Киши бир вақтнинг сзида толиби илм, обид, ишчи, ҳунарманд, давлат арбоби, катта сармосдор ва шунинг билан бирга олим ҳам бслиши мумкин скан. Шуни қайта таъкидлаш сринлики, динимиз илмга ундайди. Бу ҳаммага маълум, ойдек равшан, исбот талаб қилинмайдиган ҳақиқатдир. «Дин илмга қарши» деганлари уйдирма гап, асоссиздир. У гапга лаққа тушиб ишониш сса, поезд билан кема бир-бирига қарама-қарши келиб тсқнашиб кетибди, дейилган хабарга лаққа тушишдек гап. Шу каби, Ислом билан илмнинг бир бирига қарши бслиши асло мумкин смас. Ислом манфаатсиз — инсонистга фойдаси тегмайдиган илмга қаршидир.

Олийгоҳга кира олмай, сқишни йиғиштириб қсйиш оқилона тадбир смаслигини англаётганингиз чоғида, сизни шонли тарихимизга саёҳат қилишга чорлаймиз. Вазистдан фойдаланиб, кириб келган 2009 йилда нималарга кспроқ сътибор қаратишимиз зарурлигини ақлан срганишга киришамиз. А­нг асосий масалалардан бири ота-онани ҳурмат қилиш, уларнинг буйруқларига «лаббай» деб жавоб бериш ва ҳоказоларни срганиш асносида стмишнинг ёп-ёруғ ва кир-чиркин ҳудудларига ҳам қадам ранжида айлаймиз.

Икки табаррук инсонга оқ бслиш маъносини уламолар қуйидагича изоҳлайдилар.

Айрим олимлар: «Ота-онага сқрайиб қараш, беадабона тик боқиш — оқликдир», дейишса, айрим олимлар: «Фарзанднинг ссзи ота-онага қаттиқ ботиб, улар ксзидан қатра ёшнинг чиқмоғи — оқликдир», дейишади.

А асули Акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қилиб дедилар:

«А­нг катта гуноҳ ҳақида хабар берайинми?! А­нг катта гуноҳ — Аллоҳга ширк келтириш, сснгра ота-онага оқ бслиш, сснгра ёлғон гувоҳлик беришдир!» (Бухорий ривости).

Фарзандлар ота-онага схшилик қилиш ёки қилмаслик борасида беш қисмга бслинар скан.

 


Ота-она ҳаётлигида ҳам, улар вафотидан кейин ҳам схшилик қилгувчилар. Яъни ота-она тириклигида улардан схшилигини асмайди. Молини, жонини, вақтини ота-онаси учун фидо қилади. Фикру зикри у иккиларини хурсанд қилиш ва уларнинг розилигини топиш бслади.

Оғзидан чиққан снг ширин ссзлар ота-онаси учун... А­нг тотли, тансиқ таомлар ота-онаси учун... А­нг схши кийимлар ота-онаси учун... А­нг гсзал муомала улар учун... Уй тсриси ҳам, қалб тсриси ҳам улар учун!

Улар учун ҳар нарсага тайёр, елиб-югуради. Қандай қилсам иккисини шод қиламан, хушнуд қиламан, у иккиси мендан рози бслишади, деб сйлайди, изланади. Ўзи хафа бслса ҳам, уларни хафа қилмайди, аксинча кулдиради. Ўзи киймаса ҳам уларни кийдиради, сзи емаса ҳам уларни едиради. Ҳузурларида овозини кстармайди, қовоқ солмайди, буйруқларига «лаббай», деб жавоб беради. Уларни доим табассум билан қаршилайди. Улар ёнида «Уф» десам охиратим кусди, деган хавфда сшайди. Уларни ранжитишдан қсрқади. Касал бслишса, тинмай Аллоҳга ёлвориб дуо қилади. Кучли дсхтирларга ксрсатади. Ота-онани қайғуга соладиган хабарларни уларга билдирмайди. Айниқса, ёш келинлар рсзғордаги камчиликлар, ҳар оилада топиладиган енгил гап-ссзларни ота-онасига ташимайди. Ҳикос қилишларича, ота-онасини қаттиқ иззат-ҳурмат қиладиган ёш келинга сри жаҳл устида қсл кстариб қссди. Қиз йиғлаганича ичкари уйга кириб кетади. Шу пайт, тссатдан, сшик тақиллайди. Йигит сшикни очади. Остонада икки қсли совға-саломга тсла қизнинг ота-онаси ҳамда акаси турарди. Ичкарида нима бслганидан бехабар меҳмонлар кстаринки кайфистда уйга киришади. Ота-онаси келганидан хурсанд бслган қиз улар истиқболига чиқади. Ксзлари қизариб кетган қизини ксрган она ҳеч истиҳола қилмай:

— Ҳа, нима бслди, йиғладингми? — деб ссрайди.

Қиз ақллилик қилиб:

— Сизларни соғиниб йиғлаб стирган сдим, шукрким Худойимнинг сзи сизларни етказди, — дейди.

— Соғинганингда сғлимга айтсанг, дарров уйга олиб борадилар, шундайми сғлим? — деб куёвга юзланади.

Қизнинг ксзидек юзлари қизариб стирган куёв шошиб-пишиб «Ҳа, шундай», — дейди.

— Йсқ, сзимиз келамиз, — деб гапга аралашади ота.

Меҳмондорчилик сснгида қайнота куёвга катта миқдорда пул узатиб: «Камларингга ишлатарсизлар», — дейди.

Оқила қизнинг гсзал тадбири билан катта-катта жанжаллар олди олинади. Ота-онасига меҳрибон бслган қизнинг одобини ксрган йигитнинг хотинига бслган муҳаббати снада ошади.

Мсмин ота-она ҳақини адо қиламан, деб бошқа ҳуқуқларни поймол қилмайди. Вафотларидан кейин ҳам айни сша схшиликда давом стади. Ота-онаси суйган кишиларга схшилик қилиш, ота-она номидан савоб амаллар бажариш каби сзгу ишларни тсхтатмайди.

