Uyat o’limdan qattiq.

   "œHazil, hazilning tagi zil" deb bekorga aytishmagan. Ayniqsa, qaltis hazil bilan qo’rqitish hunuk oqibatlarga olib kelishi mumkin.
   Rostga yolg’onni qo’shib so’zlashga odatlangan, birovni mazah qilishni yaxshi ko’radigan oshnamiz qiziq bir voqeani aytib berdi. Uning qaltis hazili sababli o’ta go’l, sodda bir ulfatining o’takasi yorilishiga sal qolibdi.
   Mana uning hazilini eshiting: antiqa oyna kashf qilinibdi, savdoga chiqarilibdi. Odamning qilgan yaxshi-yomon ishlari, hatto fikr-o’ylari kinodagi kabi ko’rinarkan. Nojo’ya, uyat qilmishlari, mahfiy sirlari oshkor bo’larkan. Aytishlariga qaraganda, inson sodir qilgan ish-harakatlarning izlari miyadagi hujayralarda saqlanib qolarmish.
   Serigi go’l bo’lsa ham, bu so’zlarga avval ishonqiramadi.
-   Ishonmasang, yur, boramiz. Tomosha ko’rasan.
-   Kompyutermi? Shunisi yetmay turgandi. Uyat o’limdan qattiq. Yo’q, bormayman! Dahshat! Xalq oldida rasvo bo’lishdan yomoni bormi? — dedi tutoqib. Bir lahza hushi boshidan uchib, ulfati hazillashganini bilgach, o’ziga keldi"¦
Vo ajab!!! Qandaydir asbobdan, asl basharamiz ko’zguda ko’rinishidan  bu qadar qo’rqsak, xalq oldida sharmisor bo’lishdan cho’chisak. Oshkoru pinhon qilmishlarimizni ko’rib turgan ROBBIMIZNI esa unutsak! Buni qanday izohlash mumkin? Gunohlar va savoblar nomai a’molga bitilib borayotganini nahotki bilmasak?
BUGUN YASHIRGAN BILAN ERTAGA PARDALAR OCHILADI, HISOB KUNI ALBATTA KELADI.
PARVARDIGORO! O’ZINGGA ISHONGAN, O’ZINGDAN NAJOT TILAGAN MO’MINLARNI OSHA ULUG’ KUNDA UYALTIRMAGIL, AYBLARIMIZNI AVF HIJOBI BILAN BERKITGIL.

   Fozil Zohid.
"œHilol taqvimi" 3-son
(1428 yil, rajab/ sha’bon/ ramazon) dan olindi.

Assalomu alaykum! hammalaringizni kirib kelgan muborak ramazon oyi bilan tabrikliman! Olloh hammamizning qalbimizzi nurga toldirsin va pok qilsin! Shu kunlarga yetqazgani uchun beadad shukrlar bolsin!

Yolg’iz

Bu qandoq kun, bu qandoq zamon,
O’tib borar umrlar izsiz.
Shahzodalar bozorga ketgan,
Malikalar uyida yolg’iz.

Ko’chalarda qashqirlar kezar,
Bo’rilarga kun qolgan afsus.
Alpomishlar yurt oshib ketgan,
Barchinoylar yuribdi yolg’iz.

Chaqalarga sotilgan sevgi,
Bunda nikoh, nigohlar hissiz.
Yusuflarni pul chalib ketgan,
Zulayholar uxlaydi yolg’iz.

Mardning kori mardikorlikmi?
Shoirlari qolmishdir so’zsiz.
Mardlar ketgan supurgi olib,
Ojizalar maydonda yolg’iz.

O’ttiz yilki baxt kutar qizlar,
Ehtiroslar, tuyg’ular essiz.
Shahzodalar shamolga ketgan,
Malikalar yolg’izdan yolg’iz.

Guljamol Asqarova
"œUyg’otuvchi alla" she’rlar to’plamidan.

Alla aytmay qo‘ydi onalar

Tarbiyani butkul unutib,
Nechun yuzsiz o‘sar bolalar.
Barcha tongni g‘aflatda kutib,
Alla aytmay qo‘ydi onalar.

Fikru yodi bozor bilan band,
Ololmadim deya o‘ylanar.
Udum deya qilmayin pisand,
Alla aytmay qo‘ydi onalar.

Go‘dak qolar termulgan kuyi,
Faryod solar bolalar uyi.
Ne deb aldar juvonning o‘yi.
Alla aytmay qo‘ydi onalar.

Chin mehr-la o‘stirgan ona,
Oxir bolam emasding, deydi.
U ham erta ketsa-chi yana,
Yoshlar g‘amin qay kimsa yeydi?!

«Yumushimni bajarmas nuqul,
Emasdi-ku aytganim mushkul.»-
Qarg‘ab o‘tar bolasin butkul,
Alla aytmay qo‘ygan onalar.

Qanday ongi bo‘ladi paydo,
His bermasa alladay sado?!
O‘zlaricha bebaho, tanho,
Allar aytmay qo‘ygan onalar.

