Bismillohir Rohmanir Rohiym.
«Qachonki (bu) ish tugagach (ya’ni jannat ahli jannatga sazovor bo‘lib, do‘zaxiylar do‘zaxga hukm qilingach), shayton dedi: «Albatta, Olloh sizlarga haq va’da qilgan edi. Men esa (yolg‘on) va’dalar berib, sizlarni aldagan edim. (Lekin) men uchun sizlarning ustingizda hech qanday hukmronlik yo‘q edi, illo men sizlarni (kufr yo‘liga chaqirishim bilanoq) o‘zingiz menga itoat etdingiz. Endi meni emas, o‘zlaringizni malomat qilingiz. Men sizlarga yordam bera olmayman, sizlar ham menga yordam berguvchi emassiz. Albatta, men sizlar ilgari (Ollohga) meni sherik qilganingizni inkor qilurman. Albatta, zolimlar (ya’ni kofirlar) uchun alamli azob bordir...».*

«Shayton g‘olib, jon berarda shoshdim mano».*

    Yaratganga ming-ming shukrlar bo‘lsinkim, Siz — azizlarga aytmoq uchun dilimga yana bir gap soldi. Ollohning o‘zidan madad so‘rab, qo‘limga qalam oldim. Umid shulki, aytar so‘zlarim sizlarni befarq qoldirmas...
    Olloh subhanahu va taolo bandalariga «shayton yo‘lidan yurmanglar», degan. Nadomatkim, haq yo‘l turganida shayton yo‘li bizga durustroq ko‘rinib, shu tomon og‘amiz. Oyoqlarimiz yaxshilik emas, zulm sari yurishni ma’qul ko‘radi. Peshonamiz devorga urilganda esa, «shayton yo‘ldan ozdirdi», deb ko‘ksimizni dog‘laymiz.
    Shayton ham kishi bilmas ulug‘ qudrat egasi. U hasad, riyo, jaholat, razolat, xiyonat, g‘azab, shahvat, safohat, xasosat, anoniyyat, namimat, kizb, zulm, tama saltanatlarining sultoni. Uning saltanati qurg‘oqchilikni bilmaydi — u ekkan urug‘larga Siz bilan biz suv berib, o‘zimiz anglamagan holda xolis xizmat qilib yuramiz. Shu bois uning saltanatida qadalgan har bir urug‘ nish berib, unib chiqadi, o‘sib, meva tugadi...
    Yon-atrofimizda shayton saltanatining fuqarosi ko‘pmi, yo iymon va vijdon so‘ziga itoat qilguchi tobunlarmi? Albatta, shaytonni yenga olganlar ko‘p. Ammo shayton yo‘lidagilar ko‘zimizga ko‘pday ko‘rinaveradi. Chunki ular ekkan yomonlik daraxti tez shoxlaydi, mo‘l meva beradi. Men shu yomonlik daraxtining ildizini izlab toparman, deb yana sizlarga murojaat etyapman, vaqtingizni olyapman. Uni topmoqqa bir odamning aqli qosirlik qilmog‘i aniq. Ko‘plashib fikrlashaylik-chi, inshoolloh, to‘g‘ri xulosa chiqarib olsak.

    Hayot turfa rang. Ko‘zni yashnatib, dilga quvvat berguchi chiroyli ranglar ham, ko‘ngilni vayron qilguchi qora rang ham bor. Avvallari qora rangni ishlatishga bir tomondan ijozat, ikkinchi tomondan jur’at yo‘q edi. Qoraning yonida albatta oq, pushti, zangori... ranglar bo‘lishi shart edi. Zamon bergan erkinlikdan foydalanib, turmushimizning qora ko‘chalariga kirishga jazm etdim. Yozganlarimni o‘qib, chor-atrof zimiston-ku, deb vahimaga berilmang. Yorug‘ kunda barcha yaxshi narsalarni ko‘rib turamiz. Qorong‘ida esa ko‘rmaymiz. Urilib, surilib, qoqilib yuramiz. Alqissa, yorug‘ kunning qadriga yetmoq uchun qorong‘ulikni ham ko‘rish lozim emasmi?
    Asarni oxirigacha o‘qiy olsangiz, bunga sabringiz va vaqtingiz yetsa, bir qancha odamlar bilan tanishasiz. Ular balki qo‘shningizga, balki do‘stingizga, balki qarindoshingizga o‘xshab ketar. Shu hol yuz bersa, «Falonchini yozibdilar» deb yurmang. Bu shunchaki tasodifiy o‘xshashlikdan boshqa narsa emas.
    Hech bir inson yomonlik uchun yaratilmaydi. Inson dunyodan lazzatlanish, bu dunyo sinovlaridan o‘tish uchun keladi. Odam yerda yuradi. Shoir Asqar Qosim aytmoqchi:
       Samodagi tuzoq nima bilmagay,
       U hech kimga itoat ham qilmagay.
    Afsus, oyoqlar ostida tuzoqlar ko‘p. Bu tuzoq odam bolasining hayot yo‘lida hal qiluvchi vosita ham bo‘lishi mumkin. Men asarda sizga hamroh bo‘lguchi fuqarolarning ayrimlarini avvaldan tanishtiray. Shu maqsadda bir oz ortga qaytishimizga to‘g‘ri keladi.

