Shundan keyin uning Akbardan juda ko‘ngli qoldi. Lekin podshoga qarshi norozilik bildirish ham xatarli. Isyon ko‘targan shayxlarning yostig‘i qurigani Badavniyni ehtiyot bo‘lishga undaydi. U kunduz kutubxonada tarjima bilan shug‘ullanib qaytgach, kechasi uyida eshikni ichdan bekitib, derazaga parda tortadi va xira yiltiragan sham yorug‘ida Akbarga qarshi dilida to‘plangan noroziliklarini qog‘ozga to‘ka boshlaydi. Uning nazarida, Ansoriy nohaq quvg‘in qilinganday, Abulfazl esa imonini podshoning islohotlariga qurbon qilib katta martabaga erishganday ko‘rinadi. «Men islomga sodiq bo‘lganim uchun hanuzgacha kosam oqarmay, muhtojlikda yuribmen», deydi u ichida va Akbarning xatolarini fosh qilish bilan o‘zini Abulfazldan ma’nan ustun sezadi.
Chunki Abulfazl Akbar davri haqida rasmiy kitob yozayotgani saroy ahliga ma’lum. Bu kitobda Abulfazl o‘z homiysini faqat maqtashga majbur, uning ayblarini fosh qilishga jur’at etolmasligi aniq. Mayli, Abulfazl boylig-u shon-shuhrat ichida cho‘milib yurgan bo‘lsa ham, adolat va jasorat bobida Abduqodir Badavniy o‘zining undan ustun ekanini isbot qiladi. Mana shu o‘y unga ilhom beradi, kechalari allamahalgacha jon chekib asar yozadi.
Ammo chala uxlab, ertasi kuni kutubxonaga ishga borganda uni Akbar to‘plagan kitoblarning salobati bosa boshlaydi. Yigirma mingdan ortiq kitobning ko‘pchiligi — qimmatbaho qo‘lyozma nusxalar. Alohida javonda turgan yunoncha va farangicha kitob¬lar yonidan moskvalik mehmon keltirgan ruscha kitob  ham o‘rin olgan. Forscha, arabcha, turkiy va sanskrit tillaridagi kitoblarning bir qismi Akbarga ota-bobolaridan meros qolgan. Boshqalarini esa uning o‘zi bittalab yiqqanini Badavniy biladi. Akbarning kitobga ishqi balandligini uzoq yurtlarda turib eshitgan odamlar goho Erondan, goho Turondan kamyob kitob¬lar olib keladilar. Darbor kunlari «hazratimga nodir kitob ko‘rsatmoqchimen» degan odamni uning huzuriga tezroq kiritadilar. Akbar kitobni sinchiklab ko‘rgach, narx qo‘yishni xolis bir sahhofga buyuradi. Sherozlik Husayn Inju degan kishi Behzod qo‘li bilan sakkizta surat chizilgan Sharafiddin Yazdiy asarini olib kelgan edi. Akbar uni sahhof belgilagan narx bilan uch ming rupiyga sotib oldi. Badaxshondan kelgan Farruhbek degan kishi Hiloliyning «Sifotul oshiqon» nomli kitobini Akbarga bir ming to‘qqiz yuz qirq besh rupiyga sotganini Badavniy ko‘rgan. Farruxbek shu birgina kitobning puliga bosh-oyoq kiyim va boshqa talay narsalar olishi mumkin edi, chunki bozorda bir juft atlas o‘n rupiy, bir qop bug‘doy yetti rupiy, bitta qo‘y uch-to‘rt rupiy turardi*.

Kitoblar shunchalik qimmat bo‘lgani uchun Akbar ularni hasharot va sichqonlar tegolmaydigan xushbo‘y sandal yog‘ochidan ishlangan  qutichalar va javonlarda asraydi. Badavniy bu xushbo‘y qutichalar yonida o‘ltirib ishlashni yaxshi ko‘radi. Saroy kutubxonasida shoir Fayziy bosh kitobdorlik vazifasini o‘taydi. Akbarning topshirig‘i bilan Naqibxon degan olim Badavniyga qo‘shilib «Ramayana»ni tarjima qilmoqda. Fayziyning o‘zi «Injil»ni yunonchadan forschaga masnaviy she’r shaklida tarjima etmoqda. Hindlarning to‘rtta muqaddas kitoblaridan biri sanalgan «Axtar¬vaveda»ni sanskritdan forschaga ag‘darish Xo‘ja Ibrohim Sirxindiga topshirilgan.
