— Elchinga xabar ber. Shov-shuv qilmalaring. Odamlarning bilmagani ma’qul.
Kesakpolvon kuzataman, degan maqsadda o‘rnidan turgan edi, Asadbek «o‘tiraver, ergashma», dedi. Kesakpolvon ostonaga qadar kuzatib borib «yolg‘iz qoldirmanglar», deb Bo‘tqaga imlagach, joyiga qaytdi.
— Bugun ja jirillab qoldingmi? Prokuror bilmasdan dumingni bosib oldimi? — dedi Kesakpolvon o‘rindiqqa yastanib o‘tirib.
— Bir nimaning hidini olganga o‘xshaydi, — dedi Chuvrindi uning qarshisidan joy olib. — Ochiq aytmadi-yu, ammo sezdirib qo‘ydi. O‘lik cho‘loqmidi?
— Nima?
— Bir oyog‘i kaltamidi?
— Men qayoqdan bilaman, yurg‘izib ko‘rib olibmanmi? Bitta o‘lik topish kerak deding, topib keldim. Endi mening boshimni og‘ritma.
— O‘xshamaganidan topilibdi-da. Bek akam-ku, ishondilar. Prokuror darrov ishonadiganmas.
— Hey, akosi, egasiz o‘liklar taxlanib turgan joy bormi? Yo Haydar akang jingalak soch o‘lik tug‘ib berishi kerakmidi?! Aytaver, sen aytsang, o‘lik tug‘ib bermagan — nomard!
— Jahlingiz chiqmasin, shoshilinchda bo‘lgan ish... Chorasini o‘ylashimiz kerak.
— Sen bola, bir xil paytlarda ja o‘zingdan ketyapsan.
— Haydar aka, siz shu gapni ko‘p aytasiz, men ham bir xil javob beraman: mening maqsadim bir — hammamiz bexavotir yashaylik. Biz qilko‘prikda yuradigan odamlarmiz. Bularning qachon oyog‘i toyib ketarkin, qachon yiqilarkin, deb umid bilan tikilib turgan ko‘zlar mingta. O‘zimiz ehtiyot bo‘lmasak, birov bizni ehtiyot qiladimi, bizga birovning joni achiydimi?

— Bu ishing yaxshi, gap yo‘q! Lekin oshirvorma, bola. Qil ko‘prikda yursak ham qo‘limiz uzun, pastda yiqilishimizni kutayotganlar ko‘p bo‘lsa, tepada qo‘limizdan ushlab qoladiganlar ham bor. Shuni unutma, bo‘lar-bo‘lmas gaplarni Bekka aytaverma.
— Bek akamga nima debman?
— Bugungi gaping shart emas edi. Sharif masalasini o‘zimiz imi-jimida to‘g‘rilasak ham bo‘lardi. Oraga jononni qo‘shib, meni aybdor qilib qo‘yding.
— Imi-jimida ish qilishga haqqimiz yo‘q. Bek akam hamma narsadan xabardor bo‘lishlari kerak. O‘ng qo‘lning ishini chap qo‘l bilmasa chatog‘i chiqadi.
— Senga aql o‘rgatgan men ahmoq, — dedi Kesakpolvon jilmayishga harakat qilib. — Ehtiyot bo‘l, bola, jag‘ingni ezib qo‘ymayin. Ildizimga bolta uraman, deb urinib yurma.
Kesakpolvon bu gapni hazil ohangida aytayotgan bo‘lsa ham Chuvrindi hazil tagi zil ekanini fahmladi. Ammo sir boy bermaslik uchun jilmayib qo‘yib javob berdi:
— Hammamizning ildizimiz bir. Yashamoq ham birga, o‘lmoq ham birga.