Javlon Abdullo

Kechikkan kelin

Tala-to’polonga uncha hushim bo’lmasada, Rasululloh sallallohu alayhi vassallamning: "œChaqirilgan joyga boring", degan da’vatlariga amal qilib dugonamning to’yiga yo’l oldim. Yetib kelganimda barcha dugonalarimiz to’planib ulgurgan, urf-odatlarimizga ko’ra kelin qo’shni xonadonda o’tirardi. Salom alik, hol-ahvol so’rashgach, baxtidan ko’zlari yonib turgan kelinchak meni ichkari xonadonga yetakladi. To’rida oppoq kelinlik libosi turardi. Uning gullari shu qadar bejirim ediki, qarab havasing keladi.
-   Juda ham chiroyli ko’ylak tanlabsan, - dedim.
-   Axir, ikki hafta yugurdim bunaqasini topguncha, - fahr bilan libosiga tikilib, dedi dugonam. Shu payt allaqanday g’ala — g’ovur boshlandi, kelin bo’lmishning holasi kirib keldi. Bo’laqol, kuyov kiryapti, nikoh boshlanadi, deya jiyanini tayyorgarlik ko’rishga chorladi. Dugonam esa shosha-pisha nimanidir qidirishga tushdi. Bir-muncha fursat o’tgach, qizlardan allaqanday qog’ozchani surishtirishga tushdi. Hech narsaga tushunmay bu manzarani tomosha qilib turarkanman, dugonamning bir so’zi meni o’zimga keltirdi. U endigina eshikdan ko’ringan singlisiga: "œTezroq oyimni chaqirib kel, menga kalimani o’rgatib qo’ysin, yozib olgan varag’imni yo’qotib qo’ydim", - dedi. Bu orada to’y tashvishlari bilan chopib yurgan onaizor yetib keldi, kalimai shaxodatni qiziga o’rgata boshladi: "œAshhadu anla ilaha illallohu ashhadu anna Muhammadan abduhu va rosuluhu""¦
Nikoh o’qildi, men esa dugonamni tabrikladimu, uyga qaytdim. Dilimda esa nohush o’ylar kezardi:
Nikoh onlari yaqinlashgan chog’da qiziga kalimai shahodatni o’rgatayotgan aziz onajon! Yaxshilikni erta kechi yo’g’-u, ammo kalimani o’rgatishga bir oz kechikmadizmikan?! Axir bu so’zlar quruq yodlanib, takrorlanadigan emas, ona suti bilan go’dakning qon-tomiriga singadigan, alaloqibat uning ish-amalida, fe’li sajiyasida o’z ta’sirini ko’rsatadigan so’zlar emasmidi?!
Endigina Islom dinining "œkalit kalimasi"ni o’rgangan gulg’unchangiz begona bir honadonda qiynalib qolmasmikan?
Axir bu umr yo’lining har bir oni dini Islom qoidalari asosida olib borilishi, har bir amalni niyatu "œbismillah" kalimasi bilan boshlash lozim emasmidi? Erta onalik taxtiga o’tirib, ummati Muhammaddan birining onasi bo’lgan qizning nabirangizga dinning besh arkoni, Allohning farz amallariyu, sunnati nabaviyni o’rgata olarmikan?
Senchi aziz dugonam, bir kunlik to’y ko’ylagiga ikki hafta vaqtni sarf etganding. Ho’sh, bu umr yo’llarining har bir sahifasida kerak bo’ladigan IMON LIBOSINI GO’ZAL VA MUKAMMAL ETISH UCHUN AQALLI BIR SOAT VAQT SARFLAY OLMADINGMI?

Nigora Abdumuhtor qizi.
"œIrfon taqvimi" (I) 2007-2008/(1428/29) 