Akbar haftada bir marta kutubxonaga kelib, qalam ahlini xonayi xosga yig‘adi-da, eng yaxshi tarjimalardan namunalar o‘qitadi. Ulug‘ hind dostonlari «Rama¬yana» va «Mahabxorat» goh Firdavsiy «Shoh¬no¬ma»sini, goh Navoiy «Xamsa»sini eslatuvchi ulug‘vor aruz vaznida jaranglar ekan, Akbar o‘z qarshisida o‘ltirgan mavlonolarga maroq bilan qarab qo‘yadi. Bu davra «Xamsa»dagi Chin shahzodasi Far¬hod arman malikasi Shirin, yunon faylasufi Arastu, eronlik Shopur, arabistonlik Qays kabi turli xalq vakillarining Navoiy qalbida va ijodida bir-biriga yaqin qadrdonlarga aylanganini eslatmaydimi? Akbar shu savolga javob izlab, qarshisida o‘ltirgan Abulfazlga, roja Birbalga, Aziz ko‘kaga, Todar Malga, Abdurahim xoni xononga, Badavniyga bir-bir ko‘z tashlab chiqdi-da:
— Ajab! — deb so‘z boshladi. — Birimizning ajdodimiz arab, birimizniki hind... Birimiz — afg‘on, birimiz — turkiy ulusdanmiz. Diniy adovatlar tufayli «Ramayana»day ulug‘ doston ming yillardan buyon qo‘shni tillarnnig birortasiga tarjima etilmabdir. Holbuki, barchamizga barobar bo‘lgan umum bir til topish mumkin ekan-ku! Roja Todar Malga balli, butun davlat ishlarini forsiy tilda olib borishga Agrani ham, Panjobni ham, Gujaratni ham, Bangolani ham ko‘ndirdi.
Roja Birbal luqma tashladi:
— Hazratim, ko‘nmaganlarni Todar Mal qanday dalil bilan ko‘ndirganini eshitganmiz?
— Yo‘q. Qani, eshitaylik?
— Todar Mal ularga sizni ibrat qilib ko‘rsatmishdir. «Sen uyingda panjobcha so‘zlashsang, podshomiz turkiycha so‘zlashurlar. Lekin davlat idorasida ikki tomonga ham barobar forsiy tilda ish olib borishga podsho ko‘nsa-yu, sen ko‘nmasang, o‘zingni hazratdan baland olgan bo‘lmaysenmi?» — degan. Qani, bu dalildan hayiqmay ko‘rsin!
Sho‘x ohangda aytilgan bu gapdan ko‘pchilik bir kulib oldi. Akbar ham kulib turib dedi:
— Har qalay, ko‘p til bilmoq — fozillik alomatidir. Buni bizning tutungan farzandimiz Abdurahimning shuhrati ham ko‘rsatib turibdir. Abdurahim otasi Bayramxon kabi hazrat Navoiydan ibrat olib chiroyli turkiy she’rlar yozdi. Yana forschada, arabchada bitgan she’rlari ham mashhur bo‘ldi. So‘nggi yillarda Abdurahimning hind tilida yozgan dohalari* odamlar orasida maqol yanglig‘ aytib yurilganiga, mana, biz guvohmiz. Turli imon-u e’tiqodlarni teng ko‘rishning eng yaxshi samarasi shu emasmi?
Akbar to‘satdan Abduqodir Badavniyga murojaat qildi:

— Mavlono, bir vaqtlar siz «Ramayana» bilan «Mahabxorat»ni «imonsiz kitoblar» deb kamsitgan edingiz. Endi bu asarlarni tarjima qilish davomida fikringiz o‘zgargan bo‘lsa kerak? Shunday ulug‘ dostonlar yaratgan xalqning imoni kuchli, ruhi qudratli ekanini sezgandirsiz?
Badavniyning rangi qo‘rquvdan oqardi. Nahotki Akbar uning yashirin yozuvlaridan xabar topgan bo‘lsa? Badavniy qo‘l qovushtirib o‘rnidan turdi:
— Hazratim, faqir nonimni halol qilib yeyish uchun jon-jahdim bilan tarjima qilmoqdamen. «Ramayana» bilan «Mahabxorat»ni forsiycha aruzda yozganim sari bu dostonlarning she’riy qudrati meni sehrlab olayotgani rost. Hatto hindlarning imon-u e’tiqodi dilimga yo‘l topib kelgandek bo‘lur. Islomga xiyonat qilgan kabi seskanib keturmen!
— Agar barcha e’tiqodlarni barobar bilganingizda bunday seskanmas edingiz. Nazarimda, sulhi kull hali dilingizda qaror topgan emas.
Akbarning bu so‘zlari Badavniyga «begonasen!» degandek eshitildi:
— Hazratim, faqir sulhi kullni tan olganim uchun hind dostonlarini tarjima etmoqdamen-ku! Nahotki, faqirni hamon begonalar qatoriga qo‘shsangiz?!
— Biz emas, o‘zingiz o‘zingizni begona ko‘rsatmoqdasiz...
