Sharif «ma’rakalarda ichilyapti», degan gapni eshitgan, ammo o‘zi bunga hali guvoh bo‘lmagandi. Unga ham quyib uzatishgach, bir ijirg‘andi-yu, olmadi. U xudojo‘y emasdi. Boshqon kabi tilovat qilish ham qo‘lidan kelmas edi. Ammo bunday marosimda ichishdan hazar qilardi. Ko‘kragida uyg‘ongan bir his nafrat uyg‘otar edi. Hozir shu nafrat bilan boshqonga qaradi:
— Bu yog‘i o‘rischa bo‘p ketdi-ku? — dedi.
— Olavering, gunohi mening bo‘ynimga, — dedi boshqon. Keyin qo‘shib qo‘ydi: — Niyat bilan olsa gunohi yo‘q. Buning kayfi harom, o‘zi halol. Uzumning suvini shu paytgacha birov harom demagan. Sattor «otamning joyi jannatda bo‘lsin», deb niyat qilib dasturxon yozgan. Kimda-kim shu niyatiga yetmasin desa, mayli, olmasin.
    Sharif shu gapdan keyin ham ichmadi. Keyin shunga o‘xshagan gap yana qaytarilgach, uni ham shayton yo‘ldan urdi. Go‘yo uning aybi bilan marhum do‘zax olovida qovurilayotgandek tuyulib, bir-ikki xo‘plam ichdi. Keyin esa... So‘ng bu «ma’raka»dan chiqib, kimnikigadir ziyofatga kirishdi. Gapdan gap chiqdi. Boshqonga nimadir otgani esida. Keyin... o‘zini qamoqda ko‘rib «bitta-yarimtani o‘ldirib qo‘ymadimmi», deb ham o‘yladi.
   Hozir tergovchi uzatgan sigaretni olganida shu dahshat iskanjasida o‘tirgan edi. Shu talvasaga bandi bo‘lib, sigaretga qo‘l uzatganini o‘zi ham sezmadi

— Men Zohid Sharipovman. Shahar prokuraturasining tergovchisiman. Aybingizni bilasizmi? — dedi Zohid unga tikilib.
— Yo‘-o‘q... — Sharif Namozov o‘zining ovozini o‘zi bazo‘r eshitdi.
— Siz qoradorifurushlikda ayblanyapsiz. Uyingizdan katta miqdorda qoradori kukuni topilgan. Portfelingizdan ham. Xaltachalarda barmoq izlaringiz bor.
— Nima dedingiz? Qoradori... furushlik? Mening uyimdan... Portfelimdan... — Namozov Zohiddan «adashibman, gunohingiz boshqa» degan gapni kutib, ilinj bilan tikildi. — Siz... adashmayapsizmi? Gunohim boshqadir?
— Yana qanday gunohingiz bo‘lishi mumkin?
— Gunohimmi? — Namozov daf’atan javob berolmay chaynaldi. — Masalan... birovni urgandirman... Kayfda bo‘ladi-ku?
— Birovni urgan bo‘lsangiz, bu ish bilan shahar prokuraturasi shug‘ullanmas edi. Adashganimiz yo‘q.
    Namozov yengil tin oldi. Yelkasidan tog‘ ag‘darilganday bo‘ldi. Zohid undagi o‘zgarishni sezdi. U Namozov aybnomani darrov rad etadi, isbot talab qiladi, deb o‘ylagan edi. Indamay o‘tirishiga qarab, «bo‘yniga oldimi», deb taajjublandi.