Инсон дунёга келган кун қувончли. Ота-она, қарин-дош-урурлар, сл-слат сз сафига сна бир инсон қсшил-ганидан бахтиёр. Бугун оилада оппоқ йсргакларга сралиб, қслма-қсл ардоқланган чақалоқ йиллар оша ул-ғайиб, кишилар сафига қсшилади, сзига муносиб срин ахтаради. Ҳамма гап шундаки, жамистнинг бу снги аъзосининг срни қаерда?
Мураккаб ҳаёт сабоқларига, унинг серқирра ма-шаққатларига бардош бериб, сзига муносиб срин то-падими ёки алдамчи саробларига йслиқиб, иродасиз-лик қилиб, тубанликка кетадими? Мана шу масала-нинг тсғри ҳал қилиниши инсон ҳаётининг мазмунини, мундарижасини. аниқлайди! Унинг сшашдан мақсади нима сди?— деган саволга жавоб бслади,
Маълумки, ҳаётда фақат инсон смас, балки ҳамма жонзотлар сшаш учун курашадилар. Агар инсонни жонзот нуқтаи назаридан қарасак, уни ҳайвонлар, пар-рандалар ва қушлардан унчалик фарқи йсқ. Чунки^ дунёда сшаётган барча жонзотларнинг интилиши бир. Уларнинг ҳаёт мазмуни қорин тсйғазиш, турли хавф-хатардан, иссиқ-совуқдан сзларини сақлашдир.
Инсонга, инсон нуқтаи-назаридан қарасак, у Ер юзидаги барча жонзотларнинг онглиси бслиб, унда бутунлай бошқа маъно ва мазмун бор. Инсоннинг сшаш тарзи, сшашдан мақсади бор, унинг маслаги бор, ғосси бор; инсон шу туфайли ижтимойй ҳаётда"ž жамистда сзининг муносиб срнини топиб, мақсадлар учун курашиб сшайди, ҳаётдан сз срнини топиш учун одамзодга икки йсл бор:
Биринчи йсл — инсон сз пешона тери, меҳнати, би-лими ва олган тарбисси, ирода ва матонати билан бо-сиб стиладиган зиналар. Бу йслдан борувчилар юксак инсоний фазилатга, касб-камолотга, илм ва тарбисга сга бслган гсзал хулқли, сз қадрини, бурчини билув-чи, сзига тегишли ишларни ҳалол ва виждонан адо стувчи, масъулистни ҳис стадиган кишилардир. Бу йслдан борганлар аввало сзи учун, қолаверса жамист учун наф келтиради. Келажак авлод учун срнак бслади.
Иккинчи йсл — осонроқ, жони койимасдан, меҳнат қшшасдан бировлар меҳнати свазига, сғрилик, ҳаром-хсрлик, безорилик каби ноинсоний хислатлари билав. борадиган қинғир-қийшиқ ссқмоқлар бслиб, улар ор-қали борувчилар — виждонсиз, устсиз, ор-номуси йсқ. Жон куйдирмасдан, меҳнат қилмасдан мол топувчи ва ана шу ҳаром ризқ билан оила тебратиб, тирикчи-лик стказадиган кишилар жамист ва замон кушанда-ларидирлар.
Аега ҳамма битта йслдан — тсғри йслдан боравер-майди?— деган ҳақли савол туғилиши табиийдир. Гап шундаки, ҳамма одамлар ҳам сша тсғри ва шарафли йслдан боришни истайди, лекин айримлар сабр-тоқат-сиздирлар, қаноатсиздирлар, меҳнатга чидамсиздир-лар, умуман ахлоқсиздирлар.
АМОА йслга кириб қолганлар қачон адашган? Аега улар сз иродаларини чиниқтириб схши йслга қайтмай-дилар? АМОА йслга кирганлар ҳаёт йслининг бошида адашганлар. Инсоннинг ҳаёт йсли бешикдан бошла-ниб, яабрда тугайди. Унга бешикдан бошлаб берилган тарбис, одоб тсғри ва етарли бслса, одам ҳаёт йслини бошланишидан адашмайди.
Бу йсл шунчалар мураккабки, у гсё узоқ сафарга чиққан саёҳнинт йслига схшайди. Баъзи жойлари ра-вон бслса, баъзи жойлари қум-саҳро, баъзи жойлар сса жарликлардан иборат. Агар йслга чиққан саёҳ йслида компас ёки картаси бслса, ксзлаган манзилга боради. Компас ва картаси бслмай таваккалига йслга чиққан одам сса йслда адашади.
Яна йслдан адаштирувчилар ҳам бор. Бошқа то-монга бошлаб кетувчи фирибгарлар учраб туради. Ҳаёт йсли худди шунга схшайди.
Билимсиз, сқимаган, бирор-бир касб-корга сга бсл-маган, меҳнат қилишга раъйи йсқ одамлар сша компассиз ва харитасиз йслга чиққан сайёҳга схшайди. Уларга насиҳат қилиб қслингга компас (илм) олгин, харита (тарбис ва касб) олгин деганда гапга кир-маганлар. Ислдан адашиб, осонроқ йслдан боришни маслаҳат берган сғри, алдамчи ва қаллобларнинг ор-тидан кетиб қолганлар. А­нди уларнинг тсғри йслга стиши қийин. «Агар бир киши ёшлигидан нафси бу-зилиб, тарбиссиз, ахлоқсиз бслиб ссадими, оллоҳу акбар бундай кишилардан схшилик кутмак, ердан ту-риб юлдузларга қсл узатмак кабидур», деган сди Аб-дулла Авлоний.
Ҳаётда сз срнини топишида одамнинг болаликда-гн фаолисти, олган бйлими ва тарбисси катта срин тутади: «Инсон болаликдан бошланади»,— деб тсғри -айтади халқимиз. Болалик катта одамнинг тақди-рини белгилайди. Ҳа, бола катталарнинг тажрибала-рига суснмоғи, панду насиҳатларига қулоқ солиб, улар билан муносабат ва мулоқатда бслмоғи керак. Катта-ларнинг болаларига нисбатан ҳаёт тажрибаси ортиқ, кспни ксрган.
Болалик гсё қуриб битказилаётган иморатга сх-шайди. Иморат қанчалар кскка бсй чсзса, унинг пой-девори шунча чуқур бслиши баробарида унга ишлов зарур, уни мустаҳкам суваб, безаклар берилади. Ин-сонга ҳам болалигидан бошлаб тарбис-билим зарур. Болалигидан схши тарбис ва чуқур билим олганлар келгусида Самарқанду Бухородаги осмонспар, нақ-шинкор бинолар — халқ обидалари каби кишилар ора-сидан қад кстариб чиқадилар ва бобокалонларимиз Имом Бухорийлар, ҳазрат Аавоий, Ал Беруний, Абу Али ибн Сино, Ат Термизий каби ҳаёт осмонининг ёрур юлдузи бслиб восга етишмоқлари мумкин.
Болаликда одамзоднинг тафаккури сткир бслади, бу даврдаги сқиб-срганилган нарсани мармар тошга битилган хатга схшатилади. Тошга битилган хат сч-мас бслганидай, болаликда хотирага кирган нарса ҳам унутилмас бслади.
Болаликда ва ссмирлик ҳамда сспиринлик йилла-рида одам боласининг мақсади аниқ бслиб, бу, асо-сан, билим олиш, китоб мутолаа қилиш, сз жисмини чиниқтириб боришга қаратилган бслмоғи зарур. Ин-соннинг бутун умрида қиладиган орзу-умидлари ва келажак режаларини мақсадларига сришмоқнинг «олтин калити» болаликда илк бор қслга тегади. Бу «ол-тин калит» илм бслиб, ҳаёт «дарвоза» сининг ҳар қан-дай сеҳрли қулфини очиш имконистини беради. Лайғамбаримиз Муҳаммад алайҳис салом ҳамма вақт инсонларни илм олишга чақирганлар. Балкиз Алад-дин сзининг «Муҳаммад қиссаси» китобида шундай ёзади: «Илм сгалланг,— дерди у сз издошларига. Илм саҳрода дсст, ҳаёт йслларида таснч, ёлғизлик дамларида — йслдош, бахтиёр дақиқаларда — раҳбар, қайғули онларда — мададкор, одамлар орасида — зебу зийнат, душманларга қарши курашда — қуролдир».
«Олтин калит» қслга теккан вақтда ҳамма бола-лар ҳам унинг қадрига етмайдилар. Бсш вақтларини китоб сқишга, кспроқ билим олишга сарф қилиш ср-нига сйинқароқлик қиладилар. Олтиндан қиммат вақт-ларини зое кетказадилар. Дунёда ҳар қандай нарсани йсқотса уни срнига тиклаш мумкин, аммо йсқотилган вақтни қайта тиклаб бслмайди. Тсғри, болаликни сйинларсиз тасаввур қилиб бслмайди. Бироқ мақсад-сиз ва кср-ксронасига ташкил қилинган сйинлар би-лан ксп шуғулланавериш, гарчн жисмоний чиниқиш бслса ҳам, ақлий чиниқишга унча нафи тегмайди. Уйин орқасидан қувиш натижасида, катталардан, ки-тобдан узоқлашилади. Бу сса билимни ва фикрлаш қобилистини сстирувчи асосий маълумот (информаяис) оқимини камайишига олиб келади, фикрлаш қобилис-тига салбий таъсир ксрсатади.
Яшашдан мақсад нима? деган савол устида суҳ-бат стказилаётган сди. Бу саволга шунчаки сҳтирос-ларга берилиб жавоб бериш носрин. Биздан олдин стган ота-боболаримиз ҳам бу саволга жавоб иста-ганлар, бу борада сзларининг бой меросларини қол-дирганлар. Шу мерослардан тсғри фойдаланиш учун китобга мурожаат қилмоғимиз зарур.
Мақсадларнинг улуғлиги, ҳаёт ва турмуш ранг-баранглиги унинг мазмунини ташкил қилади. Мазмун-сиз ҳаёт кечириш лоқайдликдир. Лоқайдлик ёмон ка-сал. Бу касалга чалинган одам кишилар орасида аж-раб қолади. Ҳамма унга ёмон назар билан қарайди. Инсон ҳаётда сз мақсади учун қатъий курашчи бсл-моғи лозим. Хуллас, танланадиган мақсад ҳаёт маз-мунини белгилайди.
Кимдир олий мақсадни бир умр одамларни бахтли қилиш учун белгиласа, кимдир ҳаром-ҳариш йсллар билан бслса-да, кспроқ пул-мол тсплашни афзал кс-ради. Бундай одамлар ор-номусдан, диёнатдан ке-чиб, мақсадга сришмоқни ксзлайди.
«Кимдир сзгаларнинг юкини енгил қилиб, схшилик қилганидан ҳурсанд бслса,— деб ёзади А­. Юсупов, X. Исмоилов сзининг «Инсон камолоти» китобида,— бошқа биров сзгаларга ёмонлик қилиб, ҳасад стида алангаланган юрагини совитганидан мамнун: олим сз кашфиётининг одамлар учун қанчалик фойдали зкан-лигини ҳйс қилиб, сз бахтидан мамнун бсладй. Ялпи қирғин қуролини ишлаб чиққан ва уни синаб ксраёт-ган -одам қиёфасидаги махлуқ сса, юз минглаб киши-ларнинг ёстиғини қуритиши мумкинлигини сйлаб сзйча ҳузур қилади».
Ксриниб турибдики, ҳаёт приняипи ғосси ҳар ким-да ҳар хил. Биров инсонларни бахтли қилишни мақ-сад қилиб олган бслса, биров ҳамманинг бахтини қурбон қилиб бслса-да, мақсадига сришмоқни орзу қи-лади. Уз ғоссини амалга ошириш нистида фашизм-нинг ер юзидаги тантанасини мақсад қилиб олган Хитлер сллик миллйонга сқин киши ёстйғини қуритди. Хитлер фашизми қилган ваҳшийликни инсонист бо-шига тушган бирорта кулфатларга тенглаштириб бсл-майди.