Badavniy yana xavotirga tushdi:
— Meni afv eting, faqir qachon o‘zimni begona ko‘rsatibmen?..
— Mana hozir ham... — Akbar davradagilarni bir-bir ko‘rsatdi. — Hech kim soqol qo‘ygan emas. Faqat siz bizdan norozi shayx-u imomlar kabi uzun soqol bilan yuribsiz!
Chindan, Akbarning o‘zi soqol qo‘ygan emas, faqat mo‘ylovi bor. Abulfazl  ham, Birbal ham, yangi e’tiqod tarafdori bo‘lgan boshqa kishilar ham ilgarigi uzun soqollarini oldirib tashlaganlar, faqat mo‘ylovlarini qoldirganlar. Hozir Akbar tarafdorlarini shundan ham tanib olish mumkin. Lekin eski musulmonchilik tarafdori bo‘lganlar soqolni «mo‘yi muborak» deb ulug‘lashar, «uni oldirganlar dahriylar yo‘liga kirgay!» deb tahdid qilishardi. Badavniy shu tahdiddan qo‘rqqani uchun oq oralagan chiroyli soqolini haligacha oldirmay yurar edi. Biroq hozir Akbar uni be¬gonalar qatoriga qo‘shgani narigi tahdiddan xatarliroq tuyuldi. Kechalari yashirincha yozayotgan asari va unda Akbarning aybini fosh etayotgani yodiga tushdi. Podshoning xufiyalari bor. Agar ularga buyurilsa, Badavniyning uyini yashiriqcha tintib maxfiy yozuv¬larni qo‘lga tushirishlari hech gap emas. Keyin Badavniyning barcha orzu-umidlari puchga chiqadi! Undan ko‘ra Badavniy ham Akbarga o‘zini sodiq ko‘rsatib, soqolini oldirib tashlay qolgani afzal emasmi? Yaxshi kunlar kelganda yana soqol qo‘yishi mumkin-ku!

Shu fikr bilan Badavniy kelgusi hafta Akbar kutubxonaga keladigan paytgacha soqolini oldirib, uning sodiq tarafdorlari qiyofasiga kirdi. Akbar kulimsirab:
— Jasorat ko‘rgazibsiz, mavlono! — dedi va sarmunshi Naqibxonga buyurdi: — Hijriy ming yillikka* atab tayyorlanayotgan «Tarixi alfa»dan bir bobini yozish mavlono Badavniyga topshirilsin!
«Tarixi alfa» — ming yilning tarixi degan ma’noni bildirardi. Shu ming yildan ikki asrlik davr tarixini yozish Badavniyga topshirildi va bu ishga yarasha durustgina maosh ham belgilandi. Badavniy bundan juda mamnun bo‘ldi-yu, lekin soqol oldirgani tufayli ilgarigi maslakdosh do‘stlaridan ko‘p ta’nalar, istehzolar eshitdi. Islomga sadoqat saqlab soqolini oldirmay yurgan shayxlar Badavniyni sotqin hisoblab, undan o‘zlarini olib qochadigan bo‘ldilar. Badavniy esa oynaga qaragisi kelmay qoldi. Chunki ilgarigi bo‘liq soqoli ingichka xunuk iyagini bekitib, uni o‘ziga ham chiroyli va salobatli ko‘rsatardi. Hozir oynaga qarasa, yuzi sichqonnikiday farishtasiz tuyulib, ta’bini tirriq qiladi. Buning ustiga Badavniy kutubxonada o‘ltirib tarjima qilayotgan hind dostonining g‘ayridinlarga xos ta’siri uni dahriy qilib qo‘yayotganday bo‘ladi. U xudoning g‘azabidan qo‘rqadi, dilini gunohlardan poklash uchun kechqurun uyga qaytganda yaxshilab tahorat qiladi, namoz o‘qiydi, so‘ng Qur’on suralaridan dilimga yaqin tuyulganlarini toza oq qog‘ozga xattotlarcha chiroyli harflar bilan ko‘chirishga tushadi.
Abduqodir Badavniy o‘zini yana imoni but muslimdek his qila boshlagandan keyingina Akbar haqidagi yashirin asarini yozishga o‘tadi.
Akbarga qarshi isyon ko‘targani uchun Gangaga cho‘ktirib yuborilgan qozikalon Muhammad Yazdiyni Badavniy «shahid» deb ulug‘laydi. Akbar o‘zining o‘n to‘rt rupiylik oltin ashrafiy tangasiga kalimayi shahodatni yozdirmaganini «islomga xiyonat» deb qoralaydi. Shayxlar g‘alayoni bostirilganda bu g‘alayonga qatnashgan imomlar jazodan qo‘rqib qochgan, o‘sha kezlarda ba’zi masjidlar huvillab, bo‘shab qolgan, ularning ayrimlarini harbiy qorovullar egallagan edi. Badavniy shuni nazarda tutib, «Akbar masjidlarni qorovulxonaga aylantirmoqda, omborxona qilib qo‘ymoqda», deb kuyinadi.