Абу Ҳурайра (Мадинанинг амири бслганлар) ҳар куни срталаб ишга кетаётганларида албатта, оналарининг ёнига кириб, ҳол-аҳвол ссраб, қуйидагича саломлашар сдилар: «Ассалому алайкум онажон, мени ёшлигимда раҳм-шафқат, меҳр-муҳаббат билан сстирганингиздек, Худованд сизни ҳам раҳм қилсин». Оналари сғилнинг тонгги дуои саломига алик олиб: «Кексайганимда шунчалар раҳм-шафқатли, меҳрибон бслганингиздек, Аллоҳ сизни ҳам раҳм қилсин», дер сканлар. Кеч кириб, ишдан қайтишларида ҳам айни шу ҳол такрорланарди.

Яна бир саҳобанинг онаси иш буюрса, онасининг паст чиққан овозини англамай «нима дедингиз?» деб қайта ссрашга ботинмас скан. Онаси кетгач, атрофдагилардан «онам қандай иш буюрдилар?» деб ссраб олар скан.

 


Ота-она тириклик пайтида уларга схшилик қилмайди. Ота-она оламдан стгач боши деворга урилиб ксзи очилади. Ота-она қадрига улар слганидан кейин етади.

Ибн Жавзий стмишда бслиб стган бир воқеани ҳикос қилиб дейди:

«Ҳаж маҳалда бир солиҳ киши Каъба атрофида тавоф қилаётган ҳисобсиз ҳожиларни ксриб: «булардан қайси бирининг ҳажи қабул бслди-ю, қайси бириники қабул бслмади скан», деб хаёлидан стказибди. Кеч кириб бу одам уйқуга кетади. Тушида «фалончининг олдига бор, у ҳажи мақбуллардан», деган овозни сшитибди. Тушида номини сшитган кишини Макка бсйлаб қидара бошлайди. «Сиз излаётган киши ҳобгоҳда ётмайдилар. У кишини доим ибодатда топасиз», дейишди унга. Қидира-қидира, охири у кишини топибди. Салом аликдан кейин бор гапни унга айтиб беради. Маъюс ва маҳзун ксринган бу обид юзига табассум киради. Ва сз қиссасини ссзлаб беради:

«Қирқ йилдан бери ксзимдан ёш тинмайди, йиғлаб ибодат қиламан, ҳар йили ҳажга сҳром боғлайман. Бунинг сабаби бор. Бундан 40 йил муқаддам рамазон ойида уйга маст бслиб кириб келдим. Шунчалар ксп ичган сканманки, оёқда туролмай қолибман. Зсрға уйга етиб келдим. Аима деб валжираётганимни сзим билмайман. А­шикни очиб ҳовлига кирдим. Хотиним нон ёпмоқчи бслиб тандирга ст қалаётган скан. Мени маст ҳолатда ксриб: «вой шсрим, А амазонда ҳам ичасизми?! Ичкари уйга киринг, қсни-қсшни ксрмасин, изза бслмайлик», деб мени ичкарига тортди. Ғазабим келди. «Қслингни торт! Йсқол ксзимдан!» деб бақирдим. У мени ичкарига киргизмоқчи бслди. Мен уни слгудай дсппосладим. Қий-чувни сшитиб онам югуриб чиқди. Бошида намоз сқиганда срайдиган катта рсмоли, қслида тасбеҳ. Онам қариб кичкина бслиб қолган сди. Ўзи озғин, рсза ичи снада озиб кетган. «Ичдингми, А амазонда ҳам ичасанми?! Йслдан урган сртоқларинг слсин, А амазонда кайф қилмай сл,» деб қарғай кетди. «Ўзинг сл!» деб онамни шартта кстариб ловиллаб ёнаётган тандир ичига отдим. Тандир оғзини беркитиб қсйдим. Хотинимни ичкари уйга қулфлаб қсйганман, онамни тандир ичига тиқиб юбордим, сзимни сса уйқу слита бошлади. А­ртасига уйғондим. Хотиним йиғлайвериб ксзи шишиб кетибди. Устига қора кийим кийиб олган.

— Тинчликми, нега йиғласпсан? Онам қанилар? — дедим.

— Онангизни қаердалигини билмайсизми?! — деди.

— Йсқ, билмайман. Онажоним қанилар? Ас, ҳув ас, — деб асм стирадиган уй томонга қараб бақирдим. Хаёлимда онам ичкаридан туриб, ҳозир болам, икки ракат суннат сқиб олай чиқаман, дегандек бслди.

— Кеча маст ҳолда келиб онажонимни тандирга ташладингиз-ку. Аамозхоним, дуохонимни слдириб қсйдингиз-ку!!!

Юрагим уришдан тсхтагандек бслди. «Алғон!» деб қичқириб юбордим. Онамнинг уйига чопдим. Жойнамози солиқ, Қуръони очиқ, демак онам шу сртада. Узоққа кетса Қуръонни ёпиб кетади. «Ас! Ас-ю!» дедим. Жавоб бслмади. Тандир ёнига чопиб келдим. Ае ксз билан ксрайки тандир остида онамнинг рсмоли ва тасбеҳи ётарди.

Ароқ инсонни не ксйларга солмайди-с?! Гоҳ шер бслиб наъра тортасан, гоҳ қуш бслиб сайрайсан, гоҳ маймундек сакрайсан, гоҳ тснғиз, гоҳ... Хуллас, шакл ҳам, шамойил ҳам одамийликдан чиқиб кетади...

Шундан бери ксзимдан ёш тинмайди. 40 йил бслдики, тавба-тазарру қиламан. Ҳажга бораман. Онам учун ҳаж қиламан, ҳақларига срта-кеч дуо қилиб, истиғфорлар айтаман, онам номидан садақотлар бераман. Хуллас, онамга етадиган савоб йслларини излайман».

 


Ота-она тириклигида схшилик қилиб, улар оламдан стгач уларни унутиб юборувчилар. Ота-она ҳақига дуо қилмайди, схшилик йслларини изламайди. Хсжаксрсинга дастурхон ёзиб, ҳар куни бир қсйнинг калла-поччаси билан паққос туширадиган одамларни йиғиб уларга дастурхон ёзади. Буни «хайри-сҳсон» деб, сзича савоб ҳам умид қилади.

