rish qilinsa, ulkan daraxt bo‘lib o‘sgay, bebaho mevalar bergay!
— Qani edi!.. Agar shunday tovonolik menga nasib qilsa, uning eng yaxshi mevasini eng avval o‘zingizga ta’zim bilan tutgaymen, hazrat begim.
Bu gapdan ikkovlarining ham ta’blari ochilib, ko‘ngillari ko‘tarildi, kema ustidagi zeb-ziynatlarga va ziyofat dasturxonlariga endi quvonib ko‘z tashlashdi. Kamalak rangli anvoyi gulshodalar orasidan surnay va nog‘ora tovushlari kelmoqda. Chanqagan begimlarga sharbatchilar oltin piyolalarda ta’zim bilan xushbo‘y sharbatlar tutadilar. Oyoq ostida cho‘g‘day yongan gilamlar. Atrofda bag‘ri keng daryoning jimir-jimir to‘lqinlari.
Bu to‘lqinlar birdan Nizomni Hamidaning yodiga soldi. Kemaning pastki qavatida navro‘z munosabati bilan oltinrang ipak matodan bashang kiyimlar kiygan eshkakchilar o‘ltirishibdi. Hamida bonu yuqoridan ularga ko‘z qirini tashlab nizomni topolmadi. Shu payt podsho chiqqan oldingi kemaning eshkakchilaridan biri bu tomonga zimdan tikilib turganini payqadi. Hamida gulshodalar orasidan sinchiklab qarasa — Nizom! Qizning badaniga shirin bir harorat tarqaldi. Podsho kemasining eshkakchilariga sariq parchadan tikilgan yaktak va o‘sha rangdagi jajji salla kiydirishgan ekan. Bu kiyimlar Nizomning yigitlik husnini juda ochib yuboribdi. U kemaning pastki tor qavatida qator eshkakchilar orasida o‘tirgan ko‘yicha ortki kemaning ochiq sahnida turgan Hamidaga jilmayib bosh irg‘adi.
Agar Hamidada Xonzoda begim aytgan tovonolik chindan bor bo‘lsa, u eng avval mana shu yigitning qadrini boshi ustida ko‘taradi. Ertangi chavgon o‘yinida u albatta yutishi kerak. Podsho unga «bizdan ne tilagingiz bor?» desa Hamida bonu, Nizomning otasini zindondan ozod qilishlarini, uning o‘zini esa birorta kemaga darg‘a etib tayinlashlarini so‘raydi. Balki qiz bolaning bunday iltimosi Humoyunni taaj¬jubga solar. Lekin Hamida bonu ungacha Xonzoda begimga ko‘ngli kimdaligini albatta aytib beradi, uning yordamida Humoyunning adolat qilishi ham oson bo‘ladi.
Lekin Hamidaning bu shirin orzusi ushalmadi. O‘sha kuni oqshom sharqdan kelgan chopar Chunor qal’asining Sherxonga taslim bo‘lgani haqida mash’um xabar keltirdi. Endi undan naridagi Bangola va Bixar ham xavf ostida qoldi, agar Humoyun tezlikda yetib borib, ularni himoya qilib olmasa, qalamravidagi yerlarning eng katta qismidan mahrum bo‘ladi-yu, Agradan quvilishi ham osonlashadi.
Shuning uchun bazmlaru o‘yinlarni taqa-taq to‘xtatib, shoshilinch ravishda qo‘shin to‘plashga kirishdi. Oradan bir hafta o‘tgach, sahar paytida Xonzoda begim bilan xayrlashish uchun Zarafshon bog‘iga bordi. Ammasining oq fotihasini olgandan so‘ng, o‘sha «Gunjoyish» kemasiga tushdi-da suv yo‘li bilan Ganga daryosi tomonga yo‘l oldi. Humoyun Hamida bonu bilan yaxshiroq tanisha olmaganidan Xonzoda begim ko‘p afsus chekib, «taqdirlari qo‘shilmagan ekan», deb xafa bo‘ldi.