Ayniqsa, Akbarning qamariy yil hisobidan shamsiy hisobga o‘tish haqida chiqargan farmoni Abduqodir Badavniyni qattiq norozi qiladi. Muqaddas ramazon oyi nahotki unutilsa? Rajab, muharram... odamlar bolalariga ism qilib qo‘yadigan bu nomlar Badavniyning qulog‘iga behad sehrli eshitiladi.

Biroq oy to‘lishiga qarab hisoblanadigan qamariy oylar shamsiy oylardan qisqaroq, shuning uchun har yili o‘n-o‘n bir kun ortib qoladi. Qamariy oylar ham o‘n-o‘n bir kundan surila-surila, ro‘za goh qishda, goh yozda keladi. Akbar kuzda tug‘ilgan bo‘lsa ham, qamariy oylar surilib yurgani uchun o‘z tug‘ilgan kunini goh bahorda, goh yozda nishonlashga majbur. Yil fasllarining aniq hisobini olib ish ko‘radigan dehqonlar, kosiblar, boshqa hunar egalari uchun ham mudom ko‘chib yuradigan qamariy oylar ko‘p noqulayliklar keltiradi. Shuning uchun xalq orasida azaldan bor bo‘lgan shamsiy hisob (har yili aniq bir vaqtda keladigan navro‘z, saraton, mezon) ko‘proq iste’molda bo‘ladi.
Badavniy uchun esa shamsiy oylar ham, navro‘z bayrami ham otashparastlik davridan qolgan bid’at. U faqat hijriy yil hisobini muqaddas deb biladi. Akbar shu kelayotgan hamal oyidan boshlab butun davlat ishlarini shamsiy hisobga o‘tkazish haqida farmon chiqargani Badavniyga «kofirona farmon» bo‘lib ko‘rinadi.
Kunduzlari Akbarning sha’niga maqtovlar aytib, «Mahabxorat» va «Ramayana»ni tarjima qilib pul ishlaydigan bu odam kechalari eshik-derazani bekitib, Akbarning xudodan qaytganligini isbot etuvchi dalillarni qog‘oz yuziga birma-bir tizardi va bisotida bor diniy ayblarni unga taqardi. Biladiki, bu ayblar Akbar hukmronligining ildiziga uriladigan boltaning ishini qiladi. Chunki odamlar podshoning dindan qaytganini bilsalar, uni taxtdan tushirishga haqli bo‘ladilar. Shahzoda Salim otasining islohotlariga zimdan qarshi ekanini Badavniy eshitgan. U o‘z «Muntaxabi tavori¬xini» kelajak avlod uchun yozmoqda. Badavniy Ak¬bardan yosh, hali uning davri tugaydigan kunni ham ko‘rishiga ishonadi. Mana shu ishonch uning qalamiga kuch, diliga madad beradi.

_____________
* Bu narxlar Abulfazlning «Oyini Akbariy»sida keltirilgan.
* D o h a  —  ikki satrli qisqa she’r.
* Hijriy ming yillik milodiy 1592-yilda kiradi.

Akbar topshirig‘i bilan xuddi shu davr haqida ochiqchasiga kitob yozayotgan Abulfazl esa butunlay boshqa manbalardan ruhiy madad oladi. U o‘z vatani Hindistonni sevadi. Bundan o‘ttiz-qirq yil oldin o‘z¬-a¬ro urushlar va milliy nizolardan abgor bo‘lib zaif¬lashib qolgan Hindiston hozir dunyoning eng qudratli davlatlari safiga kirayotganidan quvonadi. Akbarni g‘arbdagi Angliyadan tortib sharqdagi Xitoygacha o‘nlab mamlakatlar tan olib, elchilar yubormoqda. Bu elchilar: «Hozir dunyoda ikkita eng qudratli va obro‘li mamlakat bo‘lsa, biri Hindistondir!» deb aytganlarini Abulfazl har eshitganda iftixor tuyg‘usidan qalbi bir daraja o‘sadi.