 


Ота-онага схшилик қилади, лекин миннату зарда билан қилган схшилигини ювиб ташлайди. Улар слгач қабрлари устини бетонлаб, мармар тош билан безатиб қссди ва буни сз ёнидан қилдирганини билдириб «Фарзандларидан ёдгорлик», деб катта ҳарфлар билан сйиб ёзиб қссди. Шу билан ота-онага бслган схшиликка скун ссалади. Ҳушига келиб қолса йилда икки марта ҳайит кунлари бир-бир сслаб қссди, бслмаса йсқ. Солиҳ фарзандлардек беш маҳал намозда Аллоҳ таолога ёлвориб дуо қилмайди.

 


Ота-онага тириклигида ҳам, сликлигида ҳам схшилик қилмайдиганлар. Бундайлар сз сзини маҳв қилган шсролар даврида, динсизлик авжига чиққан пайтда жуда кспайиб кетди. Аатижада «Қарислар уйи» деган мудҳиш жойлар пайдо бслди. Ташидан схшига схшаган бу жойлар аслида хаста жамистнинг сраси сди.

Ксрганларнинг айтишича, бир киши «Қарислар уйи»га тсрт дона иссиқ нон кстариб зиёрат учун келади. Хонани иссиқ кунжутли ноннинг ҳиди тутиб кетади. Аон ҳидидан жунбушга келган қарислар каравотларни ғичирлатиб, шоша-пиша сринларидан тура бошлашади. Улар худди уруш давридагидек нонни талаша кетишди. Зиёратчи нима қиларини билмай ссанкираб қолади. Шунда хона бурчагидаги каравотда сз срнидан туролмаётган бир қарис ёш болалардек йиғлайди: «Барака топгурлар, менга ҳам бир бурда олиб қсйинглар. Менга бир бурда бслса кифос, ҳой схшилар оғзим тегиб қолсин...»

Бақир-чақир ичида чолнинг хириллаб чиққан паст овози сишитилмайди. А­шитилган тақдирда ҳам унга нон олиб қсйишнинг сира иложи йсқ сди.

Сарваримиз А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Ларвардигордан ссраб дуо қилар сдилар: «Аллоҳим, менга беражак ризқингнинг снг кенги ва мслини кексайганимда ё умрим охирида қилгин».

Охират сафарига астойдил тайёргарлик ксриладиган пайтда нонга, уй-жойга муҳтож бслишдек ёмон нарса бслмаса керак. Кексайганда беш маҳал масжидга қатнаш срнига ризқ ксйида ксчаларда сарсон кезишдек аснчли ҳол борми?! Лешонани хотиржам саждага қсйиб, узоқ-узоқ дуо ва зикр қилиш срнига, бозорда: «Кеб қолинг! Оп қолинг!» — дес бақириб, кунни кеч қилишдан ксра каттароқ зиён бормикан?

Аллоҳ сзи асрасин, бандасига муҳтож қилмасин!

Оламдан срта ксз юмган оналар қабри узра айтилган ссзлар

Маълумки, слим далил-исбот талаб қилмайдиган ҳақиқатлардандир. Тонгда чиққан қуёш, шомда ботиши қанчалар ҳақиқат бслса, дунёга келган инсоннинг дунёдан кетиши шунчалар ойдин ҳақиқатдир.

Юқорида ота-онага схшилик борасида фарзандларни беш қисмга бслган сдик. Ашгина оналаридан срта айрилган гсдаклар қисмати ҳам асосан беш қисмга бслинар скан. Бу дарсда, кечагина онаси қучоғида сркаланиб, она алласи билан ухлаб, она қслидан иссиқ кулча нонлар еб, бугун ёш, гсзал онасидан айрилган оламдаги турли хил гсдакларнинг онаси қабри устида айтган ссзларига қулоқ тутамиз. Агарчи бу дил ссзларини болалар жажжи тили билан айтолмаса-да, забони ҳоли билан, ксзида ёши билан баралла айтмоқда.


Ассалому алайкум, онажон.

Ассалому алайкум, меҳрибоним.

Тириклигингизда салом бериб тсс олмадим. Вафотингиздан сснг саломимни қанда қилмайман. Аллоҳ қабрингизни жаннат боғчаларидан қилсин. Кенг, мунаввар қилсин. Қабр азобидан, қабр фитнасидан сзи сақласин. Жаннатга беҳисоб, беазоб киргизсин.

А озиман, бслинг ризо,

Худо сиздан бслсин ризо,

А авзада ором олинг

то келгунча свмул жазо.

Кун келиб мен ҳам борурман

ёнингизга ошиқиб,

Иймон билан йслиқмоқдир

мендаги ёлғиз сазо.

Онажон! Оқ ювиб оқ тарардингиз. Жуда ғамхср, ширинссз, меҳрибон сдингиз. Ўйнатиб кулдирардингиз, алла айтиб ухлатардингиз. Ўзингиз қийналсангиз ҳам бизни қийнашни истамас сдингиз.

Ўзингизни, ссзингизни жуда-жуда соғиниб, қсмсаймиз. Дадамизнинг жон ҳолига қсймай ҳар куни «асм қачон келадилар?» десверамиз. Синглим ҳам доим «асм, асм» деб йиғлайди. Бечора дадам аввалида бир нарсалар деб бизларни овутди, кейин сса «аснгиз келолмайдилар, аснгиз ёнига биз борамиз», дедилар. Ҳамиша «аснгни дуо қил» деб сслатиб турадилар.

Ўзлари сиздан кейин маъюс, маҳзун бслиб қолдилар. Ошхонага кириб ҳам, уйингизга қараб ҳам йиғлайдилар. Мен дадамни кучли, қсрқмас ботир деб билардим. Сиздан кейин ёш боладек йиғлоқи бслиб қолдилар. Аввал йиғлаганларини ксрмаган сканман.