__________________
* «Ibrohim» surasining 22-oyati. Alouddin Mansur tarjimasi.
* Ahmad Yassaviydan satr.

    1978 yil, 8 sentyabr.

    U momiq bulutlar ustida sarxush suzardi. Birdan bulut choki so‘kilib, pastga qarab sho‘ng‘idi. Yuragi shuv etdiyu ko‘zini ochdi. Chindan ham bulut ustida sayr qilardimi, chindan ham pastga sho‘ng‘idimi — daf’atan idrok etolmadi. Xayolini jamlashga urindi. Ko‘rib turgani — naqsh bilan bezatilgan shift — demak, o‘z uyida. Ajab, uyga qachon, kim bilan qaytdi ekan?
«— Men hazil o‘yin deb o‘ylabman...
— Qimorda hazil bo‘lmaydi, erkak.
— ...To‘layman... faqat bugun emas. Bir-ikki yil ichida.
— Pulni-ku, to‘larsan-a, xotining-chi? Xotiningni ham tikvorgansan-ku».
Bu xirildoq ovoz boshiga gurzi bo‘lib urilib, sapchib tushdi. Beixtiyor:
— Noila! — deb baqirdi.
    Javob bo‘lmadi. «Olib ketishdimi?!» degan fikr vujudini parchalab tashladi. Bu safar jonholatda baqirdi: «Noila!!!» Ayvondagi qafasda mudrayotgan to‘tiqush patirlab, bir chug‘urlab qo‘ydi-yu, tinchidi. Tashqarida it ulidi.
    U seskanib, atrofga olazarak boqdi: o‘ng tomondagi yotoq eshigi qiya ochiq. Ichkarida chiroq yoniq. Noila yolg‘iz qolgan tunlari chiroqni yoqib yotardi. «Uyda ekan...» — shu fikr uning parchalangan vujudiga jon qaytardi. Eshik tomon yurdi. Ostona hatladi-yu, toshday qotdi: ikki kishilik karavotda, umrining eng shirin damlari o‘tgan o‘rinda Noila sochlari parishon holda yotardi. Agar choyshab qonga belanmagan, chap ko‘kragiga pichoq qadalmagan bo‘lganida uni shirin uyquda deb o‘ylash mumkin edi. Achomlashgan uzun kipriklar pastki qovog‘iga soya tashlagan, bejirim lablari qimtilgan, qaldirg‘och qanotidan nusxa olgan qoshlari esa taranglashgan. U hozir xotinining na kiprigiga, na qoshiga qaraydi. U hozir Noilaning bo‘yni, baqbaqalari tishlanganini ham ko‘rmaydi. Uning ko‘zi hozir ko‘krakka qadalgan pichoqda. Dastasi kiyik shoxidan ishlangan pichoq javonda saqlanar edi. Uni kim oldi? Kim Noilaning ko‘kragiga sanchdi?
    U bir necha daqiqa telbalarcha turdi. So‘ng, esi o‘ziga kelgach, shoshilib borib ko‘krakdagi pichoqni sug‘urib oldi...

    1949 yil, 31 dekabr.