Axir u yoshlikdan o‘z vatanining mana shunday yuksalishini orzu qilmaganmidi? Otasi bilan birga eng og‘ir kunlarni ko‘rganda, quvg‘inlar, adolatsizliklarni boshidan kechirganda xalq ertaklaridagi kabi odil bir rahbarga ehtiyoj sezmaganmidi? Shu ehtiyoj tufayli mahdiylar harakatiga qo‘shilgan va hindlarning bhaqti ta’limotini diliga jo etmaganmidi? Saroyda vazir bo‘lgandan beri o‘sha orzu-istaklarini Akbar yordamida amalga oshirishga intilayotgani shu boisdandir. To‘g‘ri, Akbar ham ichki-tashqi ziddiyatlar iskanjasidan qutulolmaydi, osiy banda sifatida katta gunohlar va hatolar qiladi. Abulfazl shuni bilsa ham, bari bir Akbardan umidini uzmaydi. Uning nazarida, Akbar favqulodda yirik shaxs, taqdir unga omadni ham, iste’dodni ham ayamay bergan. Abulfazl uning haqida tarixiy kitob yozarkan, o‘zicha bir savolga javob izlaydi: Kobulda ikki yarim yasharligida o‘zidan katta  amakivachchasi Ibrohim mirzoni kurashda yiqitgandan beri Akbarning yelkasi yer ko‘rmay kelayotgani¬ning sababi nimada? Abulfazl buning sir-u  asrorini Akbardan so‘rasa hazilomuz javob oladi:
— Men ham ko‘p yiqilganmen... Bir yoshdan oshib, endi yura boshlaganimda rahmatli amakim mirzo Askariy oyog‘imga sallalari bilan urib, besh-o‘n marta yiqitgan edilar. Shu haligacha g‘ira-shira yodimda bor. Bu turkiy udumni «bolaligingdagi yiqilganlaring butun umringga yetgulik bo‘lsin, ulg‘ayganda yelkang yer ko‘rmasin», degan tilak bilan qilar ekanlar. Ehtimol, shu tilak ijobat bo‘lgani uchun iqbol menga yordir?
Lekin Akbarning hayotini yigirma yildan beri yaqindan kuzatib yurgan Abulfazl zafarning o‘zi kelmasligini, har bir mushkulotni bartaraf qilishga behad ko‘p kuch, iste’dod, mehnat sarf bo‘lishini bilardi. Akbar ham ota-bobolariga o‘xshab kam uxlar edi. Yarim tunda yotsa ham, ertalab tong otar-otmas uyg‘onar, o‘rtacha to‘rt soat uyqu unga bir kecha-kunduzga yetar edi. Qolgan vaqti davlat ishi-yu, boshqa ming xil zarurotlarga taqsim bo‘lardi.

Kobul yurishidan keyin tashvish sal kamaygan bo‘lsa ham, daryoday tinimsiz oqayotgan hayot o‘z yo‘lida yangi-yangi o‘pqonlarga duch kelar, ular Akbarga  qo‘shib Abulfazlni ham kutilmagan girdoblar domiga tortardi.
Tashqi olamda ana shunday xatarli girdoblardan biri Peshovar va Haybar dovoni etaklarida bosh ko‘targan ravshaniylar isyoni tufayli paydo bo‘ldi. Bu isyonni shimoldan Abdullaxonning maxfiy odamlari qo‘llab-quvvatlardilar. Goa orolidagi Farangilar suv yo‘llari orqali Peshovarga qurol-yarog‘ yetkazib berib turdilar. Fathpur — Sekridagi Albert-Alibek ravsha¬niylar peshvosi shayx Jaloliddinni hibsdan qochirganini saroyda hech kim bilmay qoldi. Ammo bu shayx Peshovarga qaytib borib, Haybar dovonining nari-berisidagi yusufzaylarni qo‘zg‘olon girdobiga tortgandan keyin ravshaniylar isyoni Bianadagi mahdiylar qo‘zg‘oloniga o‘xshab, katta bir xalq harakatiga  aylan¬di, unga ming-minglab dehqonlar, cho‘ponlar ham ishtirok eta boshladi. Kobulda Man Sinx kabi rojputlar hokim bo‘lib turgani uchun shayxlar afg‘on qabilalarining milliy g‘ururini qo‘zg‘atdi. Ular mustaqil davlat tuzish uchun Haybar dovonini ikki tomonidan bekitib olishdi. Kobul markaziy davlatdan bir yilcha uzilib, karvon qatnovi to‘xtab qoldi. Tu-rondagi Abdullaxon shu qulay paytdan foydalanib, Badaxshonni o‘z qalamraviga o‘tkazdi.
Akbar navbatdagi yurishni Goa orolidagi farangilarga qarshi qilmoqchi bo‘lib, o‘n besh ming qo‘shin tayyorlagan edi. Endi bu qo‘shinni shimolga burishga majbur bo‘ldi.
Roja Birbal va Zayniddin ko‘kaldosh sarkarda¬ligidagi sakkiz ming qo‘shin Haybar dovonini ochish va Kobuldagi Man Sinx bilan aloqani tiklash uchun yuborildi.