— Nimaga indamayapsiz?
— Men... ochig‘ini aytsam, odam o‘ldirib qo‘yibmanmi, deb qo‘rquvdim.
— Qoradorifurushlikni yengilroq jinoyat deb o‘ylayapsizmi?
— Sizning tilingizda yengilmi yo og‘irmi, bilmayman. Balki unisi uchun ham, bunisi uchun ham otarsizlar. Lekin men uchun odam o‘ldirib otildi, degan nomus yomon.
— Qoradori o‘nlab yosh jonlarni halok qiladi. Bunisiga nima deysiz?
— Nima derdim, bunga qoradori sotadiganlar javob beraversin.
— Siz-chi?
— Umrimda qilmaganman bunaqa ishni.
— O‘zingiz ham iste’mol qilmaganmisiz?
— Nimani? Qoradorinimi? — Namozov bosh chayqadi.
— Qoningiz tekshirilganda tarkibida qoradori topilgan. Siz faqat aroqdan emas, qoradoridan ham mast edingiz.
— Yolg‘on.
— Sizga sudmedekspertiza xulosasini ko‘rsatamiz. Hozir esa... bilagingizga qarang.
    Namozov shoshilib pidjagini yechdi-da, yengini shimarib bilagiga qaradi. Yo‘g‘on tomir ustida bilinar-bilinmas igna izini ko‘rib, Zohidga dahshat nazari bilan qaradi. Uning yumaloq ko‘zlari yanada kattalashganday bo‘ldi.
— Tamom! — dedi u titroq ovozda.
— Nima tamom! — dedi Zohid tushunmagan odamday.

Namozov boshini egib, xuddi o‘zi bilan o‘zi gaplashayotganday dedi:
— Men ajal bilan o‘ynashgan ekanman... — u boshini ko‘tarib Zohidga qaradi. — Mening bo‘larim bo‘pti. Bola-chaqam omonmi, faqat to‘g‘risini ayting.
— Xotiningizni ko‘rdim. Bolalaringizni...
— Bolalarim oyimnikida edi.
— Siz kimdan qo‘rqyapsiz?
— Kimdan qo‘rqyapsiz? Men qo‘rqmayman. Qo‘rqqanimda bu yerda o‘tirmas edim...
Zohid qalin daftar ochib, taomilga ko‘ra Namozovni so‘roq qila boshladi. Ism-sharifini, tug‘ilgan yili, kunini  so‘radi. Namozov savollarga qisqa, sovuq ohangda javob berar edi.
— Qoradorini sizga kim yetkazib berar edi? — deb so‘radi Zohid asosiy maqsadga ko‘chib.
— Tanimayman, — dedi Namozov gap ohangini o‘zgartirmay. U qamoqqa kimning istagi bilan kelib qolganini anglagan, puxta o‘ylangan tuzoqqa tushganini fahmlagan edi. Tuzoqdan qanday qutulishni bilmas edi. Tergovchi ham balki ularning odamidir, degan o‘y uni nochor ahvolga solib qo‘ygan, na ochiq gaplashishni, na o‘zini go‘llikka solishni bilardi. Qisqa muddat ichida tanlanishi mumkin bo‘lgan yagona yo‘l — «bilmayman» deb turish. Zohid uning tutgan yo‘lini ko‘ra bildi. Shuning uchun arqonni uzun tashlab, so‘roqni davom ettirdi:
— Mijozlaringizni ayting?
— Tanimayman.
— Qanchadan olib, qanchadan pullardingiz?
— Kilosinimi?
— Aytaylik, kilosini?

Namozov o‘ylandi. O‘zicha chamaladi.
— Ming so‘mdan olib, bir yarim mingdan sotardim.
— Demak, kilosidan besh yuzdan qolarkan-da?
— Ha, shunaqa.
— Ko‘pdan beri sotarmidingiz?
— Ko‘pdan... uch-to‘rt yil bo‘ldi.
— Pulni nima qilardingiz?
— Pulnimi? Yeb-ichib...
— Meni laqillatmoqchimisiz?
— Savollaringizga to‘g‘ri javob beryapman-ku?
— Qoradorining kilosi ming so‘m ekanmi? Qaysi ahmoq ishonadi bu gapga? Siz ilmdan boshqa narsalarga ham hech aralashganmisiz?
Namozov «ilm» degan so‘zni eshitib, xuddi «daftarim uyda qolibdi», deb yolg‘on gapirib qo‘yib uyalgan boladek boshini egdi.
— Yolg‘onni eplagan odam gapirishi kerak, — dedi Zohid achchiqlanib.
«To‘g‘ri, — deb o‘yladi Namozov, — bunga ham iste’dod lozim. Men hatto oddiy yolg‘onni ham eplay olmayman. Yolg‘ondan qulluq qilsam, yolg‘ondan jilmayib qo‘ysam... allaqachon akademik bo‘lib ketarmidim... Nasiba «bunchayam noshudsiz-a», deb to‘g‘ri aytadi...»
— Menga to‘g‘ri gapni ayting. Men qoradorifurushligingizga ishonmayman. Agar «yo‘q, chindan ham qoradori sotardim», desangiz, qani, meni ishontiring-chi?