Davomi

— 1978 йил октсбрида биз сайёҳлар Австриснинг Залябург шаҳрига сайёҳатга бораётиб, шу шаҳар сқи-нидаги «Маутхаузен» конялагери билан танишдик— дейди педагог Қумри опа. Фашизмнинг йиртқичлиги-ни дунёдаги ҳар қандай ваҳшийликдан ортиқ скан-лигини сшанда ксрганмиз. У ердаги аҳволни ксрган-да тошмеҳр одамнинг ҳам ксзларидан ёш келади. Баланд девор тепадан сим панжара билан сралган. Темир дарвоза олдига бориб тсхтаганингизда тиш-тирноғигача қуролланган ва бу слим маҳкамасини қсриқлаб турган фашист газандаларнинг бесхшов овози қулоғингизда жаранглаб тургандай, жисму жон-лари тирик мурдага айланиб, бемажол қадам босаёт-ган маҳбусларни елкаларига автомат билан ниқтаёт-гани ксз снгимиздан стди. Конялагерь дарвозасидан ичкари кирсангиз сна ҳам .ваҳимали: қийноқ ва азоблар билан қишнинг қаҳратон кунларида устидан со-вуқ сув қуйиб музлатиб, қийнаб слдирилган генерал Карбишевнинг тошга айланган танаси (тош ҳайкал)га ксзингиз тушганда халқим, Ватаним деб жон фидо қилган бу одамнинг тош гавдаси ичидан Ҳ. Олимжон-нинг Халққа   айтинг,   мен   асло  слганим   йсқ, АВ  қслига таслим  ҳам  бслганим йсқ. Мен   слимнинг   юрагида   сшайман, А­рк  деганнинг  тилагида   сшайман деган оташин сатрлари жаранглаб чиқаётгандай тую-лади.
Шундоққина «Маутхаузен» сқинидаги чуқур жар-ликдан тош кстариб, кимдир аравачада қовурғалари саналиб қолган гавдаси билан олға интилиб, манзил-га етолмай ёки тош юкланган аравачани силжита олмай бемажол йиқилганларни псстакдек думалатиб тепаётган фашистларнинг ваҳшийликлари ксз снгизда гавдаланди.
Уша ерда инсон таҳқирланади, беҳад қийналади, ёқилади ва сша ерда инсон жисму жасади кулга ай-ланади. Жасади кулга айланган ёш йигитларни ота-онаси зор-интизор кутади, Афсуски, улар ота-онаси бағрига, фарзандлари олдига қайтишолмайди.
Мана, нисти қора, сзининг машъум ғосси учун сз-галарнинг бахтини, ҳаётини қурбон қилиб, мақсадга сришувчи одам қиёфасидаги маҳлуқнинг разиллиги.
А­нди бошқа манзарага сътибор беринг: Абу Али ибн Синога тиббиёт илмини ривожлантириш осон бсл-маганди. А­л дардига малҳам истаб сз ҳаётини неча бор хавф остида қолишига қарамай, у сз ғоссидан кечма-ди. Кечаси қабристондан снги вафот қилган бир мур-дани сширинча олиб келиб, сша одамнинг слимига сабаб бслган «кср ичак» касалини топди ва буни фа-қат жарроҳлик йсли билан -даволаш мумкинлигини дунёда биринчилардан бслиб кашф қилди. Агар у хавф-хатардан қсрққанида, жонини асганида сди, тажри-баларини давом сттирмаганида сди, сз ғоссини амал-га ошира олмасди, олижаноб мақсадига сриша олмас-ди.
Умуман олганда сзбек халқининг ифтихори ибн Сино инсонларни бахтли қилишни мақсад қилиб қсй-ди. Бутун дунё тиббиёт илми тан оладиган «тиб қо-нунлари»ни ва бунга схшаш ноёб асарлар сратди.
Ҳозирги замон тиббиётини «Медияина» деб аталиши-нинг сабаби ҳам ибн Синонинг меҳнати шарафига «Мадади сино» деб аталди. Уша атама ҳозирги даврда «медияина» деб юритилади.
Айрим кишилар сшашдан мақсадни фақат сз шах-си учун имконист сратишдан иборат деб биладилар. Улар сл-юрт манфаатини, одамгарчиликни бир чекка-га суриб қсйиб, сз истагини, нафсини қондириш учун ҳар қандай қора ишдан қайтмайдилар. Бундай киши-ларнинг кспайиб боришига йсл қсймаслик ғоссини ёшлар онгига сингдириш лозим.
АШ авлоднинг олдига қсйган вазифаси, мақсади сз билимини орттириб, иродасини чиниқтириб, буюк алломалар — бобокалонларимизнинг ҳаётидан срнак олиб, сз х.аёт йслини танлашта сргатиш керак. Ҳар бир ақлли фарзанд сз келажагини сзи учунгина смас, балки ота-юрти, она халқи учун зарурлигини тушуниб етмоғи лозим.
Бу сринда мусулмон оламининг буюк даҳоси Му-ҳаммад алайҳис саломнинг ҳаёти ҳамма учун ибратли-дир. У одамзодни нопок йсллардан қайтарди. Дилига иймон, сътиқодни киритиб, пок юриш, пок сшашга сргатди. Одамларни фақат сз меҳнати свазига ризқу насиба топиб сшашга ундади.
Унинг айтганлари, унинг қилганлари мусулмон олами учун бешак срнак бслиб қолди ва буни ҳаёт исботлади. Узи сса жуда камтарона ҳаёт кечирди. Бу ҳақда Балкиз Аладдин сзининг «Муҳаммад қиссаси» китобида шундай ёзади: «... Муҳаммад ҳар бир нар-сани икир-чикиригача сзи назаридан стказмагунча тинчимасди. Шунингдек, у бошқа ҳукмдорларга сх-шаб ҳашаматли саройда сшамас, хизматида чсрилар ҳам, мулозимлар ҳам йсқ сди».
Ҳаттоки, у бутун Арабистонга ҳукмдор бслиб, айт-ган ссзи қонун тусини олган шароитда ҳам, у содда ва камтарин ҳаёт кечиради. Унинг Маккада иккита уйи бор сди. У Мадинага қочаркан, уйларини мусода-ра стишади. Лекин у кейинчалик Маккага қайтгач, сша уйларини қайтариб олиш ҳақида сйламайди. Унинг ухлаши учун тсшаги ҳам йсқ сди. Тснини икки қатлаб тсшарди-да, ётаверарди. Меҳмон келганда болишини унга узатиб, сзи ерга ёнбошларди.
«... Муҳаммад йиртиқ-смоғини сзи тикади, каву-шини сзи смайди, кийим-бошини сзи ювади. У овқатни одатда оз ер, кспинча бева-бечораларга тарқатар сди».
«Мен» (манманлик) касалига мубтало бслганлар учун ҳеч қандай ишонч, сътиқод йсқ. Унинг тортина-диган, қсрқадиган, олдида виждони, азобланадиган на илоҳий, на инсоний сътиқоди йсқ. Унинг айтганлари ижобат бслса, истаклари бажо стилса, ғолиб нафси қондирилса бас, у сзини бахтли деб билади.
Бахт бу ейиш-ичиш, кийиниш смас. Бахт — инсон-лар орасидан муносиб срнини топиш, сзининг ҳалол-пок меҳнати билан сзгаларнинг юкини енгил қилиш, она халқи орасида номи ардоқ билан тилга олинйши, сл фаровонлиги учун қсшган ҳиссаси, келажак авлод-га қолдира олган туҳфаси.
«Ер юзида лоақал биргина бслса ҳам бахтсиз ки-ши сшаётганини ксриб туриб, хотиржам сшаш ва бахт-ли бслиш мумкин смас. Яшашдан мақсад бутун ин-сонист фаровонлигини ва бахтини ксзлашдир»,— де-ган сди венгер математиги Больсй Янош.
Ота-боболаримиз шунинг учун ҳам «А­лга бергин, кспга бергин, кспнинг қаторида менга ҳам бергин» деб, тилак қилганлар. Бунинг маъноси шуки, агар кспда бслмай биргина одамда бслса, у кспчиликка бериб етказа олмайди, кспчиликни тсйғиза олмайди. Кспда бслса, бир чимдимдан берса, бир одам тссди. Мамлакат бой-бадавлат бслса, битта оилани таъмин-лаш осон. Аммо битта оилада бслса-ю, сл-юрт, мам-лакатда бслмаса, битта оилани қслидан ҳеч нарса келмайди. «Уз бахтингни сзгаларнинг бахтидан қи-дир» деган ҳикматнинг маъноси ҳам шу. Бугунги ёш авлоднинг тилаги, мақсади ота-боболаримизнинг тилак ва истакларига мутаносиб бслса, жамистда ривож бслади.
Хулоса шуки, инсоннинг сшашдан мақсади, ҳаёти-нинг мазмуни сл-юрт билан ҳамоҳанг сшаш, сл-юрти-га садоқатли бслиш, ота-она сса сз фарзандларини илмли, одоб ва ахлоқли қилиб тарбислашдир.
Яшашдан мақсад—сзи бахтли сшаб, сзгаларни ҳам бахтли қила олишдан иборатдир.
— Яшашдан    мақсад — қслингдан    келганича    бировларга схшилик қилиш, йиқилганни сусш, одамлар-га меҳрибонлик билан инсон инсонга дсст-биродар, ака-ука сканлигини ҳаётда ксрсата олиш.
—  Яшашдан мақсад — сени тарбислаб восга етказ-ган  ота-онангга,   халқингга,   ота-Ватанингга    муносиб хизмат қилмоқ.
—  Яшашдан    мақсад — инсон сз  ҳаёт    мазмунини слга   манзур  гсзал  ишлари  билан    бойитмоқ,  ҳаётда сзидан схши ном, схши из қолдирмоқ. Инсон шундай сшамоғи  керакки,  ҳаётининг сснгги дамларида  орқа-сига — стган кунларига боқиб афсусланмасин.
Узининг жамистга қсша олган ҳиссасидан, оила бошқариши, фарзанд тарбислаш ва уни сл-юртга қс-ша олганлигидан, қисқаси схшилик билан дунёга қол-дириб кетаётган туҳфасидан сзи қаноатлансин, сзга-лар унутмасин, фарзандлар сса унинг номи билан фахрланиб юрсинлар.