Tashqi olamda mushkulot ko‘payganda ichki mu¬xoliflar ham dadillanishini Abulfazl shu kunlarda aniqroq his qildi. Akbarning noxayrixohlari endi uni o‘g‘li Salim yordamida yiqitish umidida ekanliklarini qattiq sir tutar edilar. Lekin gohi-gohida Farid Buxoriy Salimni «Shohnoma» qahramoni Suhrobga qiyoslab maqtaganda Alibek va Abduqodir Badav¬niylar bundan o‘zlaricha teran ma’no topib, mamnun ko‘z urishtirib olar edilar. Hech kimdan yengilmagan Rustamni o‘g‘li Suhrob yengganligi Abulfazlning ham esiga tushar edi-yu, «nahotki bular Akbarni ham Salim yiqitishiga shunchalik umid boylasalar?» deb iztirobga tushar edi. Bu mudhish niyatdan Salimning xabari bormikin? Hali u endi o‘n to‘rtga kirgan o‘smir-ku.

Lekin Hindistonning issiq iqlimida Salim tez balog‘atga yetmoqda edi. Alibek Pereyro aytib bergan shahvoniy hikoyalar va yashirincha ko‘rsatgan behayo suratlar shahzodaning tushlariga kirib chiqadi. Oppoq badanlar surati kechasi goho tirik qizga aylanib, shahzodaning qo‘yniga kiradi, uning yuraklari gursillab urib, uyg‘onib ketadi. Keyingi paytlarda Alibek uni tezroq uylanishga chorlaydi.
Biroq Akbar voyaga yetmagan o‘smirlarning uyla¬nishini taqiqlaydigan maxsus qonun chiqargan. Chunki Hindistonda o‘n-o‘n bir yashar qizlarni ham erga berish odatlari bor. Balog‘atga yetmay qurilgan oilalarda xunuk hodisalar yuz beradi. «Sati» degan bid’at ham qancha begunoh ayollarning o‘lgan erlari murdasiga qo‘shilib olovda kuyib ketishlariga sabab bo‘lmoqda. Akbar maxsus farmon bilan «sati» odatini ham, o‘n-o‘n ikki yoshli qizlarni erga berishni ham qat’iyan man qildi. O‘g‘il bolani o‘n olti yoshdan oldin uylantirish, qizlarni o‘n to‘rtga to‘lmasdan erga berish qonun tomonidan taqiqlandi. Birbal, Abulfazl kabi allomalar maslahati bilan chiqarilgan bu qonun shahzoda Salimning Alibek tomonidan uyg‘otilgan istaklariga qarshi kelib qoldi. Salim va uning tarafdorlari bu qonunni chetlab o‘tish uchun qulay fursat poyladilar.
Navro‘z bayrami Hindistondagi barcha imon-u e’tiqod vakillari uchun barobar bo‘lgan umumxalq bayrami tarzida o‘tkazilar edi. Barcha saroy imoratlari, ko‘cha va maydonlar, bozor rastalari cho‘g‘day yasatilar, anvoyi shirinliklar, sumalak va «sh» bilan boshlanadigan yetti xil tansiq narsalar tayyorlanardi.
Navro‘zga bir kun qolganda Akbar eng yaqin bek-u a’yonlarini devoni omga yig‘di-da:
— Har biringiz dilingizga tugib yurgan bitta ezgu tilakni ayting, — dedi, — toki shu qutlug‘ ayyomda biz uni bajo keltiraylik.
Beklar taxtning o‘ng tomonida, podshoning yonida o‘ltirgan Salimga ko‘z tikishdi. U barcha a’yonlardan yoshroq — endi o‘n to‘rtga kirgan. Lekin to‘n¬g‘ich shahzoda bo‘lgani uchun keksa amir-u vazirlardan ham yuqoriroqda — Akbardan keyingi ikkinchi o‘rinda o‘ltiribdi. Bobur ham, Humoyun ham o‘z to‘ng‘ich o‘g‘lini mana shunday e’zozlab o‘stirgani uchun Akbar ota-bobolarining qarzini o‘g‘lida uzmoq¬da. U birinchi tilak aytish huquqini ham Salimga berib:
— Qani amirzodam, — dedi.
Salim o‘rnidan turib otasiga yaxshilab ta’zim qilgach:
— Hazratim, sizdek ulug‘ siymoga o‘g‘il bo‘lganim uchun tangriga shukurlar qilurmen! — dedi. — Agar joiz bo‘lsa, dilimdagi bitta tilakni aytgaymen.
— Joiz, joiz! — dedi Akbar jilmayib.