    Asadbek qizi yotgan xonaga kirmadi. To‘g‘ri, odatda ichkariga erkak zoti qo‘yilmasdi, lekin Asadbek o‘tmoqni ixtiyor etsa, istisno tariqasida bu qoida buziluvi mumkin edi. U qoidani buzgisi kelmadi, demoqlik lofga yaqin gap bo‘lar. Asadbek qizi oldida o‘zini aybdor his qilar, ana shu his Zaynabga ro‘para bo‘lishiga yo‘l qo‘ymas edi. U qizining mungli ko‘zlariga botinib qaray olmasdi. Farzandga ilashgan bir misqol baxtsizlik otaga yuz botmon miqdorida og‘ir baxtsizlik yuki bo‘lib ezajagini qizi yo‘qolib, topilganidan so‘ng his etdi.
    Tabibboshining xonasida o‘tirganida davolovchi tabib tib ilmiga xos tilda xastalik sabablarini bayon qildi. Uning gaplari Asadbekning qulog‘iga kirmadi. U qovoqlarini uyub, bir nuqtaga tikilganicha o‘tirdi. Tabib gapini tugatib, jim bo‘lgach, unga qaradi-da:
— Yangangni chaqir, — dedi.
    Ellik uchinchi yilda ukasi Samandarning hech kutilmaganda shamollab, o‘lib qolishi yuragiga bitmas jarohat solgan edi. Bu jarohat yillar o‘tib ham tuzalmadi. Bil’aks, yaralangan jangchi badanida qolib ketgan temir parchasiday dam-badam qo‘zg‘olib azob berib turdi. Badandagi temir parchasini jarroh olib tashlashi mumkin, ammo yaralangan ruhga davo yo‘q... Birinchi farzandi tug‘ilganida baxtiyorlik dengizi uzra suzdi. Biroq, bu dengizning po‘rtanalari ham bor edi. Bola yo‘talsa yoki isitmalasa Asadbek shaytonlab qolay derdi. Bola tuzalmagunicha ming xayolga borardi. Tanchaning bir chetida yotgan ukasi ko‘z oldiga kelaverardi. Samandarning isitma otashida yonib aytgan so‘zlari qulog‘i ostida jaranglayverardi: «...samalo‘t, qanotiyni pastlab o‘t...»
    Dunyo yuzini ko‘rmay o‘tgan nabirasi yana jarohatini yangiladi...
    Manzura ostona hatladi-yu, qaddini bukib o‘tirgan eriga yaqinlasha olmay, to‘xtadi. Nazarida eri «He, noshud!» deb so‘kib qoladiganday edi. Asadbek xotiniga qaradi, unga rahmi keldi. Manzuraga yaxshi gap aytgisi, ko‘nglini ko‘targisi keldi. Lekin gap topolmadi. Ro‘parasidagi bo‘sh stulni ko‘rsatib, «o‘tir» dedi. Ikkovi anchagacha jim o‘tirishdi.

— Bir oydan keyin o‘g‘illaring kelishadi. Ikkovini baravar uylab qo‘yamiz, — dedi Asadbek jimlikni buzib. Ko‘pdan beri xayolini band etib kelayotgan bu fikrni aynan shu damda, uyda emas, aynan shu yerda aytishiga sabab, xotinining zimiston ko‘ngliga umid chirog‘ini yoqish edi.
— Xudo o‘sha kunga yetqazsin, — dedi Manzura titroq ovozda.
«Hozir yana bir narsa desam yig‘lab yuboradi», deb o‘yladi Asadbek.
— Sen piqillama, hali yosh, istaganicha bola ko‘raveradi.
— Aytganingiz kelsin, iloyim... dadasi... bolani olib  ko‘mish  kerak. Bu yerdagilar  tashlab  yuborishadi.
— Ha, ha, albatta, — Asadbek shunday deb, telefon go‘shagini ko‘tarib, lozim raqamni terdi. Uch qavatli uy yerto‘lasidagi telefonchi qizlar uning ovozini tanib, darrov, xos xonani uladilar. Go‘shakni Chuvrindi ko‘tardi.
— Mahmud, — dedi Asadbek, — Haydar akang bu yerga yetib kelsin. Sen o‘zing Elchinning uyiga borib tur, qabristonga odam yubor. Bolani ko‘mish kerak.
    Shunday dedi-yu, go‘shakni joyiga qo‘ydi — ortiqcha gap-so‘zga hojat yo‘q edi. Tabibboshi darsga kech qolgan boladay eshikni asta ochib, qaradi.
— Kiravering, — dedi Asadbek unga marhamat qilib. — Ayting, bolani tayyorlab qo‘yishsin...
— Olib ketasizlarmi? — dedi tabibboshi ajablanib. — Odatda ko‘pchilik...
— Men ko‘pchilik emasman...
Haydar yetib kelishi bilan Elchinning uyiga jo‘nashdi.

    ...Asadbek qabristonlarda ko‘p marta bo‘lgan. Ammo bu safar o‘zi ham anglamagan g‘alati bir kayfiyatda kirib, g‘alati bir kayfiyatda chiqdi. Ilgari u bahaybat qabrtoshlarga e’tibor bermas edi. Bugun ne uchundir bu toshlar g‘ashiga tegdi. Garchi yer ostida, indamaslar olamida yotganlar bir xil libosda, bir xil ko‘rinishda bo‘lsalarda, ularning tepalari turli holda bezalgan: bir qabr shunchaki somon suvoq qilib qo‘yilgan, boshqasi ustida oq marmar, qora marmar... hatto haykallar... Bo‘y baravar bir haykal qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib turibdi. Shom qorong‘usida o‘tgan odam qo‘rqib ketishi hech gapmas — xuddi mayit yer ostidan chiqib «Xush kelibsiz, qani, ichkariga marhamat», deb turganday...
    Bahaybat qabrtosh yonida bolaning qabri bir uyumgina tuproq bo‘ldi. Xuddi bolalar hammompish o‘ynashga to‘plagan tuproqdayin...