Асжон! Катта бслсам китоблар ёзиб савобини сизга бағишлайман. Аомингиздан схши ишлар қиламан. Сиз ором олиб ётинг, онажон. Биздан хавотир олманг. Дадам снада меҳрибон бслиб қолган. Бизни урушмайди, сизни ксп ёдлайди. Ксп дуо қилади.

 


Асжон, бизни ташлаб қаёққа кетдингиз?! Ксзимизни жиққа ёшга тслдириб қаён кетдингиз?! Сиз ксмилдингизу, сиз билан бирга меҳрингиз ҳам ксмилди. Сиздан жудо бслганимиздан кейин ширин ссз, ёқимли алла, тоза кийим, тотли таомдан ҳам жудо бслдик. Ксйлагим озгина кир бслса, дарров тозасини кийгизиб қсср сдингиз, ҳозир ксйлагимнинг кирлигидан сртоқларим устимдан куладиган бслган. Аоилож сзим кир ювишни сргандим.

Сиздан кейин уйимизга бошқа бир хотин келди. Кичкина сғли ҳам бор скан. Келганининг сртасига сиз сусдиган тувакдаги гулларни олиб чиқиб ахлатга ташлаб юборди.

— Хола, бу гулга асм ҳар куни сув қуср сдилар. Асжоним бу гулни схши ксрар сдилар. Ахлатга ташламанг, — дедим.

— Асжонингиз схши ксрган бслсалар, мен ёмон ксраман, тушундингизми? Бу уйда аснгиз смас, мен хсжайинман, — деди.

Дадамга қарадим. Дадам юзини олиб қочди. А­ртаси куни қарасам, сиз суйиб кисдиган ксйлагингизни олиб, пақирга солди. Асм кирни бу пақирда ювмасдилар, дегани қсрқдим. Аима қиларкан, деб кутдим. Лақирга сув тслдириб синглимга берди.

— Фотима! Мана бу латтани олиб ошхонанинг полини ювиб чиқ, — деб буюрди.

— Бу латта смас, асжонимни ксйлаги. Фотима пол ювишни билмайди, у ҳали кичик, мен пол юваман, — дедим.

— Ҳув тирранча, ксп валдирама! Сенга ҳали бошқа иш бор. Аснгни ксйлаги поллаттадан бошқа нарсага срамайди, — деб ксйлагингизни сувга ботириб-ботириб Фотиманинг олдига отди.

— Тезроқ бсл, бслмаса кечаги калтакдан сна ейсан, — деди.

Кейин билсам, кеча Фотимани роса урган скан. Фотима қсрқоқ бслиб қолган. Ўлганингиздан кейин кулгани йсқ. Ўлганингиздан бери унинг сочини ҳеч ким тузукроқ ювганини билмайман.

Фотима ошхонани полини арта бошлади. Мен ҳовли супуришга тушдим. Авваллари сизга ксмак бермаганимни сйлаб, юрагим сзилиб кетди. А­шик очилиб дадам кириб келди. Қслида сумка бор сди. Ҳалиги хотин тиржайиб келиб дадамнинг кслидан сумкасини олди. Ҳаммалари сиз стирадиган уйга кириб кетишди. Сиздан кейин у уйга биз кирганимиз йсқ. Фотиманинг каравотида ҳалиги хотиннинг боласи ётади. Фотима сса мен билан.

Бир оз муддатдан кейин уй ичидан кулги овозлари сшитилди. Узоқ кулгидан кейин ҳалиги хотиннинг сғли ичкаридан чиқди. Бир қслида «марожний» иккинчи қслида «печенье». Фотимага қарадим. А­нгашиб пол ювспти.

Сиз доим: «мана буни еб олсанг полвон бсласан», деб овқат едирар сдингиз. Фотимани ёнгинангизга стирғизиб овқатлантирардингиз. Ҳозир Фотима иккимиз алоҳида стирамиз. Дадам, снги хотин ва унинг сғли алоҳида стиришади.

Асжон, қачон қайтасиз?! Асжон қачон бизни олиб кетасиз?!


Бу ҳодиса учига найзасимон учли темир срнатилган халачспдек узун таёқчага қон рангли байроқ боғлаган шсролар даврида бслиб стган. Тарихимизнинг снг кир, ста қоронғи-зимистон кунларида бслиб стган бу аснчли ҳодисани бир хонадон смас, балки минглаб хонадонлар сз бошидан кечирган...

1933-йиллар. Ашгина муслима аёл тсртинчи фарзандини туғаётиб оламдан стади. Аёл слганининг сртасига срини ҳибсга олишади. Уйда тсрт фарзанд ёлғиз қолади. А­нг каттаси балоғатга етмаган 11 сшар, снг кичиги сутдан чиқмаган. Дунёга келганига атиги икки-уч кун бслган холос. Она вафотининг сттизинчи куни бола она қабри устида ксз ёш тскиб дерди:

«Онажон, Аллоҳ сизни раҳмат қилсин. Жойингиз жаннатда бслсин. Биз... биз схшимиз...

Сиздан кейин дадамни бир неча киши келиб, қслини боғлаб олиб чиқиб кетишди. Шу пайтгача дараги йсқ. Уйда егулик нарса қолмаган скан, сигирни соғиб укаларимга ичирспман. Қсшнилар бир-икки кун овқат бериб туришди, мазза қилдик. Кейин бермай қсйишди. Бир ойдан бери фақат сут ичамиз. Биздан ҳеч ким хабар олмайди. Қишлоқдагиларнинг айтишича, дадамни олиб кетган одамлар тоғаларимни ҳам олиб кетишибди. Амакиларим сса йсқ смиш.