Дунёни пул бошқарадими?
Дунёни пул бошқарадими?
Телевизорда қандайдир ксрсатув кетаспти. Бир гуруҳ йигит қизлар жон куйдириб баҳслашмокдалар. Ҳаммаси сз фикрини айтишга ошиқади, қай бири ҳовлиқиб гапиради, сна бири машҳур кишиларга тақлидан чертиб-чертиб гапиришга ҳаракат қилса, бошқаси қимтинибгина ссзлайди. Хуллас, ҳар қайсиси сзича «Америка очишга уринади». Мавзу сса тахминан мана бундай «Дунё-ни нима бошқаради» (жумланинг жарангдорлиги-ю улуғворлигини қаранг!) «Аималарни сйлаб топишмайди-с, бутиниб тинчимаган одамлар» Дарвоқе, дунёни нима бошқаради сзи? Ҳеч сйлаб ксрмаган сканман. Бир пайтлар адабиёт муаллимимиз уч-тсртта одамнинг бир мавзу ҳақидаги фикрини жамлаб чиройли бир хулоса ссай оладиган одамнинг келажакда тсрт қатор нарса ёза олишига умид қилса бслади-дегач, аллақандай мавзуни дарс давомида терлаб-пишиб ёзиб муаллимга топширгандик. Янаги дарсимизда муаллим ёзганларимизни сзимизга қайтараркан, тушкун кайфистда: Бирортангданам умид йсқ,-деб қсйганди. Ўшанда мен адашдимми ёки муаллимми, билмадим. Ҳартугул сқишни битириб тумандаги таҳриристда кичик ходим бслиб ишлаб юрибман. Езганларимни олдига олиб кирганимда бош муҳарриримизнинг ҳикосларингиз жудасм бсш! Ўқувчининг қслидан ушлаб ололмайсиз^гдеб зуғум қилишини ҳисобга олсак, мен адашган чиқарманов. Лекин мен ҳам сзимча юқоридаги саволга жавоб излаб ксрдим. Ҳожар - 38 ёшда, уй бекаси -Дунёни меҳр-оқибат, схшилик сна... армон бошқаради синглим. Оилада саккиз қиз сдик. Мсл-кслчиликда, тсқчиликда сшардик. Ота-онам бир-бирисиз туролмас, бизларни жонларидан ортиқ ксришарди. Уларнинг биттаю-битта армонлари-сғиллари йсқлиги сди. Қишлоқда одамлар орқаваротдан биз ҳақимизда «чироқсиз уй» дейишарди. Ўн саккиз ёшимда аммамга келин бслиб, бир йилдан кейин туғруқхонада биринчи болам дунёга келгач, дос хотиннинг-ойдеккина қизалоқ скан,-деган ссзларини сшитиб, биринчи айтган гапим-уф-ф, қизми? ссз-лари бслди. Лекин уни смизганимдан кейин шунчалар схши ксриб қолдим-ки, еру-кскка ишонмасдим. Қизалоғим олти ойлик бслганида шамоллаб қолди. Ўша куни кечаси аксига олиб, срим заводга кечки сменага ишга кетганди. Ярим тунга бориб қизгинамнинг нафас олиши қийинлашди. Мен нима қиларимни билмас, унинг жажжигина қслчаларидан ушлаб юзига термулардим. Қизалоғим қоп-қора чарос ксзларини менга тикиб ётар, оғир-оғир нафас оларди. Кейин... ксзлари менга қараган куйи ёпилмай қолди. Тонггача қизгинамнинг очиқ қолган ксзларига қараб дам йиғладим, дам кулдим, нималар дедим ссимда йсқ. А­ртасига уни олиб кетишди. Тушдан кейин ҳай-ҳайлашларига қарамай қабристонга бордим. Мурғаккина қизалоғимдан бор-йсғи қолгани-қорамтир қизғиш тупроқ уюми қолди. Кичкина қабрни қучоқлаб то ҳушимдан кетгунча додлаб йиғладим. Сснг.. саккиз йил «қиз тугул қизиган тошга зор» бслиб сшадим. Шсрлик аммам, шсрлик срим. Мени касалхонама-касалхона олиб юришдан, юпатишдан чарчашмади.
  Баъзи оилаларда келини бир ойгина касал ётса ҳайдаб юборганларини сшитиб қоламан. Шунда аммамнинг, сримнинг менга қилган чексиз схшиликлари, меҳр-оқибатлари олдида қанчалар қарздор сканлигимни ҳис қиламан. Замира. 36 ёшда -Дунёни алам-нафрат, ёвузлик, қасос бошқаради. Кечқурун холамникидан қайтаётиб, икки аблаҳнинг қслига тушиб қолганимда сн олти ёшдайдим. Отам бу шармандаликни кстаролмади, юраги хуруж қилиб оламдан стди. Кейин онам мени уйдан ҳайдаб юборди. Ўшанда кимсасиз, зимистон ксчада бошим оққан томонга кетиб борарканман. икки аблахдан албатта сч оламан деб онт ичдим. Ксчада қолган сн олти ёшли қизалоққа <<гсеш йслни» ксрсатиб юборадиганларам дарров топила қолди. У ёғи ... ҳар-хил одамлар, ҳар хил танишлар, ҳар хил севгилар, ҳар хил тсшаклар. Кунларнинг бирида вакг тегирмони айланиб сша икковининг қизлари олдимга келиб қолди. Барибир «дунё шунчалар тор> Қизлар бу йслга аллақачон кириб бслишган, икковларисм оталарининг пиёнисталиги-ю, уйларидаги йсқчиликдан нолишди. Бир-икки ҳафтадан кейин оталари излаб келишганда мени ксриб дарров танишди, икковисм мум тишлаб ер чизиб қолди. Шунча йилдан бери ичимда сақлаб келаётган нафрат- аламларни тскиб солиб, анча енгил тортдим. Охирида -Ана қизларинг, олиб кетаверингларА¬деб қсшиб қсйдим. Лекин қизлар уйига қайтишни исташмади, қолишди. Ўша икки аблаҳнинг ночор, аҳволини ксриб, улар аллақачон жазоларини олиб бслишганини англадим. Лекин барибир кимсасиз пахтазорда йиғлаб қолган номусим, отамнинг бевақт слими, барбод бслган орзуларим-ҳаётим ҳаққи уларни ҳеч қачон кечирмайман.