    Quyosh botayotgan mahalda Manzura kasalxonaga — qizi yoniga, Asadbek huvillab yotgan uyiga qaytdi. Uning ko‘ngli yolg‘izlikni istayotgan edi. Tanho qolib, tanholik iskanjasida ezila boshladi. Uyga kirdi, hovliga chiqdi. Xuddi yo‘qotgan bir narsasini qidirayotganday ivirsidi. Kesakpolvonni chaqirtirmoqchi bo‘lganida, darvozaxonada tanish ovoz eshitildi — Jalil! U odati bo‘yicha, birov eshitsa-eshitmasa darvozaxonadayoq gapini boshlab yuborgan edi.
— Sen ham odamga o‘xshab uyingda o‘tirar ekansan-ku, a? — dedi u Asadbek bilan salomlashgach.
— Daydib yurganimni ko‘rganmiding? — dedi Asadbek, uni ayvonga boshlab.
Jalil ikki kishi bemalol sig‘adigan yumshoq o‘rindiqqa o‘tirib, chordana qurib oldi-da, fotiha qildi. So‘ng «shirin so‘zlik» bilan hol so‘radi:
— Ha, tinchlikmi, qovog‘ingdan qor yog‘ib turibdi?
— Qovog‘im joyida, qor yog‘ayotgani yo‘q.
— Bekor aytibsan. Men devor bo‘lmasa ko‘chani ko‘radigan odamman. Manzurang qani?
— Kasalxonada.
— Ana, bilaman-da! Zaynab tuzukmi?
Asadbek «Zaynabning tobi yo‘qligini qayoqdan bilding?» deganday unga ajablanib qaradi.

— Menga bunaqa qarama. Hovliga o‘tuvdim. Eshitdim. Zaynab o‘zini osib qo‘yganmish. Shu rostmi o‘zi?
— Rost...
— Nima gap o‘tuvdi?
— Hech gap.
— Bekordan-bekor odam o‘zini osarkanmi? Kallangni ishlatib ko‘rmadingmi?
— Sasima. Ishing bo‘lmasin.
— Ishim-ku, bo‘lmaydi, og‘aynichalish. Senga achinaman-da. Har holda qiz o‘rtog‘imsan. Jahling chiqsa ham rost gapni aytaymi?
— Ayt.
— Puli ko‘pning aqli kamroq bo‘larkan. Xudo senga boylik berdimi — berdi. Obro‘ berdi, xullas, nimaiki xohlasang hammasini berdi. Evaziga bittagina ish buyurdi, shuni qilmaysan, a?
— Nima ish?
— Namoz o‘qish-da! O‘qisang o‘lib qolasanmi?
— Vaqt-soati kelar.
— Masjid qurdirganing nimasi-yu, o‘zing namoz o‘qimaganing nimasi?
— Ishing bo‘lmasin, dedim.
— Xo‘p, ishim bo‘lmasa bo‘lmay qo‘ya qolsin. Hozir jahling chiqib turibdi, gap yoqmaydi senga. Lekin bilib qo‘y: mendaqa og‘aynini boshqa topa olmaysan.