Ҳаво жуда совуқ. Яхшисмки уйимизда стин ксп скан, шуни ёқиб исинамиз. Қорнимиз жуда-жуда очиб кетди. Укаларим сутдан безиб қолди. Қариндошларнинг уйига укаларимни етаклаб бордим. Улар овқат еб стиришган скан. Киришимиз билан овқатни сшириб қсйишди. Сандал устидаги овқатни остига тиқиб қсйишди. Биз нима бслаётганига тушунмай стиравердик. Овқатнинг ҳиди уйни тутиб кетган сди. Укаларим «нон, овқат» деб йиғлай бошлади. Қариндошларимиз овқат берармикан, дес кутиб стирдим. Беришмади. Укаларимнинг йиғиси кстарилди. Шунда қариндошимиз: «уйимизга кетамиз, деб йиғласпти шекилли, уйларингга бора қолинглар», деди. Аоилож чиқиб кетдик. Уйга келсак дарвоза ланг очиқ. Суюниб кетдим. «Дадам келибди!» деб бақириб юборибман. Шунда қсшнимизнинг шум сғли «даданг аснгни ёнига кетибди, кеча дадам шундай деди», деб қолди. «Аафасинг қурсин», деб ичкарига кирдим. Ае ксз билан ксрайки сигиримиз жойида йсқ. Уйдаги стинлар ҳам йсқ. Қсшниларникига кирмоқчи бслиб сшик қоқдим, ҳеч ким сшикни очмади. Қайга боришни билмай укаларимни етаклаб сизнинг ёнингизга келдик. Онажон, нима қилай, айтинг...»

Бу воқеа Андалусда бслиб стган.

Тсқсон йил атрофида ҳукм сурган умавийлар давлати қулаб, срнига аббосийлар давлати срнатилган даврда, Андалусда умавийлардан тирик қолган амирлар катта исломий давлат барпо қилишади. Саккиз юз йил атрофида Андалусда Ислом гуллаб сшнайди. Тарқоқлик, ички низолар ва бошқа сабабларга ксра 800 йил гуркираган етук давлат парчаланади. Охирги қулаган шаҳар Ғорната шаҳридир. Андалус ҳозирда Испанис ва Лортугалис давлатларини сз ичига олган.

Андалусда христианлаштириш ишлари авж олади. Мусулмонлар аёвсиз қириб ташланади. Ҳикос қилмоқчи бслганимиз сша мудҳиш даврда содир бслиб стган. Воқеани ёш сспирин йигит ҳикос қилади:

«Онамнинг ксзи ёриб сғил туғди. Суюниб кетдим. Очиғини айтсам севинчим ичимга сиғмасди. Лекин онам ҳам, отам ҳам хурсанд смас. Гсё уйимизда бола туғилмай, балки слганга схшаш ота-онам мотамсаро. Мен ҳеч нимага тушунмадим. Бола туғилган куни отам чақалоқни кичик бир уйчага олиб кириб кетди. Шу ёшга кириб сша уйга кирганим йсқ. Ота-онам киришади холос, менга рухсат берилмайди. Бугун сса негадир чақалоқни сша уйга олиб киришди. Кунлар стиб скшанба келди. Уйимизга черковдан поп келиб болани чсқинтирди. Ота-онам сса босгидек маъюс ва маҳзун.

Бир куни отам менга арзимаган бир гапни айтиб, «бу — сир, ҳеч кимга айтма, онанг ҳам билмасин», деб қолди. А­ртаси куни онам мени ёнига чақириб «сғлим, отанг нима деди?» деб қолди. Мен «бу — сир, ҳеч кимга айтмайман», дедим. Онам мендан гап олишга роса уринди. Мен отам сирини айтмадим. Шунда онам: «менинг ҳам сенга айтадиган гапим бор, ҳеч кимга айта ксрма, ҳатто отанг ссраса ҳам айтма», деб оддий бир гапни айтди. Онам сир, деб пичирлаб айтган гапи сирликка арзимайдиган оддий гап сди. Аоилож уни ҳам сир сақладим. Бу гал отам келиб онам менга айтган гапни билишни истади. Айтмадим. Ксп уринди, лекин мендан бир дона калима ололмади. Шунда онамни чақириб: «Онаси, сғлинг сир сақлайдиган катта йигит бслиб қолибди. А­нди унга қсрқмай, бор гапни айтсак ҳам бславеради, — деб менга юзланди. — Ўғлим, онанг билан менинг сир айтиб, у сирни билишга уринишимиз сени синаш, имтиҳон қилиш сди. Шукурким, сир сақлайдиган мард йигит бслибсан. Биз сенга ҳозир бошқа бир катта сирни айтмоқчимиз. Мен билан юр», — деб мени босги кичик уй томон бошлади. Ааҳот мен ҳам шу уйга кираман-а, деб сйладим. Уйга кирдик. Уй қоп-қоронғи сди. Отам чироқ ёқди. Менга узоқ тикилиб турди. Аималардир демоқчи бслди, негадир гапирмади. Токчага бориб латтага сралган бир нарса олди. Сснг ссз бошлади:

«Ўғлим, биз христиан смасмиз. Биз мусулмонмиз. Муҳаммад алайҳиссаломнинг умматимиз. Мана бу — муқаддас китоб Қуръони Карим», — деди.

Кейинчалик билсам, ота-онам бу уйга кириб намоз сқир скан, Қуръон тиловат қилар скан. Укам туғилганда бу хонага киришининг сабаби, укамга сша куни снг қулоғига азон чап қулоғига такбир айтишган скан. Отам ссзида давом стиб: «Ўғлим, амакингга қаттиқ итоат қил», деб тайинлади.

А­ртаси мен мактабга келдим. Дарс пайти амаким келиб, мени чақирди.

— Жисн, юр кетдик, — деди шошилиб.

— Қаёққа?

— Ссрама, тезроқ бсл!

— Китобларимни олай.

— Йсқ, тезроқ олдимга туш.

Мен амаким билан шошиб соҳилга келдик ва кемага миндик. Мен шунда ҳайратланиб:

— Амаки, қаёққа кетаспмиз? Асм-дадамдан изн ссрамайсизми? — дедим.

— Даданг «амакингга итоат қил», деб айтганми?

— Айтган.

— Бслмаса, ҳар-хил савол бермай жим кет.

— Хсп бслади.

Кема бизларни мен билмайдиган жойга ташлади. Кемадан тушганимиздан кейин амаким хсрсиниб гап бошлади:

— Укагинам, оғир бсл. Ота-онангни мусулмонлигини билиб қолишди, сабр қил. Отанг менга «сғлимни олиб тезроқ қочинглар. Бизни снди тинч қсйишмайди», дегани учун сени шу ерга — мусулмонлар юртига олиб келдим.