 Маъруф-тадбиркор, 32 ёшда. - Дунёни пул, сккаш пул бошқаради. Фақат бу фикрингиз нотсғри дейишга шошилманг, синглим. Ҳали ёшсиз, ота-онангизнинг бағрида муҳтожлик, йсқчилик, ночорликнинг нималигини билмайсиз. Мана шу оддий, шафқатсиз, аччиқ ҳақи-қатни тушуниб етгунимча жуда азиз одамларимдан ажралдим. Ўшанда шу пулларим бслганида онам, муштипаргина, бир ҳовучгина опам зотилжам касалининг асоратидан слиб кетмаган бсларди. Шу пулларим бспганида севган қизимникига юборган совчиларимга унинг отаси. -Бир камим келиб-келиб сен слангоёқлар билан қуда бслишим қолувди сзи-демаган бсларди. Шу пулларим бслганида укам мардикорчиликда сн кун ишлаб келиб қайтиб туролмайдиган ногирон бслиб қолмасди. Ишлаган жойида жуда ксп оғир юк кстартиришган скан, дсхтирлар жигари сзилиб кетган дейишди. Ана шунақа гаплар. синглим. Бу гапларни хохланг ёзинг, хохланг ёзманг. Шунчаки, ссраганиигиз учун айтдим, лекин газетангизга келмаса керак... А­-сҳ! Бу уч одамнинг уч хил фикридан слақолсамам битта хулоса қилолмасам керак. Ишдан қайтишда гЎЕЕИ онамнинг хонасига буриламан. Онам одатдагидай қиблага қараб намоз сқиспти. Тугатгач, бориб онамнинг {сспарасига чскаман. Ҳол-аҳвол ссрагач-Аима бслди? Шаштинг паст-дейдилар. Ўзи умуман мени онамчалик ҳеч ким тушунмаса керак. Узук-юлуқ ссзлар билан бир нималарни минғиллаб тушунтирмоқчи бсламан.
-Дунёни Яратганнинг Ўзи бошқаради. Дунёни қандайдир ожиз бандалар-у уларнинг амаллари бошқаради деб сйлашнинг сзи тентаклик болам^ дейдилар.
-Мен суҳбатлашган кишилар ҳар хил фикрда сна чайналаман. -Дунёда мутлақ ҳақиқат йсқ. Ҳар бир одам сз сшаш тарзидан келиб чиқиб сз ҳақиқатини сратади. Ҳар ким сзича ҳақ. -Одамлар касал бслмай қсйди^гДеб зорланаётган табиб ҳам.
-Одамлар слмай қсйди ^деб нолиётган гсрков ҳам сзича мен ҳақман деб ҳисоблайди... -Чарчабсан. Бу ҳаммаси ксп сқишингнинг оқибати, болам...
Дунё шунчалар кенг-айрилиқ азобига маҳкум севишганлар минг уринмасин бир-бирига ҳеч етиша олмадилар. Охир-оқибат умрлари адо бслди, юракларда тоғдай «армон билан стиб кетдилар. Дунё шунчалар кенг... Дунё шунчалар тор-бир етимнинг боши ҳеч ерга, на амма-холасининг, на тоға-амакисининг уйига сиғди. Ахийри унга етимхонадан бсйрадеккина жой-ётиб туриши учун берилган каравот тегди. Дунё жуда тор, то-о-р - дес фарёд урди етимнинг кснгли.
Даштда умргузаронлик қиладиган жониворлар орасида шундай қоида бор. Икки-уч йилда бир марта маълум бир вақтда юз берадиган қурғоқчилик даврида сойнинг тубидаги ксзнинг ёшидеккина бслиб қолган сувдан ичиш учун келган бсш, қуён. тулки. тустовуқлар ёнма-ён туриб чан-қоғини қондиради. То қурғоқчилик тугагунча шундай. Одамларам шу. Бошларига кулфат тушганда сзаро аҳилроқ. Меҳрибонроқ бслиб қолишади. Кулфат ортга чекингач сса ... Дилором Валиева.  www.bekajon.uz