Lekin Humoyun tushgan kemaning eshkakchilari orasida jon-jahdi bilan eshkak eshayotgan Nizom bundan o‘zicha mamnun. Humoyun Hamidadan tobora uzoqlashib ketayotgani unga yaxshilik alomati bo‘lib tuyuladi. Agar podsho bu qizni yaqindan ko‘rib, bilguday bo‘lsa, haramiga olib qo‘yishi hech gap emas. Nizom o‘zining Hamidaga yetishishiga ishonmasa ham, lekin undan umidini uzolmaydi, ayniqsa, uni podsho haramiga ravo ko‘rmaydi. Shuning uchun Nizom butun kuchini eshkakka beradi-yu, Humoyunni Hamidadan mumkin qadar uzoq¬roq olib ketishga intiladi.

____________
* T o v o n o l i k — qobiliyat, qodirlik.

Humoyun oyoq qo‘ygan yer ichiga o‘pirilib tushib, tubsiz o‘ngirga aylandi. U oyog‘ini tortib olib, orqaga tisarildi. Qorayib turgan o‘ngir labida qandaydir daraxtning ildizi ko‘rindi. Humoyun tubsiz jarga yiqilay deganda shu daraxtdan ikki qo‘llab tutib qoldi. Bir payt daraxt ham ildizi bilan sug‘urilib chiqa boshladi. Humoyun jarga qulab tushishini sezganda qichqirib, bosinqirab uyg‘ondi-yu: «Alhamdulillo, tush ekan!» deb xiyol yengil tortdi. Lekin tashqarida dovul ko‘ta¬rilganini, tepasidagi chodirni shamol yiqitib ketgudek qattiq silkitayotganini sezdi, jala quyib, momaqaldiroq ustma-ust gumburlayotganini eshitdi-da, yana yuragi hapriqib, o‘rnidan turib ketdi.
Ganga bo‘ylarida yomg‘ir fasli boshlangan, havo iliq bo‘lsa ham dim, hamma narsa namiqib ketgan. Xos chodir eshigiga osilgan kimxob parda Humo¬yunning qo‘liga mayin va salqin tegdi. Uni bir tomonga surib tashqariga ko‘z yugurtirdi.
Qorong‘ida hech narsa ko‘rinmadi, faqat yashin chaqnaganda Ganganing qirg‘oqlariga toshib chiqqan oqish to‘lqinlari tahdidli yaltirab ko‘zga tashlandi. Daraxtlar dovuldan yerga tekkuday egiladi, ularning qattiq shovullashi orasidan momaqaldiroqning qasir-qusuri xiyla past eshitiladi.
Humoyunning chodiri turgan balandlikdan gangaga kelib qo‘shiladigan yana bir daryo — Karamnasa ham ko‘rinadi. Odatda suvi uncha ko‘p bo‘lmaydigan bu daryo yomg‘ir fasli boshlangandan beri bo‘tana sellarga to‘lib vahimali tusga kirgan. Qo‘shindagi filbon va kemachi hindlar Karamnasa daryosidan juda qo‘rqadilar, unga qo‘l-oyoqlarini tekkizmaslikka tiri¬shadilar. Hindlarning e’tiqodi bo‘yicha, Karamnasa¬ning suvi tekkan odam bir umr qilgan toat-ibodatidan ayrilib, kasofatning tagida qolib ketarmish. Shuning uchun taqvodor hindilar Karamnasaning narigi qirg‘o¬g‘iga o‘tmoqchi bo‘lsalar, irim qiladilar — uning o‘zidan emas, Gangaga quyilgan joyining naryog‘idan kema bilan aylanib o‘tadilar.