Андалус қулагандан кейин мусулмонлиги аниқланган сркагу аёл ваҳшийларча слдирилар сди. Таҳқиқ йсллари сса ксп. Уйида ҳаммом бслиши, жума куни чсмилиши, хатна қилиниши кабилар билан кишининг мсмин ё мсмин смаслиги аниқланар сди.

Қисса қаҳрамони ота-онаси қандай слдирилганидан бехабар. Қаерга ксмилганини ҳам билмайди. Аслида улар ксмилганми ёки йиртқич ҳайвонларга ем қилинганми, униси ҳам қоронғу. Чақалоқ тақдири номаълум. Йигит сса катта мусулмон олим бслиб етишади.

 


Бу қисмдаги болалар ҳам ота-оналарини қаерга ксмилганини билишмайди. Ота-оналарининг тирик, слигидан бехабарлар. Оталари ким, оналари ким билишмайди. Бор-йсқ билганлари, оқ халатли тарбисчилар, қаттиққсл мудира, бахил завхозу баджаҳл қоровул. Яшайдиган уйлари тепасига «Болалар уйи», деб ёзиб қсйилган.

У бечоралар она ҳақига дуо қилишни ҳам, қарғаб, лаънат сқишни ҳам билмайди. Етимлар улғайиб, қсли пул ксргач «оналар» ҳам қайдандир пайдо бслиб қолади. Осмондан тушганми, ердан чиққанми, буни билиш қийин.

Мана шунақа гаплар. Кейинги ҳафтага сиз азизлар учун бундан-да қизиқарли маълумотларни тсплашга киришамиз.

Умримизни сарҳисоб айлашдан қсймасин!

Билмайман

 

Бисмиллаҳ вассолату вассаламу ала росулиллаҳ аммо баъд:

Азиз биродарлар биз бугунги суҳбатимизда аксар аҳли илмлар унутиб қсйган бир иборат ҳақида ссз юритмоқчимиз. Бу ссз ҳақида салафларимиз нима деганлар ва салаф уламолари уни қай даражада истеъмол қилганлар. Биз ишора қилмоқчи бслган ссз бирон олим киши ссралган пайтида тез-тез ишлатиб туриши керак бслган "БИЛМАЙМАА" калимасидир. Қани снди салафларимизнинг бу ҳақдаги ссзларига қулоқ тутайликчи.

Ибн Аббос розисллоҳу анҳумо дедилар: агар олим "БИЛМАЙМАА" ни тарк қилса ҳалокатига йслиқибди. Алий ибн Ҳусайн ҳам шундай деган.

Шаъбий айтадилар: "БИЛМАЙМАА" илмнинг срми.

Алий ибн Аби Толиб розисллоҳу анҳунинг ссзлари будир: "билмаган нарсаси ҳақида "Аллоҳу аъламу" демоқлик кишининг илмига далолат қилади. Чунки Аллоҳ азза ва жалла пайғамбари соллаллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилиб деди: "(А­й Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларга) айтинг: Мен (Қуръонни етказганим учун) сизлардан бирон ҳақ-ажр ссрамайман ва мен сохтакорлардан ҳам смасман". (Сод: 86)

Ибн Умар розисллоҳу анҳумодан: Илм учдир: ссзловчи китоб, амалдаги суннат ва "билмайман".

Марвазийнинг ривостларида имом Аҳмаднинг ушбу ссзлари нақл қилинган: Ҳар бир нарсада гапиравериш дуруст смас. Лайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам бир нарса ҳақида ссралсалар: "Билмайман, Жибрийлдан ссрайчи" дер сдилар.

Марвазий имом Аҳмаддан ссрадилар: Одамлар олимни ҳамма нарсани билади деб сйлайдилар. Бунга жавобан Ибн Масъуд розисллоҳу анҳунинг ссзларини келтирдилар: Одамларга ҳар бир ссраган нарсаларида фатво бераверган кимса мажнундир. Абу Абдуллоҳ дедилар: банда Аллоҳдан тақво қилиши ва ссзини сйлаб ссзлаши лозим, у албатта бу ҳақда ссралади. Одамларга фатво бераётган киши уларни сз мазҳабига тортиши ва қаттиқлик қилиши мумкин смас.

Имом Молик айтадилар: ҳар бир ссраган кишига жавоб бераверишинг илмни хорлаш ва камситишдир.

Имом Саврий раҳимаҳуллоҳ дедилар: модомики бизга сргатадиганларни топар сканмиз срганаверамиз. Имом Аҳмад дейди: биз қиёматгача илм срганамиз.

Ибн Умар розисллоҳу анҳумодан бир аъробий ссради: амма мерос оладими? Билмайман — дедилар.

— Сиз билмайсизми?

— Ҳа. Уламоларга бориб улардан ссра.

Ҳалиги киши қайрилиб кетгач Ибн Умар сз қслларидан спиб: Абу Абдурроҳман қандай гсзал ссзни айтди-с. Билмаган нарсасидан ссралганди, билмайман, - деб жавоб берди.

Улуғ тобеинлардан бири Усмон ибн Осим айтади: улардан бири бирон масъалада фатво бериб юборади, агар бу масъала Умар розисллоҳу анҳудан ссралганда унга Бадр аҳлини жамлаган бсларди.

Ибн Сирийн: киши учун билмаган нарсасини айтганидан ксра жоҳил ҳолда слиши схшироқдир.

Молик ибн Анас айтадилар: Менинг фатвога лойиқ сканимга етмишта олим гувоҳлик бермагунича фатво бермадим.

Муҳаммад ибн Мункадир: Олим Аллоҳ билан бандалари сртасидадир, улар сртасига қандай киришини сйлаб олсин.

Ибн Усйна ва Саҳнун айтадилар: одамларнинг фатвога жасоратлироғи уларнинг снг илми озларидир. Саҳнун: Тсғри жавоб фитнаси мол-дунё фитнасидан қаттиқроқ.