 
 

ISLOMIY AHLOQLAR Rasululloh s.a.v: Oliy hulqlarni barkamol qilishlik uchun payg'ambar qilib jo'natilindim dedilar.Oliy hulq nima? oliy hulqlar qanday bo'lishligi kerak? biror-bir kishi o'zini badhulq deb nomlagan kishi tarihda eshitilgan ham emas.Birov o'zini hozirda ham aytmaydi.Buni bu yog'ida ham aytmasa kerak Ollohu 'Alam.Hech kim o'zini badhulq deb nomlamaydi.Men yomon hulq egasiman degan kishi tarihda ham o'tgan emas,hozirda ham yo'q.Buni buyog'ida ham Qiyomatgacha ham bo'lmasa kerak.Demak,yer yuzidagi hamma odam ahloqli bo'lib chiqadi.Agar odamlar o'lchoviga qo'yib qo'yadigan bo'lsak.Birorta-bir beodob,behulq odam yo'q.Hamma odam ahloqli.Hamma odam hatto,hayoti bo'yi,hayoti davomida o'g'rilik bilan tirikchilik o'tkazayotgan odam,o'ziga falsafa qurib olgan.Hamma odam shirin uyquda istirohat qilayotgan vaqtida,men mehnat qilib,tashvishlar bilan topayotgan harakatim,nima uchun be ahloqlik bo'ladi deydi.Nima uchun meni topgan pulim harom bo'lar ekan deydi.O'zi fohisha bilan shug'ullanayotgan kimsalar ham,birovni manfaatlantirayotganligini,jasadini rohatini o'tayotganligini aytishlik bilan bu ham eng ahloqli odamman deb da'vo qilishlik mumkin.O'zini bozorda,ko'chalarda jamolini nomusini sotib,o'zini fohishabozligi bilan yurgan ayol ham,men jamiyatga ziynat bo'lib yuribman deb da'vo qilib,nimaga meni hulqlarim badhulqlik bo'ladi deb da'vo qilishligi mumkin bo'ladi.Men odamlarni foydalantiryapman deb da'vo qilishligi mumkin.Vaholanki,hayotda eng bir sharmandalik bo'lgan hulq,mana bu hulqdir.Shuning uchun bizda bir asosiy o'lchov bo'lmog'lig'i kerak.Bu o'lchov,o'zgarmas o'lchov bo'lishligi kerak.Bu o'lchov,davrlar o'tishligi bilan o'zgarmas bo'lib qolishligi kerak.Hayotning o'zgarishligi bilan hozirgi johiliy odamlarning talafuzi bilan aytganda,taraqqiyot rivojlangan sari degan so'zni iste'mol qilishadi.Bunday narsalar bilan o'zgarmas bo'ladigan o'lchov bo'lishligi kerak.Agar bu o'lchov bo'lmasa,bir davrda hulqlik bo'lgan odamlar,davrlar o'tishligi bilan badhulq odamlar bo'lishligi mumkin.Tarihda o'zlaricha odamlarning manfaati uchun ishlagan odamlar,keyingi davrda bular keraksiz jamiyatga zarar kunanda odamlar deb o'lchab qo'yishligi mumkin.Nima uchun? - o'lchov o'zgarishligi natijasida.Demak bu yo'lga na mol,na harakat,na quvvat sarf qilinishligiga hojat yo'q bo'lib qolinadi.Shuning uchun bu o'zgarmas o'lchov,savol qilamiz nima? qani kishilarga savol qilaylikchi.Bu o'zgarmas o'lchov kimda bor? tarih bizga guvohki,olib ketilinayotgan yo'llar hammasi o'zgaryapti.Odamlarning bir davrda bo'lgan pokizaliklari,keyingi davrdagi odamlarning o'lchovida bu qoloqlik bo'lib o'lchayapti.Demak,o'zgarmas o'lchov hech qaysi odamlarning oldida yo'q.Magar ahli Islom musulmonlarning oldidagina bu o'zgarmas o'lchov bor.Bu o'lchov - Islom o'lchovidir.Bu o'lchov - Olloh tarafidan kelgan o'lchovdir.Bu o'lchov - bashariyatning birinchi otasi vujudga kelgan vaqtda berilgan o'lchovdir.Va bu o'lchov - Qiyomatgacha o'zgarmas bo'lib qoluvchi o'lchovdir.Bu o'lchov - takomillashib borgan o'lchovdir.Ya'ni bashariyat go'yoinki,avvalgi payg'ambarlar tarihida go'daklik bosqichini bosib o'tgan bo'ldi.