Bu hodisani bundan o‘n yil oldin mana shu Karamnasa bo‘yida otasi Bobur ham ko‘rganini va o‘z esdaliklarida yozib qoldirganini Humoyun biladi. Bunaqa irimlarga ishonmaydigan Bobur mirzo hozir Humoyun turgan joyni qo‘shiniga qarorgoh qilib tanlab, bir hafta turgan va shu atrofdagi yovlarini yengib, Agraga g‘alaba bilan qaytgan edi.
Shuning uchun Humoyun taqvodorlarning irimidan ko‘ra otasining tajribasiga ko‘proq tayandi. Uch tarafi daryo bilan to‘silgan baland tepaliklar uni dushmanlaridan asraydigandek ko‘rindi. Beklar ham «faqat qarorgohning janubi sharq tomoniga soqchilar qo‘yilsa kechalari tinch uxlash mumkin...» deyishdi.
Lekin hozir yomg‘ir chelaklab quyayotgan va dovul chodirlarni yiqitgudek bo‘layotgan paytda Humoyun tushida ko‘rgan dahshatli voqeani esladi-yu, yashin yorug‘ida yalt etib chaqnagan toshqin daryo¬lar halqasi birdan uning vahmini keltirdi. Uch tomondan toshib chiqayotgan daryolar uni to‘rtinchi tarafdan bostirib keladigan yovlarga tuzoq bo‘lib tutib beradigandek tuyuldi. Yo alhazar! U nega o‘z oyog‘i bilan bu daryolar orasiga kirib qoldi? Otasi bu yerni qarorgoh qilgan paytlarda havo quruq, daryolarda suv oz, bu atrofda Sherxonday xatarli yov yo‘q edi-ku.
Yoshi o‘ttish birga kirgan Humoyun o‘smirlik yillaridan beri juda ko‘p tahlikali janglarni ko‘rdi, turli-tuman yovlar bilan olishib, hali biror marta yengilgani yo‘q. Lekin Sherxonga kelganda uning shijoati ham, janglarda orttirgan tajribasi ham  ish bermay qo‘yyapti. Vaqt o‘tgan sari Sherxonning qudrati ortib, Humoyunning ishi orqaga ketayotganday bo‘lyapti.
Humoyun to‘shagi turgan joyga qaytib, qorong‘ida yostiqni qo‘li bilan paypaslab topdi. Yostiqqa qayta bosh qo‘yar ekan, tashqarida xuruj qilayotgan shamol, jala va momaqaldiroq shovqini orasidan Sherxon uning ko‘ziga ko‘rinib ketganday bo‘ldi.
Qoshlari qalin, ko‘zlari ko‘kish, qirra burun, kalta qirqilgan soqoli va qayrilma mo‘ylovi o‘ziga juda yarashgan durkun gavdali Sherxonning qarashlarida burgutni eslatadigan bir ifoda bor. Humoyun uni bi¬rinchi marta bundan o‘n uch yil burun Jamna bo‘yidagi ziyofatda ko‘rgan edi. Bobur mirzo Sekridagi g‘alabasi sharafiga juda katta osh bergan, unga hamma beklar o‘z sipohilari bilan taklif qilingan edi. Junaid barlos degan amir o‘z xizmatiga o‘tgan afg‘on sipohilari qatorida Sherxonni ham bu ziyofatga olib kelgan edi. Bobur Sherxonni birinchi ko‘rishda¬yoq «hokimiyat talashadigan siyoqi bor» degan, Humoyun buni eshitgan edi.

Ammo u paytlarda Sherxon hali o‘ttiz-qirqta yigitga bosh bo‘lgan kichik sipohilardan edi. Uning Sasaramda otasidan qolgan yer-mulki bor ekan. Biroq otasi o‘lgandan so‘ng o‘gay ona va inilari Sherxonni bu mulkdan mahrum qilmoqchi bo‘ladilar. Sherxon ota mulkini o‘gay inilaridan tortib olish uchun Boburdan himoya so‘raydi. Banorasdan sharqdagi G‘ozipur degan joyda u Bobur huzuriga qimmatbaho sovg‘alar bilan arzadosht ko‘tarib kiradi*. Bobur uning markaziy hokimiyatdan uzoqroqda, chet viloyat bo‘lgan Sasaramda zamindor boy bo‘lib yurishini afzal ko‘radi, ota mulkini unga xatlab beradi.