Sharif qotmadan kelgan, qoracha bu yigitga ajablanib qarab, bazo‘r kulimsiradi.
— Ishontiring, deysizmi? Men jinoyatchi ekanimga sizni ishontirishim kerakmi? Qiziq-ku?
— Ha, qiziq. Aslida men sizni ishontirib, aybingizni bo‘yningizga qo‘yib, qamatishim kerak.
— Ayblayvering. Men tonmayman. Boshga tushganni ko‘z ko‘rar ekan. Bir-ikki yil o‘tadi-ketadi. U dunyodan hali hech kim qaytmagan. Qamoqdan esa eson-omon qutulib chiqish mumkin.
— Bir-ikki yil deng?.. — Zohid o‘rnidan turdi-da, stolni aylanib o‘tib, mahbusning qarshisida to‘xtadi. Namozov «urmoqchimi?» degan xavotir bilan qarab, turmoqchi bo‘ldi. Zohid uni yelkasiga qo‘lini qo‘yib, «jilmang» degan ishora qildi. — Bir-ikki yil emas, sayru sayohat uzoqroq davom etsa kerak.
— O‘n yil bo‘lmaydimi, menga desa.
Zohid achchiqlanib, mahbusni ikki yelkasidan mahkam ushlab bir-ikki siltadi.
— Siz men bilan oldi-sotti qilmang. Bo‘ladigan gapni ayting, kimdan qo‘rqyapsiz?
Sharif uning ko‘ziga qarab oldi. Yaqindagina muloyim boqib turgan, ishonch uyg‘otishi mumkin bo‘lgan nigohda jahl uchqunlarini ko‘rib «Endi do‘pposlaydi», deb o‘yladi. Boshini egib, gardaniga musht tushishini kutdi. Hatto gardani toshday qotib, zirillay boshladi. Musht tushsa, og‘riq tarqab, yengil tortadiganday tuyulib, «ursa uraqolmaydimi» deb o‘yladi. «Keyin kaltakdan odam o‘lmaydi. Odam qatoriga kirib kaltak yesam yebman-da. Bola bo‘lib birov bilan mushtlashmabman, birovdan tuzukroq kaltak yemabman. Ana endi, dong‘im chet elga chiqib turganida bir befarosat savalasa. Lissabonda hozir mening ta’rifimni keltirib maqtashayotgandir. Bu yerda kaltak yeyayotganimni tasavvur ham qilishmasa kerak...»

Sharif kutganday musht tushmadi. Zohid uni qo‘yib yuborib, joyiga qaytdi.
— Siz olim odam ekansiz. Agar zavodda oddiy xizmatchi yoki oddiy ishchi bo‘lsangiz, nimadan qo‘rqayotganingizga tushunib yetardim. Birga o‘g‘irlik qilgan sheriklaridan cho‘chiyapti, derdim. Hozir joyingizga qaytib, o‘ylang.
Eshik ochilib, soqchi kirdi. Mahbus tomon ikki qadam qo‘ydi.
— Tur, — dedi sovuq ohangda. Sharif turdi. — Qo‘lingni orqaga qil.
Sharif itoat etib, buyruqni bajardi.
«Joyingizga borib, o‘ylang» emish, — deb fikr qildi u, qamoqxonaning uzun dahlizidan borar
ekan. — Endi bu yer mening joyim bo‘lib qoldimi? Mening joyim... Yomon emas. Lahadga nisbatan shu yer tuzuk. Bolalarim omon bo‘lsa bas. «Katta miqdorda qoradori topildi», deydi. Katta miqdori qancha? O‘n ming so‘mlikmi? Yo ko‘proqmi? Shuncha qoradorini uyimga tashlab qo‘ygan bo‘lsa, bu tergovchilariga ham sarf-xarajat qilishgandir? Agar bu bolaga ham besh-o‘n ming so‘m berilgan bo‘lsa, umumiy hisobda... narxim chakki emas ekan-da? O‘n besh, yigirma ming so‘mlik odam ekanman-da? Ba’zi birovlarni sariq chaqaga ham olishmaydi. Menga shuncha pul sarflashibdi. Boyvachchalar birovni qamoqdan chiqarish uchun pul sochishardi. Menga kelganda qamoqqa tiqish uchun sarflashdi. O‘n besh, yigirma ming ularga pulmi? Bir kunda chiqarib olishadi. Men ularga yoqmay qolgan ekanman, shuncha ovora bo‘lib, nayrang ishlatib, pul ketkazib yurmay, shartta o‘ldirib yubora qolishsa yaxshi emasmidi?
    Yo o‘ldirish qimmatroq tusharmidi? Be, uch-to‘rt yuz so‘m bilan tinchitishardi. Bitta alkashni yoki giyohvandni ishga solishsa tamom-da. Lekin qon to‘kkilari kelmabdi. Nimaga? Insof qilishdimi? Insofni qayoqdan olishdi? Yo qo‘rqishdimi? Kelib-kelib mendan qo‘rqishadimi? Yo mening burnimni yerga ishqab, mulla qilishmoqchi bo‘lishdimi? «Mulla» bo‘lgan taqdirimda ular nima naf ko‘rishadi? Baribir endi o‘sha zavodga qaytib bormayman-ku?»
— To‘xta, devorga yuzlanib tur.
To shu buyruq yangraguncha, kamera eshigi taraqlab ochilguncha mana shu xayollar Sharifga hamroh bo‘ldi.