Bu go'daklik bosqichi - kamolot yoshiga yetguncha Olloh subhana va taolo ularni tarbiya qildi.Kamolot yoshiga yetdi.Bu davr Rasululloh s.a.v ning davrlari bo'ldi.Bu kishi bilan risolatga muhir bosildi.Risolat to'htadi.Rasululloh s.a.v o'zlaridan ilgari kelgan payg'ambarlarning ahloqi qurib ketayotgan ya'ni ahloq qurib borgan.Ahloqni rivojlantirib bergan birodarlarning komil takomillashtiruvchi zot bo'lib qoldilar.Mana shu so'zlarning ma'nosi ham.Men ahloqlarni vujudga keltirishlik uchun keldim demadilar.Oliy hulqlarning kamoliga yetkazishligi uchun payg'ambar qilib jo'natilindim dedilar.Dunyodagi qaysi bir insoniyatda turgan hulq bo'lar ekan,bu risolat mevasidan eyishligi natijasida,shu hulq vujudga kelgan.Hoh buni tan olishsin,hoh tan olishmasin.Insoflik toifalar tan olishmoqda.Shu yerda biz boshqa jamoalarni qo'yamizda,ular bilan bahs yurutmimizda,musulmonlar uchun bo'lgan jome' islomiy asosiy hulqlar haqida biz bahs yuritamiz.Bu bahs ya'ni jome' degan so'zimdan shuni bilinsinki,hamma tarafni o'z ichiga oluvchi asosiy hulqlar bu,musulmon kishi bilishligi zarur bo'lgan.Va hozirgi jamiyatimizdagi musulmonni da'vo qilgan kishilar,noqis qolib kelgan tarmoq ham shu bo'lsa kerak Va Ollohu 'Alam. Hammamiz yoddan biladigan sura *ASR*.Mana bu sura musulmon kishining 4 ta hulqini o'z ichiga olyapti.Asr surasida har-hil ma'nolar bor.Biz shu bittasini ihtiyor qilamiz.Vaqtga qasam ichib,vaqt qadr qiymatlik bo'lganligi uchun.Insonni ziyonda ekanligini qat'iy bayon qilib.4 ta hulq egasini mustasno qilyapti.1.Iymon keltirgan kishilar.2.Amali solih qilgan kishilar.3.Bir-birlariga haqni vasiyat qilgan kishilar.4.Sabrni vasiyat qilgan kishilar.Bir-birlariga nasihat qilgan kishilar.Mana shu 4 ta sifatni egallamagan kishilarning har-birini ziyonkor ekanligida shak-shubha yo'q deyapti.Agar shu sifatlar egallanmagan bo'lsa,bu odam ziyondan boshqa narsada emas.Avvalgi ikkita hulq,iymonu amali solih,Islomni da'vo qilgan kishilarning aksarlarida topishligi mumkin.Ammo haqni vasiyat qilish,haq yo'ldagi kurashdagi haqni vasiyat qilish.Bu hamma musulmonlarda topiladigan sifatlar emas.Musulmon kishilar,avvalgi zamoni saodatdagi musulmonlarga bir nazar tashlaymiz.Avvalgi musulmon kishi,Islom shariyatiga olim bo'lgan.Ya'ni sahobai kiromlar Islomni mukammal bilishgan.Va shu bilan birga zohid bo'lishgan.Ya'ni dunyoni qalblariga joylamagan.Qo'llarida bo'lgan dunyo.Olim bo'lishligi bilan birga *obid* (ya'ni ibodat qiluvchi) sifatiga ega bo'lishgan.Qaysi bir ibodatni tarmoqini olsangiz,shunda komil bo'lishgan.Va shu bilan birga olim bo'lib,dunyoni qalbiga joylamab,qo'liga joylab va shu bilan birga ibodatda *tahajjud* o'quvchi ibodatlarga nihoyatda mukammal bajaruvchi bo'lishi bilan birga,jang maydonida jangchi bo'lishgan.Shu bilan birga da'vat maydonida kuchlik do'iy bo'lishgan.Har qanday odamning kambag'alligiga rahmi kelib,haqni aytmay qoymagan.Davlatmand odamning davlatiga rioya qilib,haqni aytmay qo'ymagan.Zolimning zulmini rioya qilib,haqni aytmay qo'ymagan.Har bir o'rinda haqqa da'vat qiluvchi ham bo'lgan.Jur'atlik bo'lgan va ochiq bo'lgan.O'zini kimligini bayon qila olgan va hikmatlik ham bo'lgan.Va shunday tillik notiq bo'lgan.Ya'ni haqni oldida kim nutqni to'htatib qo'yadi? Agar har qanday notiq odam,o'zi jinoyatchi aybdor bo'lsa,nutqi yo'q bo'lib qoladi.Va hamda fikrda siyosiy bo'lgan.Har kim uni aldab ketaveradigan kishi bo'lmagan.Va har bir narsani bir idoriy o'ringa qo'ysa,idora qila olgan va zakiy bo'lgan.Nihoyatda farosatli bo'lgan (ya'ni birovga aldanmaydigan) bo'lgan.Bir musulmon kishini kechqurunda ko'rsangiz,tahajjudda sajda qilib yeg'layotgan bo'lsa,bu odam endi kunduzi bilan damoladi desangiz,kunduzi jang maydonida mujohid bo'lgan.Shu odamning o'zidan shariat ilmini so'rasangiz,olim bo'lgan.Shu odam yana birovga muhtoj bo'lmaydigan tamagir bo'lmagan.Davlati qo'lida bo'lgan.Yoinki kambag'al bo'lsa,ma'nan nihoyatda boy bo'lgan.Ma'naviy tarafdan qashshoq bo'lmagan.Agar buni har bir sohada tekshirib ko'rsangiz,Islomiy ahloq egasi bo'lgan.Mana bu birinchi zamoni saodatdagi musulmon kishining keyingi davrda paydo bo'lgan,musulmon kishidan farqi shu yerda birodar.Keyingi vaqtdagi musulmonlarning farqi qayerda? ular shariat olimi bo'lsa,tekshirib qarasangiz mutahasislik maydonida hech narsada yo'q.Agar biror-bir zolimga hitob qilishlik shunday bo'ladigan bo'lsa,eng orqada turuvchi kishi bo'lgan.