O‘shanda qirq yoshda bo‘lgan Sherxon hisob-kitobni va xo‘jalik yuritishni yaxshi bilar, Sasaramdagi betartiblik va poraxo‘rlikni yomon ko‘rardi. U shayx Sa’diyning ko‘p she’rlarini yod biladigan o‘qimishli kishi edi. Sasaramdagi dehqonlarning yerini o‘lchash, hosilini bexato hisoblashda va soliqchilarning beboshligini yo‘qotishda ko‘pgina yangi tadbirlarni amalga oshirdi. Xayrixohlari uni «Sherxoni odil» deb ataydigan bo‘ldilar. Bu orada Bobur vafot etdi-yu, marhum Ibrohim Lodining inisi Mahmud Lodi qasoskor afg‘onlarni atrofiga to‘plab, Humoyunga qarshi isyon ko‘tardi. Mahmud Lodi Bixar va Sasaramni ham o‘ziga majburan qo‘shib, Humoyunga qarshi urushga boshlab bordi.
Sherxon bu urushdan mutlaqo manfaatdor emas edi. Lodilar afg‘on bo‘lsalar ham, sur qabilasi ularga bo‘ysunishni istamaydi. Ibrohim Lodidan ko‘rgan jabr-u zulmlari Sherxonning esidan chiqqan emas. Shuning uchun Dalaxrua degan joyda Mahmud Lodi Humoyun bilan yuzma-yuz turib jangga kirishgan paytda Sherxon ustalik bilan o‘zini chetga oldi-yu, barcha navkalarini urush maydonidan olib chiqib ketdi. Lodilar bu jangda Humoyundan yengildilar va keyinchalik Sherxonni xiyonatda aybladilar. Sherxon esa Humoyunga xat yozib, bir vaqtlar Bobur podsho Sasaramdagi ota mulkini unga olib bergani hurmatiga shunday qilganini bildirdi. Aslida esa Mahmudxon bilan Humoyun bir-birini band qilib turgan paytdan foydalanib Ganga bo‘yidagi eng muhim harbiy qal’a— Chunorni ishg‘ol qilish niyatida edi.
Chunor ilgari Tojxon ismli afg‘on hokimining qo‘lida edi. Sherxon besh yil burun Tojxonga ham sipohiy bo‘lib xizmat qilgan, o‘sha paytda uning go‘zal xotini Lod Malika bilan tanishgan edi. Tojxon oilaviy nizolar girdobida halok bo‘lgandan keyin Sherxon Lod Malikaga maxfiy odam yubordi, uni ko‘pdan yaxshi ko‘rishini va unga uylanish orzusida ekanini bildirdi. Sherxonning ayollarni maftun qiladigan bahodirona jozibasi Lod Malika¬ning yodidan chiqmagan ekan. Orada turgan maxfiy odam Sher¬xonga ijobiy javob keltirdi. Dalax¬ruada Mahmud Lodi Humoyun bilan hayot-mamot jangini qilayotgan paytda Lod Malika Chunor darvozasini urush maydonidan yashirinchi chiqib kelgan Sherxonga ochib berdi. Sherxon Lod Malikaga uylangach, uning yordamida Chunorga Tojxon tomonidan berkitilgan yashirin xazinani ham qo‘lga tushirdi. Bu xazinadan 150 man* oltin, 7 man marvarid, yana talay javohirotlar topildi. Sherxon bir kunda qo‘lga kiritgan boylikning bahosi to‘qqiz yuz ming rupiy edi.