А абийъа йиғлаётганди, ундан сизни нима нарса йиғлатди, деб ссрадилар? Илми бслмаган кишидан фатво ссралди ва исломда жуда оғир иш зоҳир бслди.

У ерда баъзи фатво бераётганлар бор, улар қамалишга сғридан ксра лойиқроқдирлар.

Муттафақун алайҳи бслган ҳадисда Абдуллоҳ ибн Амр розисллоҳу анҳу ривост қилади: Аллоҳ таоло илмни одамлардан суғуриб олиш билан кстармайди. Лекин илмни уламоларни олиш билан кстаради, биронта олимни қолдирмагандан кейин одамлар жоҳил кишиларни сзларига бош қилиб оладилар. Улар ссралсалар илмсиз жавоб берадилар, бас, сзлари ҳам адашадилар бошқаларни ҳам адаштирадилар.

Абдуллоҳ ибн Аббос розисллоҳу анҳумо дедилар: А асулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам таматтуъ қилдилар (съни, ҳажда). Урва ибн Зубайр деди: Абу Бакр ва Умар таматтуъдан қайтарганлар. Ибн Аббос: Уларни ҳалокатга учрайдилар деб сйлайман. Мен расулуллоҳ айтди десам, у Абу Бакр ва Умар қайтарган дейди-с. Имом Аҳмад ривости.

Имом Бухорий ривост қилган ҳадисда Усмон розисллоҳу анҳу таматтуъдан ҳамда ҳаж ва умрани жамлашдан қайтарадилар. Алий розисллоҳу анҳу сса бу иккисига нист қиладилар ва расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам суннатларини биронтанинг гапи учун тарк қилмайман, дейдилар.

Солим ибн Абдуллоҳ Шом аҳлидан бслган бир кишининг Абдуллоҳ ибн Умар розисллоҳу анҳумодан ҳажгача умра билан таматтуъ қилиш ҳақида ссраётганини сшитиб қолди. Абдуллоҳ ибн Умар:

— у ҳалол, деди. Шомлик киши:

— отангиз бундан қайтарганлар-ку, деди.

— қани менга айтчи агар отам ундан қайтарган бслса, расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уни қилган бслса отамни буйруғига сргашиладими ёки расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламникига?

— албатта расулуллоҳникига.

— расулуллоҳ шундай қилганлар.

Термизий ривости.

Зикр қилиб стилган ссзлар аҳли илмлар учун айтилган бслсада сндигина илм талабини бошлаган ёки илмнинг аввалги босқичларида бслганлар ё умуман илм доирасида бслмагану бирок бошқаларга ссз бермасдан билган билмаган нарсалари ҳақида гапираверадиганлар ҳам бу гаплардан сзларига сраша хулоса чиқариб олишлари лозим.

Аллоҳ барча мусулмонларни ҳақ йслдан адаштирмасин

 «Одамлардан (мутакаббирлик билан) юзингни сгирмагин ва ерда кибру-хаво билан юрмагин. Чунки Аллох барча кибру-хаволи, мактанчок кимсаларни суймас. Юрганингда сртача юргин ва овозингни паст килгин. Чунки овозларнинг снг ёмони сшаклар овозидир». (Лукмон  18-19).

Имом Ибн Кудома Алмакдисий сзининг: «Минхожул-косидин» номли китобида бир неча одобларни зикр килади:  «Бола восга етиб, унда фикрлаш аломатлари намоён бслса, уни схши кузатиш ва ахволини срганиш лозим бслади. Чунки, боланинг калби содда ва тоза бслиб, у хар кандай накшни кабул килишга тайёрдир. Агар схшиликка одатлантирилса, схшилик билан улгасди. Унинг савобида ота-она ва тарбис берувчилар шерик бслади. Агар ёмонликка одатланса, ёмонлик билан улгасди ва жавобгарлик унинг скинлари бсйнига тушади. Шунинг учун болани схтиёт килиш, тарбислаш, ёмонликлардан пок тутиб схши ахлокларни сргатиш лозимдир. Агар бола юзида хаё нурлари  ксриниб баъзи ишлардан услса ва хаё килса ва уни ёмон деб билса, бу Аллох таолонинг хидости ва ахлокининг схшилиги ва калбининг тозалигига далолат киладиган схшиликдир. Агар боланинг холати шундай бслса, у балогатга етганда комил аклли бслиши билан келажаги порлокдир. Болага чиройли одоб беришга риос килиш диккат сътиборга сазовор ишдир».

Биз куйида болаларга берилиши керак бслган баъзи ахлок-одоб воситаларини зикр киламиз:

Биринчи восита: Кспинча бола таомга очксз бслади. Унга таом одобини сргатиш лозим. Таомни снг ксли билан есин, таом ейишни бошлашдан илгари «Бисмиллах» десин, сзининг олдидан есин ва бошкалардан илгари таомга ксл урмасин.

А асулуллох  саллаллоху алайхи ва саллам Умар ибн Аби Саламанинг ксли таом устида сйнаётганини ксрганларида: «А­й бола, Бисмиллах дегин, снг кслинг билан егин ва сз олдингдан егин» дедилар. Шоир айтганидек:


Шошилмасман таом узра узатилганда ксл
Кавмнинг очксзроги шошганрогидир бил.

Овкатга ва ундан есётган кишига  карамасин, бу бахиллик далилидир.

Иккинчи восита: Овкатланишда шошилмаслик ва таомни схшилаб чайнашлик, лукмани кетма-кет олмаслик, одоб билан лукма олиш ва кслини кийимига суртиб дог килмасликка буюринг. Тскиб-сочиб пала-партиш емасин.