Salim otasidan so‘ramoqchi bo‘lgan tilagini mavlono Farid yordamida oldindan pishitib kelgani uchun yaxshi yod olgan darsini aytayotgan talabaday ravon so‘zlay boshladi:
— G‘azni yoki Badaxshon kabi salqin tog‘lar orasida yigitlar ehtimol o‘n olti yoshgacha balog‘atga yetmaslar. U yoqdagi qizlarni o‘n to‘rt yoshgacha erga bermaslik to‘g‘ri... Ammo Hindiston iqlimida yoshlar tez balog‘atga yeturlar... Azaldan.. odat bor... O‘g‘li-ngizning tilagi shuki, o‘n olti yoshdan uylanish haqidagi farmoni oliy shimoliy o‘lkalarga joriy qilinsa. Bu yerda o‘n to‘rt yoshdan uylanishga ruxsat berilsa... Qizlar o‘n ikki yoshdan uzatilsalar...

Beklar shahzodaning halitdan uylanishni istab qolganini sezishdi-yu, bir-birlariga jilmayib qarab qo‘yishdi. Biroq Akbarga birinchi bo‘lib tilak aytgan o‘g‘lining bundan muhimroq narsalarni o‘ylamasligi va otasi chiqargan qonunni buzishdan toymasligi juda noxush tuyuldi. Lekin o‘g‘lini beklari oldida izza qilmaslik uchun hech narsa demadi-da, Salimga «o‘tira tur!» degan ishorani qildi, so‘ng Abulfazlga yuzlandi:
— Mavlono, sizning tilagingiz nedur?
— Hazratim, hanuzgacha e’tibordan chetda qolib kelmoqda bo‘lgan bir zarurat bor, — deb Abulfazl aholining soni haqida gapirdi. — Biz pulni hisob¬laymiz, molni hisoblaymiz. Biroq odamlarimiz qancha? Aholining qanchasi erkak, qanchasi ayol? Qancha odam qaysi elga, qaysi e’tiqodga mansub? Shuni haligacha aniq bilmaydirmiz. Holbuki, buni bilmasdan turib bexato siyosat yurgizib bo‘lmagay. Shuning uchun faqir butun mamlakatda aholi ro‘yxati o‘tkazilsin, deb tilak bildirgaymen.
Akbar bu tilakni ma’qul ko‘rib bosh irg‘adi. Boshqa a’yonlar katta ko‘priklar qurish, ariq qazib, suv chiqarish haqida muhim-muhim istaklarini aytdilar. Akbar davlat va el-yurt manfaatlarini ko‘zlab aytilgan hamma tilaklarni qabul qildi. Bularning qar¬shisida o‘g‘li Salimning faqat o‘zini o‘ylab bildir¬gan tilagi yanada mayda va bachkana tuyuldi.
Akbar a’yonlariga javob berdi-da. Salimni o‘zining xonayi xosiga boshlab kirdi. Uni qarshisiga tik turg‘izib qo‘yib:
— O‘g‘lim, sen bugun meni ham, o‘zingni ham xijolatga qoldirding, — dedi. — Butun mamlakatga e’lon qilingan farmonni men nechun bekor qilmog‘im lozim? Sening tezroq uylanging kelgani uchunmi?
Salim bo‘zrayib yerga tikilganicha sukut qildi. Uning uzr so‘ramay jim turgani Akbarga o‘jarlik alomati bo‘lib ko‘rindi.
— Senda halitdan nafs g‘olib kelsa, oqibati ne bo‘lishini o‘ylaysenmi? Axir nikohning muqaddas maqsadi — farzand ko‘rish-ku. Faqat ko‘ngilxushligi uchun uylanurlar, deb senga kim o‘rgatdi?
So‘nggi paytlarda Alibek Salimga Akbarning haramida qanaqa go‘zal qizlar borligini shivirlab aytib bergan va uni hazratdan ibrat olishga undagan edi. Lekin sir saqlashga o‘rgangan Salim hozir buni otasidan yashirdi.
Salimning boshi egik bo‘lsa ham, labining bir cheti tirjayib istehzoli jilmayganday bo‘ldi. U otasining mut’a nikohi bilan uylangan xotinlari ko‘pligini  esla¬tib, «o‘zingiz ham o‘rgatmoqdasiz!» demoqchi edi.
Akbarning haramida Salima begim, rani Jodha Bay kabi o‘g‘il tuqqan xotinlaridan tashqari Istambuli begim degan yigirma yoshli husnda tengsiz turk juvoni ham bor. Yana u farangistonlik Mariya degan sutga chayilganday oppoq bir go‘zalni ham nikohiga olganini Salim yaqinda Alibekdan eshitdi. Otasi qirqdan oshgandan buyon shu ikki yosh xotin unga qanchalik suyukli bo‘lib qolganini Alibek butun tafsilotlari bilan aytib berdi. Axir Salimning onasi Jodha Bay ham endi o‘ttiz beshga kirgan ko‘hlik juvon-ku. Onasi haftalar davomida Akbarning yo‘liga ko‘z tikib, kundoshlik alamidan yum-yum yig‘lagan paytlarida, otasi boshqa suyukli xotinining haramida ko‘ngilxushlik qilishini Salim bilmaydimi?