— Kim o‘zini maqtardi?
— Xo‘p, men ahmoqman. Lekin bilib qo‘y: o‘sha ahmoq oshnang sening faqat buguningni emas, oxiratingni ham o‘ylab gapiryapti bu gaplarni. U dunyoda men jannatda yursamu sen do‘zaxda yursang, menga alam qiladi.
Bu gapni eshitib Asadbek kulimsiradi.
— Nimaga ishshayyapsan? — dedi Jalil achchiqlanib.
— O‘zing namozni qachon boshlading?
— Yarim yildan oshdi.
— Jannatga kirish uchun yarim yil namoz o‘qish yetarli ekanmi? Senga hozirning o‘zida «jannatga kirasan» degan patta berib qo‘yishdimi?
— Sen bola meni masxara qilma. Men yarim yil namoz o‘qib, erta-indin o‘lib beradigan ahmoq emasman. Xudo xohlasa, yuzga kirish niyatim bor. Hassaga suyanib, munkillab yurganingda bir kulayin...
— O‘zing munkaymaysanmi?
— Yo‘q, mening suyagim mehnatda qotgan. Maishatni zo‘r qilgan odam tez munkayadi. Kam yeb, sabr qilib yurgan odam qariganida ham baquvvat bo‘larkan.
— Qariguncha yo‘g‘on ingichkalashib, ingichka uzilarkan...
    Bir oz asabiy holda boshlangan suhbat shu zaylda yumshab qorong‘i tunga qadar cho‘zildi. Jalil Zaynabni ham, bo‘lib o‘tgan noxush voqealarni ham boshqa eslamadi. O‘zining sodda gaplari bilan oshnasining ko‘nglini ovlab o‘tirdi. Uyiga ketishga harakat ham qilmadi. Asadbek ichkaridan ko‘rpachalar olib chiqib, hovlidagi so‘riga o‘rin soldi. Yana allaqancha vaqtgacha suhbatlashib yotdilar. Jalil «ertalab ishga boraman» deb ko‘rpaga burkanganida tun yarimlab qolgan edi.
    «Chindan ham bunaqa oshnani topa olmayman», deb o‘yladi Asadbek.
    Asadbek shu paytgacha hovlidagi so‘rida yotmagan edi. Shuning uchun ham boloxonadagi yigitlar bu tunni yanada sergak holda o‘tkazdilar.

    Aeroportga kiraverishda yig‘lab turgan ayol Zelixonga tanishday tuyuldi. Bu go‘shtdor ayol turklarni olib ketgan avtobus karvoni iziga ko‘z tikkanicha yig‘lardi. Ichkaridan uzun bo‘yli, qorin qo‘ygan, bashang kiyingan Selim chiqib kelgach, o‘n besh kun ilgari erini jon-jahdi bilan himoya qilgan bu xotinni tanidi.
— Nima qilib turibsan, kir ichkariga! — deb jerkidi Selim.
— Buvimlarni ko‘rdim,— dedi ayol yig‘idan to‘xtamay.
— Ko‘rgan bo‘lsang, yaxshi, tirik ekan. Keyinroq topamiz. Osmonga chiqib yo‘q bo‘lib ketishmaydi, o‘lmay qolganiga quvonsang-chi! — Shunday deb o‘ziga yaqinlashayotgan Zelixonga ko‘zi tushdi-yu, rangi oqarib ketdi: — Zeli og‘a?
— Ko‘rinishing binoyi...— dedi Zelixon unga boshdan-oyoq razm solib.— Uying yonmaganga o‘xshaydi, a? Bo‘ri bilan shunday shartlashganmiding?
Ayol erining qo‘lidan ushladi.
— Yuring, bu yerda turmaylik.
— Sen ichkariga kiraver, qo‘rqma, eringni yeb qo‘ymayman. Buni it yesa, it ham harom o‘ladi.
— Agar yana tegsangiz dod solaman, milisa chaqiraman,— dedi ayol.
— Milisaning eringni himoya qilishdan boshqa tashvishi yo‘qmi? Bor, deyapman, erkaklarning gapiga sen aralashma. Hozir buni chertishdan ham hazar qilaman. Buni urish bilan ish bitmaydi, buni birato‘la otish kerak!

Bu gapdan keyin ayolning esxonasi chiqib, eriga qalqon bo‘lmoqchi edi, Selim uni siltab tashladi:
— Ichkari kir, deyilgandan keyin kir. Bolalarga qara!
Ayol eriga bo‘ysunib, ichkariga kirdi.
— Men bunchalik bo‘larini kutmagan edim,— dedi Selim o‘zini oqlash niyatida.
— Qanaqa bo‘ladi, deb o‘ylovding?
Selim «bilmayman» deganday yelka qisdi.
— Bo‘ri qaerda?
— Bilmayman, uni o‘shandan beri ko‘rmadim.
— Nega ketyapsan, senga tegishmabdi-ku?
— Bilib bo‘ladimi, bugun bo‘lmasa, ertaga...
— Shunday uyni tashlab ketaverasanmi?
— Picha vaqt o‘tsin, tinchisin, kelib sotib ketarman.
— Sotolmaysan.
— Nega, Zeli og‘a?
— Uyingni bugunoq yoqaman.
— Yo‘q, Zeli og‘a, bolalarimga rahmingiz kelsin, meni xonavayron qilmang.
— Seni xonavayron qilib bo‘larkanmi? Nechta chamadon bilan ketyapsan.
— Ko‘p emas,— dedi Selim dovdirab,— oltita. Kichkina chamadonlar.
— Boshqalar,— Zelixon avtobuslar karvoni ketgan tomonga qarab qo‘ydi,— bitta ko‘ylak bilan ketishdi. Og‘am Ismoilbeyga kafanni o‘zbeklar berishdi.