    Tongga yaqin onasining ingrayotganini eshitdi. Keyin otasi nimadir dedi. Tancha sovub qolgan, badani sovuqdan junjika boshlagan edi. Otashkurakni olib kulni titib qo‘ysa-ku, olam guliston, ammo erinchoqlik sovuqdan ustunlik qildi. Bu yumushni ertalab onasi bajarar edi. Uchovlon tanchaning uch tomonida yotishardi. Hozir onasi narigi uyda ingrayapti, otasi nimadir deyapti. Sovuq uyda nima qilishyapti ekan?
— Uyg‘ondingmi, toychoq? — dedi dadasi ostonada turib. — Turaqol, ayangni kasalxonaga tashlab kelaman. Bugun qorbobo senga ham chana, ham uka olib keladiganga o‘xshaydi. Sen yaxshi bola bo‘lib o‘tirib tur.
Ayasi dadasining qalin yoqali katta og‘ir paltosini kiyib olibdi. Uning nazarida ayasi paltoning og‘irligidan qiynalib inqillayotganga o‘xshardi. Ayasi tancha oldida to‘xtadi. U turdi. Ayasi uni o‘pib, yig‘ladi.
— Dadasi, tanchaning cho‘g‘ini ochib qo‘ying. Toychog‘ingiz sovqotibdi, — dedi. Dadasi engashib, ko‘rpaning bir tomonini ko‘tardi-da, kulini titib, cho‘g‘ni ochdi.
Keyin chiqib ketishdi.
    U joyiga yotdi. Avvaliga yolg‘izlikdan bir oz qo‘rqdi. So‘ng uxlab qoldi. Bu safar oshqozoni tatalab uyg‘ondi. Sandal ustini qoplab turgan to‘rt burchakli katta patnisda bir burda non, bir siqim turshak bor edi. Turib, yuvinishga erindi. Qo‘lini cho‘zib nonni oldi.
    Ko‘cha tomondan bolalarning quvnoq qiyqiriqlari keldi. Non bilan turshakni yeb bo‘lguncha «ko‘chaga chiqsam dadam urishadilar», deb o‘ziga o‘zi so‘z berib o‘tirdi. Qorin g‘ami bir oz arigach, dik etib o‘rnidan turdi-yu, ayasi tikib bergan paxtalikni egniga ildi.
   Ana shu paytda ko‘cha eshigi ochilib, ikki kishi kirib keldi. Ayvonga chiqib oyoqlarini tap-tap urib, qorni qoqishdi. So‘ng eshikni ochib tanchali uyga kirishdi.

— Uyda kim bor? — deb so‘radi past bo‘yli kishi.
— Otang qaerda? — deb so‘radi novcharog‘i.
— Dadam ayam bilan ketdilar.
— Qayoqqa?
— Uka olib kelgani.
Ular bir-birlariga g‘alati qarab oldilar.
— Joyingda qimirlamay o‘tir, — deb buyurdi past bo‘yli kishi.
Qo‘rqib ketganidan qimirlashga ham holi qolmadi. «Bular o‘g‘ri, yaxshi ham nonni yeb qo‘yganim», deb o‘yladi.
    Ular etiklarini yechmay, eski kigiz ustida iz qoldirib, tokcha tomonga o‘tishdi. Kitoblarni titkilashdi. Keyin sandiqni ochishdi.
U titray boshladi.
— Tanchaga o‘tir, — deb buyurdi past bo‘yli kishi.
U sovuqdan emas, qo‘rquvdan titrayotgan edi. Tanchaga o‘tirganda ham qaltirog‘i bosilmadi. «Hech narsa topisholmasa, meni o‘ldirishadi», degan xayolga kelib, yig‘lab yubordi.
— Nimaga yig‘layapsan, qo‘rqayapsanmi? — dedi novcha odam.
Tili gapga kelmay, boshini irg‘adi.
— Qo‘rqma, biz o‘g‘ri emasmiz. Biz xalqni o‘g‘ri, muttaham, dushmanlardan himoya qiladigan odamlarmiz. Sening otang ham dushman. Oddiy emas, xalq dushmani!
— Bolaga bu gaplarni gapirmang, foydasi yo‘q.
— Foydasi bor. Bilib qo‘ysa chakki bo‘lmaydi.
Tintuv tugagach, bittasi patnisni surib qo‘yib, kursi ustiga, ikkinchisi deraza tokchasiga o‘tirib, papiros tutatdi.

    Ular uzoq kutishdi. Nihoyat, ko‘cha eshigi og‘zida dadasi ko‘rindi. Qo‘lida chana! U suyunganidan irg‘ib turib, tashqariga yugurib chiqishi kerak edi. Ammo o‘rnidan jilolmadi. O‘g‘lining peshvoz chiqmaganidan dadasi ham ajablanib, «Toychoq, uydamisan?» deb qo‘ydi. Eshikni ochib, tanchali uy ichkarisiga bir odim tashladi-yu, hayratlanib to‘xtadi.
— Siz qamoqqa olindingiz, — dedi past bo‘yli odam, uning orqasiga o‘tib.
— Xalq dushmani sifatida, — dedi novcha odam, uning ro‘parasiga turib olib.
Dadasi indamadi. U: «Dadam ikkalasini urib-urib ko‘chaga otvorsalar edi», deb juda-juda istagan edi. «Nimaga urmayaptilar, kuchlari yetmaydimi? Men borman-ku!»
— Dadamga tegmang! Tegmang dadamga! — daf’atan kelgan hayqiriqni to‘xtata olmadi. Irg‘ib turib uzun bo‘ylining yelkasiga tirmashdi.
— Jim bo‘l, ilonvachcha! — u shunday deb itarib yubordi.
— Bolaga tegmang! — deb baqirdi dadasi.
— Bo‘ldi, tomosha tamom, yur, — dedi past bo‘yli odam.
— Birodarlar, — bu safar dadasining ovozi titrab chiqdi, — axir bugun yangi yil, o‘g‘lim yolg‘iz. Ertaga tong sahar aytgan yeringizga o‘zim yetib boraman.
— Mumkin emas, yur.
    Dadasi ularga boshqa yalinmadi. Faqat: «O‘g‘lim bilan xayrlashib olay», deb izn so‘radi. Ruxsat tekkach, uni bag‘riga olib, yuzini yuziga bosdi. Shunda yuziga dadasining ko‘z yoshi tegib, u ham yig‘lab yubordi.
— Yig‘lama, o‘g‘lim, Jalil o‘rtog‘ingnikiga chiqib o‘tir. Men ertalab qaytaman. Ayang senga uka olib keladi. Otini Samandar deb qo‘yamiz. Esingdan chiqmasin — Samandar!
Dadasi shu ketganicha qaytmadi.

    1980 yil, 10 iyun.

    Ular to‘rt kishi edilar. Aka-uka ularga bas kelolmasdi. Qochdilar. Ko‘cha uzun, go‘yo adoqsiz edi. Hammasi xuddi tushdagiday kechdi: jonholatda tez yuguramiz deydilaru yugurolmaydilar — qochoqlar bilan quvloqlar orasidagi masofa tobora qisqaradi. Ana, uch qadam qoldi... ikki qadam... Orqadagilarning hansirashlari yaqqol eshitiladi. So‘ng o‘ng chakkasiga orqa tomondan musht tushdi. Oyoqlari chalishib, muvozanatni ushlolmay qoldi — munkib borib deraza tokchasining qirrasiga kallasi bilan urildi. Ko‘zlari tinib, a’zoyi badani bo‘shashdi. Shu ahvolda ekanida akasining ihraganini eshitdi. Keyin akasi joni boricha baqirdi:
— Zohid, qoch!!!
    U ham «aka, qoching!» deb baqirmoqchi edi, ovozi chiqmadi. Faqat lablarini arang qimirlata oldi.
    Kasalxonada o‘ziga kelib, bo‘lgan voqealarni esladi: shanba oqshomida aka-uka darsdan chiqib, qishloqqa qaytdilar. Onasi tandirga g‘o‘zapoya qalab, non yopishga hozirlanardi. Sovchilar ishni pishirishgan, ertaga qizning uyida non sindiriladi. Qarabsizki, yozgi imtihonlar oyoqlashi bilan to‘y boshlanib turibdi-da. Aka-uka ertaga bo‘ladigan shodlikni bilishsa ham bilmaganga olishadi. Faqat uka ayyorlik bilan ko‘z qisib, akasiga qarab qo‘yadi.

— O‘rtoqlaring kelib ketishdi. Afzaling harbiydan qaytibdi. O‘sha yerda o‘tirisharkan, — dedi ona bo‘lajak kuyovga mehr bilan boqib.
Aka o‘sha yoqqa otlandi.
— Hay, o‘rtoqlaringga qo‘shilib ichmagin-a! — onasi shunday deb uni ham akasiga qo‘shib mehmondorchilikka yubordi.
    Jo‘ralar quchoqlashib ko‘rishdilar. Bir ko‘chani changitib ulg‘aygan yigitlar fotiha to‘yidan darak topishgan, ular uchun Afzalning harbiydan qaytgani bir shodlik bo‘lsa, ulfatlaridan birining bo‘ydoqlik qo‘rg‘onini buzib uylanayotgani o‘n shodlik edi. Chin shodlik shishalar bo‘shatilguncha ekan. Bir-birovlariga bitta gap kam, ikkitasi ortiqcha darajaga yetishgach, barchasi unutildi. Akasining qaysi gapi jo‘raboshiga yoqmadi — u eslolmadi. Ziyofat tugab, ko‘chaga chiqishdi. Ana shunda jo‘raboshi:
— Hali nima devding, quruq! — deb yoqasiga yopishdi.
    Akasi ham hayron. Nima degani esida yo‘q. Ularni ajratib qo‘yishdi. Aka-uka tinchgina ketishayotgan edi. Yo‘l yarimlaganda orqadan to‘rttalasi quvib keldi...
    ...Fotiha to‘yiga atab yopilgan non janozaga kelganlar uchun yozilgan dasturxonga qo‘yildi. Murda yuviladigan uyga gullar sochildi. Chimildiq tutildi...
Bu paytda u kasalxonada xushsiz yotardi.