    Zohid mahbus chiqib ketganidan keyin ham bir necha fursat o‘rnidan qo‘zg‘almadi. Prokuratura tergovchisi bilan jinoyat qidiruv inspektorining ishida katta farq borligini mana shu birinchi qadamidayoq aniq his qildi. Uning nazarida prokuraturadagi ish osonroq tuyulardi. Prokuratura xodimlari uning ko‘ziga loqayd to‘ralar sifatida ko‘rinardi. Uning avvalgi ishi jinoyat iziga tushish, jinoyatchini ushlashdan iborat edi. Qolganini jinoyatning katta-kichigiga qarab yo shahar, yo depara prokuraturasiga o‘tkazilardi. Tergovchilar savol-javob qilib ishni sudga oshirishardi. Endi esa sobiq hamkasbi — jinoyat qidiruv inspektori ushlab bergan jinoyatchining taqdiri uning qo‘lida. Birinchi jinoyatchi — olim. Yaqindagina olimlik shohsupasi tomon dadil borayotgan, akasi o‘limidan so‘ng shartta burilib, boshqa yo‘lga o‘tgan, dam-badam olimlik ko‘chalarida xayolan sarsari kezuvchi yigit yangi ishda ilm odamiga yo‘liqib tursa! Taqdir uni sinamoqchimi?
    Zohid yuragi siqilib, daftarga formulalarni beixtiyor yoza boshladi. Uning odati shu — yuragi siqilsa, kalavaning uchini yo‘qotib, garang bo‘lsa, beixtiyor ravishda formulalar yozib, yechib chiqara boshlardi. Yod bo‘lib ketgan Eynshteyn nazariyalari yoki hisob olamining yechimi mushkul raqamlari daftar sahifalarini to‘ldirardi.