Akbar o‘g‘lining tirjayishidan shu ma’noni payqadi-yu, achchiqlanish o‘rniga o‘ng‘aysizlandi. Chunki u o‘z hayotining o‘g‘illariga ibrat bo‘lolmaydigan eng chigal qismi haramda kechishini bilardi. Nafis va jo‘shqin ehtiroslar daryosida chappar urib suzganlari, Jodha Bay qasrida satranj o‘ynaganlari, Salima begim ko‘shkidagi she’rxonliklar, boshqa xotinlari uchun qurdirgan orasta uylarda bo‘ladigan o‘yin-kulgi, ashula, raqs, xursandchiliklar — hammasi uning og‘ir janglarda va hokimiyat talotumlarida tortgan azoblari evaziga taqdir tomonidan yuborilgan mukofot, xolosmi? Yo‘q, ko‘ngilxushliklar o‘tgandan keyin boshlanadigan dilsiyohliklar Akbarga bu mukofotning ichi to‘la jazo ekanini ko‘rsatib turadi. Sevib uylangan jufti haloli Jodha Bayning muhabbatiga yarasha vafo kutib termulgan yoshli ko‘zlarini ko‘rganda Akbar o‘zidan o‘zi nafratlanadi. Boshqa xotinlari ham mudom uning diydoriga zor. Shohona uy-joylar-u zeb-u ziynatlar ham ularning ko‘zlariga ko‘rinmaydi. Gulday umrlari har zamonda bir kelib ketadigan erning dastidan xazon bo‘layotgani, ayniqsa, farzand ko‘rmay o‘tayotgan yosh xotinlari uchun dahshatli fojia ekanini Akbar ularning dil yorib yig‘lab gapirgan paytlarida bilib qoladi, ruhiy qiynoqlarga chiday olmay, hatto saroydan bosh olib ketgisi keladi.
Bultur yarim tunda otasi haramdan ruhan ezilib chiqib, yolg‘iz o‘zi Panjob tomonga yo‘l olganini o‘g‘li Salim ham eshitgan. Ikkita qo‘riqchi yigiti unga yaqinlashishga jur’at etolmay, ketidan ergashadilar. Qo‘rchibegi, «bunday paytda Akbarga so‘zi o‘tadigan yagona odam — roja Birbal» deb, uni uyg‘otdi. Ikkovlari qorong‘i tunda hamon piyoda ketayotgan Akbarga yaqin borib, otdan tushdilar. Birbal qo‘rqa-pisa yoniga borganda, Akbar uni ham jerkib tashladi:
— Meni o‘z holimga qo‘ying! Keting!
— Hazrati shahanshoh, axir qorong‘i tunda qayga bormoqchisiz?
— Meni taxtga chiqargan joylariga borgaymen. Podshohligini qaytarib berib, bu gunohlardan soqit bo‘lmoqchimen. Keting! Ergashmang!
«Xushi joyida emas, Istambuli begim huzurida ko‘proq ichib qo‘yganmi?» deb o‘yladi Birbal. So‘ng tong otguncha Akbar bilan qorama-qora boraverdi. Atrof yorishib ketgandan so‘ng yo‘lda uchragan odamlar uni taniy boshladi. Kun yoyilganda Akbarning atrofida odam ko‘payib ketdi.
Akbar Panjobgacha piyoda yetolmasligini endi fahmlaganday bo‘ldi-yu, ot keltirishni buyurdi. Birbal ham otlanib, o‘ttiz milcha yo‘lni birga bosib o‘tdi. U yoqdan bu yoqdan gapirib, har xil hikoyat, rivoyat va latifalar aytib berdi-da, axiri Akbarni jilmayishga majbur qildi. Hovuri sal bosilgandan keyin, Birbal uni saroyga qaytishga ko‘ndirdi.
Bu yil bahorda Akbar yana haramdagi ruhiy qiynoq¬lardan bezib, saroydan sahar palla yolg‘iz chiqdi-da, Sekrining janubidagi o‘rmonlarga kirib ketdi. Ikki kungacha tuz totmadi, hech kimni yaqiniga yo‘latmadi. Bu gal hatto onasi Hamida begim bilan ham gaplashgisi kelmadi. Uning haramga oid nozik va chigal sirlarini faqat roja Birbal bilar edi. Yana shu do‘sti Akbarning oldiga borib, quvsa ham ketmay, axiyri uni dil yorib so‘zlashga majbur qildi: