— Bu yigit tutingan ukam — Mahmud. Bu devor-darmiyon qo‘shnim, oshnam Jalil, — dedi Asadbek.
— Samandar qani? — deb so‘radi qariya.
— Samandar... o‘lgan. Ellik uchinchi yilda.
— Ellik uchda? Astag‘firulloh!.. Qaysi paytda?
— Stalin o‘lgan kuni.
— Astag‘firulloh... Astag‘firulloh... Yo Rabbim, o‘zing qudratlisan! Bo‘tam, otangizning xastaliklari xuddi shu kuni boshlangan edi. Aniq esimda. Bir hafta deganda jonlari uzildi. Olloh rahmat etsin, — qariya shunday deb picha sukut qildi. — Qani, lutf qilingiz, kulbamizni obod etingiz.
Otasi haqidagi o‘ylar bilan band bo‘lgan Asadbek qariyaning uyga taklif etayotganini darrov tushunib yetmadi. Buni fahmlagan Chuvrindi uning o‘rniga javob berdi:
— Avval mozorboshiga borsakmikin?
— Ixtiyoringiz... — Qariya shunday deb do‘mpayib turgan qabrlar sari yurib pichirlab duo o‘qidi, so‘ng ovozini chiqarib dedi: — Assalomu alaykum, ey mo‘’minlar, sizlar bizlardan avval keldingiz bu yerga, biz ham bir kun kelarmiz...
    Bu gap Asadbekka ta’sir etib, etlari jimirlashib ketdi. Qariya bilan izma-iz borayotgan Jalil undan asta so‘radi:
— Bu yerdagilarning barchasi musulmonmi?
— Yo‘q, — dedi Qariya, — aralash qo‘yilgan. Raqamlarga qarab ko‘plarini eslab qolganman. Birodarlarimni kunda bir ziyorat qilib turaman.

    O‘t bosgan qabrlar orasidagi lozimini qiynalmay topib borishdi. O‘tlar toptalib, yolg‘izoyoq so‘qmoqlar hosil bo‘lganidan qariyaning rost so‘zlayotganini sezish mumkin edi.
— Rahmatli dadangiz shunda madfundurlar, — dedi qariya, so‘ng ko‘rsatgan qabri yoniga o‘tirdi. Asadbek uning o‘ng tomoniga, Chuvrindi bilan Jalil chap tomoniga o‘tirdilar. Orqaroqda kelayotgan Kozlov, gul ko‘tarib olgan yigit bir necha qadam narida to‘xtashdi.
    Qariya «tilovat qilasizmi, bo‘tam?» degan ma’noda Asadbekka qaradi. Buni sezgan Jalil bilgan suralarini ovozini baralla qo‘yib o‘qiy boshladi...
    Duodan so‘ng Jalil o‘rnidan turdi-da, «Saloti janoza» deb qo‘ydi. Qariya unga ajablanganicha qarab:
— Bo‘tam, janoza vaqtida o‘qilgan, — dedi.
— Shu yerda-ya? — dedi Jalil taajjubini yashirmay. — Kim o‘qigan?
— Men... Qani, o‘tirsinlar... Tarix shuki, kamina ham shu qamoqxona tuzini totganlardan. Mo‘’minlar bandalikni ado etganda janozalarini o‘qir edim.
— Kafan-chi?
— Bu yog‘iga ojiz edik. Nasoriylar ham tobutsiz ko‘milardi. Mo‘’minlarning yuzlarini qiblaga moyil qilib, so‘ng betlarini tuproq tegmaydigan qilib yopib, so‘ng ko‘mardik. Boshqa ilojimiz yo‘q edi.

    Bu gapni eshitib, Chuvrindi o‘z otasini esladi. «Bular-ku, ilojsiz ekanlar, ular-chi? Kafanladilarmi? Yuzni qiblaga qaratdilarmi? Lahad qazidilarmi ekan?..» Chuvrindi shularni o‘ylab, xayoliga bir gap keldi-yu, so‘radi:
— Taqsir, endi qabrni ochib, kafanlab, lahad kavlab qayta ko‘milsa bo‘lmasmikin?
— Bunga hojat yo‘q, bo‘tam. Birlamchi, marhumlarni bezovta qilmagan ma’qul. Bunda jasad yotadir. Ruhlari esa vallohi a’lam erkinlikdadir. Ikkilamchi shuki, bunda madfun etilganlar, vallohi a’lam, shahidlik martabasidadirlar. Aksarlari kofirlar bilan olishib o‘ldilar, inshollohkim, Yaratganning o‘zi ularga shahidlik martabasi berar. Shahidlarga esa kafan lozim emas. Qabristonni ziyorat qilmoqning odobi shuki, bilgan odam «Yosin»ni o‘qimog‘i darkor. Orangizda bilganlar bormi? — Qariya shunday deb Jalilga qaradi. Jalil yelka qisib, bosh chayqagach, tilovatni o‘zi boshladi. Uning qiroati shu qadar yoqimli ediki, uchchovlari bir onda sehrlandilar. Kozlov qaqqayib turishni o‘ziga noqulay deb bilib, yigitning qo‘lidan gulni oldi-da, qabr ustiga qo‘yib, asta iziga qaytdi.
 