    U huquq sohasiga buyuk umid bilan o‘tgan edi. Adolat tiklamoqni istab edi. Bir dehqonning bolasiga hayotda nima kerak? Kunda bir kosa ovqatga qorni to‘ygan, ovqat bo‘lmagan taqdirda non-choyga qanoat qilgan, egnidagi kiyimining yengi to tirsagiga kelib, kalta bo‘lib qolgunicha yangisini ko‘rmay o‘sgan bola podsholik taxtini talab qilarmidi? Otasining yonida ketmoniga sig‘inib yashagan, rais buva marhamat etgan damda maktabda o‘qib, boshqa payt dalada kesak yalagan bola dunyoga taniluvchi olim bo‘lish orzusida yurarmidi? Qarangki, shunday bo‘lishi mumkin ekan. Akasi shahardagi oliy o‘qishga kirganida Zohid to‘qqizinchi sinfda edi. Bir tomondan akasiga havas qilib, yana bir tomondan riyoziyot muallimi qiziqtirib o‘qishlari birmuncha yaxshilanib, oqibatda oltin nishonga da’vogar bo‘lib qoldi. Dunyoning ajabtovurligini qarang-ki, suvchining o‘g‘li shunday e’tiborga, ya’ni, da’vogarlikka loyiq ekan. Ammo palovning masallig‘i bilan shavla pishirish mumkin bo‘lganidek, a’lochi bola oltin nishon olavermaydi. Palovni damlayotganda bir piyola suvni me’yoridan ko‘proq quyib yuborsangiz, qo‘lbola shavla yeysiz, o‘quv davomida mingta «besh» olib, bittagina «to‘rt»ga ilinsangiz, oltin nishonni tushingizda ko‘rib, a’lochi bola sifatida maktabdan uchirma bo‘lasiz. Albatta, bilim bergan muallimlaringizga mingdan-ming rahmatlar aytishni unutmaysiz.
    Sizni bilmayman-u, ammo Zohidning boshiga shunday savdo tushgan. Peshonasiga «jamiyatshunoslik» degan fandan bitta «to‘rt» olish yozilgan ekan, nima qilsin bechora. Riyoziyot muallimi bir yondan, akasi bir yondan targ‘ib qilib, uni Maskovdagi oliy o‘qishga borishga ko‘ndirishdi. Shu munosabat bilan otasi bitta sigirni sotadigan bo‘ldi. «Ikkita sigirni boqish azobidan qutulaman. Bir oilaga bitta sigir yetadi-da, kuzga borib tug‘ib bersa, yana ikkita-da...» dedi otasi. Otasi ko‘p alomat odam-da. Xudo uni yaratishga yaratib, so‘ng unutib qo‘yganmi, har holda shundaygina yaralganicha qolavergan — ustomonlik, hiyla, makr, yolg‘on degan ne’matlardan bebahra yuravergan. Yo‘qsa, bitta sigirning puli bilan o‘g‘lim katta o‘qishga kirib, katta odam bo‘lib ketadi, deb o‘ylarmidi. Televizorni dastlab ko‘rgan mahalda g‘uncha labli qizga ko‘z qisib, imlab qo‘yib bir hafta o‘zicha xursand bo‘lib yurgan odamning o‘g‘li voyaga yetib Maskovday joyda o‘qir ekanu sigirdan voz kechishi nima ekan?..

    Ham tijorat, ham sayohat deganlariday, riyoziyot muallimi ham borgan edi Maskovga. Yozma imtihondan «uch» olgach, tarvuzlari qo‘ltiqlaridan tushdi. Zohid masalani yod qilib olgan edi, muallimiga yozib ko‘rsatdi — to‘g‘ri chiqdi. Muallim imtihon oluvchilar bilan bahslashdi. Foyda bermadi. Og‘zaki imtihonni «to‘rt» bahoga topshirib, rus tilidan «ikki» oldiyu «sigirning joni shularga xudoyi bo‘ldi-da», deb qaytishdi. Ular «Toshkent o‘qishxonalarida poraxo‘rlik kuchli, Maskovda insof bor», degan umidni, o‘yni o‘sha yoqning o‘ziga ko‘mib kelaverishdi. Zohid ketmonni yelkasiga tashlab, otasi bilan dalaga chiqdi.
    Kolxozda o‘n besh kun ozodlik e’lon qilinib, kuniga to‘rt-beshtadan to‘y o‘tayotgan kunlarda qishloqqa tepakal bir o‘ris jingalak sochlari oqarib ketgan bir o‘zbek bilan birga kelib, Zohidni surishtirdi. Zohid uni tanidi: Maskovda og‘zaki imtihonni shu odamga topshirgan edi. Uning muallim ekanini bilardi, biroq, riyoziyot bo‘yicha yetuk mutaxassis ekanidan bexabar edi. Jingalak sochlari oqargan o‘zbekni esa Zohid tanimadi.
— Yozma imtihondagi masalani men tuzgan edim. Uning ikkita yechimi bor edi. Sen yechimning uchinchi yo‘lini topgan ekansan. Keyin fikrlasam, sen topgan yo‘l ma’qulroq ekan. Sen kelgusi yili Moskvaga albatta borishing kerak. Mana, Habib Sattorovich sendan xabar olib turadilar. Bu kishi mening shogirdim. Sen menga kenja shogird bo‘lasan.