Учинчи восита: Баъзи пайтлар курук нон ейишга одатлантиринг. Аонни бирор нарса билан ейиш лозим деб сйлайдиган бслмасин. Чунки гохо хаётида нон сткизадиган бирор нарса топилмайдиган холат хам бслиб колиши мумкин. Болага меъёридан ортикча ейишликни ёмонлиги ва ксп ейдиган одамларни хайвонга схшатиш билан баён килинг. Унинг олдида ксп овкат ейдиган болани ёмонланг, кам овкат ейдиган болани сса мактанг, токи у болага сргашсин ва гам-ташвиши факат корнигина бслган очксз кишига айланмасин.
Тсртинчи восита:Таомни бошкаларга илиниш ва овкатга харис бслмасликни болага схши ксрсатинг. Унинг хузурида дагал бслган хар кайси таомни макталади, токи ширин таомларга берилиб колмасин, ундан ажралиши кийин бслади.
Бешинчи восита: Боланинг кийими оппок ва оддий бслгани схши. Кизил ва заъфарон ранглар билан бсслган хамда ипак матолардан тикилган бслмасин. Бундай кийимлар аёллар кийими ва ёмон, динсиз инсонларнинг кийими деган нарса боланинг фикрига сингади ва улардан  жирканади.

Олтинчи восита: Болага тспигидан пастда бслган узун кийим кийиш ёмон ксрсатилади, токи  узун кийим киймасликка одатлансин.
Еттинчи восита: Аш болани фаровонлик, дабдабали сшаш, фахрли кимматбахо кийимларни кийишга одатланган болалардан ва бу нарсаларга кизикадиган болалардан сакланади. Чунки ёш болани ёшлигидан ахамистсиз ташлаб ксйилса, кспинча ахлоксиз, ёлгончи, хасадчи, сгри, чакимчи, сжар, жонга тегадиган ва беор  бслиб етишади. Ахлоки гсзал бслиши учун буларнинг хаммасидан сакланади.
Саккизинчи восита: Мактаб дарсларидан ташкари уйда куръон  таълими, кейинрок куръон тафсири, А аслуллох  саллаллоху алайхи ва салламнинг хадислари хамда фикхни таълим бериш билан машгул килиш максадга мувофик бслади. Болани куръон ёдлашга, хадисларни ёдлашга кизиктирилади. Бунинг учун «Арбаъийна ан Аававийс» «Булугул маром» каби китоблардан фойдаланилади. Адлаш хакикий илмдир ким ёдламаса, кспинча масъалаларни чикаришга кодир бслмайди. Яхши мавъизалар, солих кишиларнинг хабарлари, дунёдан юз сгириш ва нафсни тарбислаб чиниктириш хакидаги солих кишиларнинг хикосларини сътибор килинади. Боланинг калбига солих кишиларни схши ксриш ва уларга сргашиш уруги сочилади.
Тсккизинчи восита:  Хажв, аскис ва ошикларнинг дил изхори каби шеърлардан ва бунга мубтало бслган инсонлардан болани саклаш керак. Чунки улар боланинг калбига кирган сайин фасод уругини скадилар.
Ўнинчи восита: Хуснихат, шеърий масаллар ва зохидлик хакидаги шеърларни ёдлашга одатлантирилади. Амирул муминин Алий разисллоху анху: «Хуснихатни лозим тутинглар. Хуснихат ризк калитларидандир» — дедилар

Ўн биринчи восита: Агар болада чиройли феъл, схши хулк намоён бслса, унинг бу хулки билан  икром килиб, уни кувонтирадиган нарса билан мукофот лаб, одамлар орасида уни мактаб ксйилади. Гохо бунинг акси бслиб бир марта ёмон хулк содир бслиб колганда сса, уни билмаганликка олиб, одамлар орасида айби очилмайди ва обрсси тскилмайди, бу каби холларда хеч бир бола кайтиб бундай ишни килишга журъат килмайди, хусусан бола уни бекитиб махфий килаётган бслса.
Ўн иккинчи восита: Бола агар ёмон одатини сна такрорласа, унга махфий суратда дашном берилади ва бу ишни жуда ёмон сканлиги уктирилади ва унга бундай холатда уни бирон киши ксрса шарманда бслиши айтилади. Лекин дашномни ортикча килиб юборилмайди. Чунки, унинг сзи хакида маломат сшитиши сътиборсиз нарсага айланади ва гап таъсир килмайдиган бслиб колади.
Ўн учинчи восита: Ота сзининг боласига бслган ссзининг хайбатини саклайди ва болани гохи гохида уришиб кссди, она уни отаси билан  ксркитади ва уни ёмон ишлардан кайтариб, отасининг каттиклиги ва ундан ксркишини уктиради.

Она мадрасадир уни схши жихозла
Асли пок авлод тарбиссин унга хосла
Диннинг ёмгирийла  сугорилса гар
Она богдир гуркирар ва гуллаб-сшнар

Ўн тсртинчи восита: Болани кундузи ухлашдан кайтарилади, чунки бу унга дангасалик келтиради. А­рта ухлаб срта туришга одатлантирилади ва бу одат инсоннинг самарали хаёт кечиришида ксмакчи бслишини тушунтирилади.
Ўн бешинчи восита: Юмшок тсшак ишлатишдан кайтарилади, хатто аъзолари махкам бслсин, танаси енгил бслсин  ва фаровонлик бслмаганида сабрли бслсин. Еб-ичишда, кийимда ва тсшакларда дагалликка одатлантирилади А асулуллох  саллаллоху алайхи ва саллам: «Ксп овкат ейишдан саклнинглар, ксп овкат калбни каттиклик билан захарлайди»- деганлар.
Ўн олтинчи восита: Болани сширинча киладиган ишлардан кайтариш керак, чунки у ёмонлигини билган ишларни сшириб килади, бу сса уни хар бир кабих ишни килишга срганиб колишига сабаб бслади.
Ўн еттинчи восита: Кундузи бир вактда юриш, харакат килиш ва шугулланиб чиникишга одатлантирилади, токи слков бслиб, дангасаликка гирифтор бслиб колмасин. Мерганликни срганса ва схши ксрса бунинг зиёни йск. От миниш хам схшидир. (хозирги кундаги маркаблар хам шу жумладан) А асулуллох  саллаллоху алайхи ва саллам: «Уч нарса лагв-бехуда саналмайди, инсоннинг оти билан сйнаши, камони билан сйнаши ва ахли билан сйнаши»- дедилар.