— Rahmatli dadangiz bilan uch yildan ortiq birga bo‘ldik, — dedi qariya duodan so‘ng. — Cho‘rtkesar, haqiqatparvar edilar. Xudo kuchdan ham bergan edi. Dadangiz kelgunlaricha bizga kun yo‘q edi. Aristonlar orasida bir devday maxluq bor edi. To‘ng‘iz deb laqab qo‘ygandik. U bor joyda hazrati Azroilga hojat yo‘q edi. Dadangiz kelganlarida uch-to‘rt karra xiralik qildi. Bir kuni qarasak, tunda kimdir to‘ng‘izning boshini boltada chopib tashlabdi. Bu ishni kim qilganini hamma fahmladi. Xo‘jayinlar ham sezishdi-yu, guvoh bo‘lmagani uchun bo‘yniga qo‘ya olishmadi. Rahmatli dadangiz tufayli o‘shandan keyin bag‘rimizga shamol tegib qoldi. Katta nachaynik itfe’l edi. Dadangizning payiga tushdi. Shaxtaga haydadi. Uch marta ovga olib chiqdi. Ov deganimiz Xudoning bir balosi edi. Itfe’l o‘ziga yoqmagan aristonlarning besh-oltitasini o‘rmon ichkarisiga haydab borib, so‘ng qo‘yib yuborar edi. Kim evini qilib, uning o‘qlariga chap berib, lagerga qaytib kelsa keldi, bo‘lmasa «qochishga uringanda otib tashlandi» deb xatga tirkashardi. Uchinchi marta dadangizning yolg‘iz o‘zlarini olib chiqishdi. Evlasholmadi. Xudo o‘z panohida asraganidan keyin, o‘q do‘li yog‘dirilsa ham bir tuki uzilmaydi-da. Dadangizga boshqacha o‘lim nasib etgan ekan. Stalin o‘lgani haqidagi xabar bizga sakkizinchi martda yetdi. O‘shanda dadangizning xastaliklariga uch kun bo‘lgan edi. Bu yerning do‘xtiri ham aristonlardan edi. Yo qo‘li kaltamidi yo ilmimi, harholda chora topmadi. Yana uch kundan so‘ng isitma aralash alahsirab turib, uzildilar. Samandarni ko‘rishga ilhaq edilar. Shu armon bilan ketdilar. Yana bir armonlari — sizlardan hech xat-xabar bo‘lmadi. Ko‘zlari to‘rt bo‘lib kutdilar.

Bu gapni eshitib, Asadbek yalt etib qariyaga qaradi:
— Qaerga yozishni bilmas edik. U yoqdagi idoralar ma’lumot berishmadi. O‘zlaridan xat olmadik.
— Ko‘p yozdilar. O‘zim guvohman. Bilmasam, nechukdirki, sizlarga yetmagan ekan. Xastalanmaslaridan burun ham yozganlari yodimda. Balki xat bu qamoqxonadan chiqarilmagandir. Balki turadigan yeringizda g‘alamislar bo‘lgandir. Shunaqasini ham eshitganmiz.
Bu gapdan keyin Asadbek Chuvrindiga qaradi. Chuvrindi bu qarashning ma’nosini tushunib, «ma’qul» deganday bosh irg‘adi.
Barchalari uchun kutilmaganda Jalil qariyaga savol berdi:
— O‘zingiz nima uchun o‘tirgansiz?
Asadbek achchiqlanib, Jalilga qovoq uyub qaradi. Chuvrindi xijolatlik bilan boshini egdi. Qariyaga esa bu savol malol kelmadi:
— Har narsa mavridi bilan, bo‘tam. Bu yerda hasrat daftari o‘qish joiz emas.
Qariya shunday deb o‘rnidan turdi. Jalil bilan Chuvrindi unga ergashdi. Asadbek o‘rnidan jilmadi. Uning qolganiga e’tibor bermaganday, uchovlon uy sari yurdilar.
    Asadbek bu onning qanday kechishini ko‘p xayol qilgan edi. Dam qabrni quchoqlab yig‘lagan bo‘lardi. Dam otasining ruhi bilan suhbatlashardi. Onasining taqdiri, Samandarning o‘limi, o‘zining sarguzashtlarini... gapirib berardi. Qariya bilan uchrashuv, uning hikoyasi xayollarini to‘zitib yubordi. Hozir to‘zonga aylangan xayollariga bandi bo‘lib, qabrga tikilganicha nest holida o‘tirardi.

    Qariya uyiga yaqinlashgach, Kozlov mehmonlarni olib ketajagini ma’lum qildi. Qariya uning gaplarini eshitib, bosh chayqadi.
— Avval uyga kiringlar. Bir piyoladan choy ichinglar. Kecha bu yigitlar kelishgandan beri yo‘lga ko‘z tikaman. Oshga unnab qo‘yganman, hozir guruch solsam, oshdan so‘ng mayli, siz mezbonga o‘xshaysiz, ixtiyor sizda. Unga qadar Asadjon bo‘tam ham bir nima der-lar. Bugun u kishining ko‘ngillariga qaramasak bo‘lmas.
    Qariya shunday deb mehmonlarni ichkari kirishga undadi. Kozlov «hozir bir joyga borib kelaman», deb yigitlari bilan «Jiguli»ga o‘tirdi. Jalil oldinda, Chuvrindi unga ergashgan tarzda torroq dahlizdan o‘tib, uyga kirdilar. Uy ichi sarishta, ozoda edi. To‘rda ensiz karavot, o‘rtada dumaloq stol. Ortiqcha ashyolar ko‘zga chalinmaydi. Qariya fotiha o‘qigach, o‘rnidan turdi-da, dasturxon yoydi. Tokchadagi mayiz, turshak, bodom, yong‘oq solingan likopchalarni olib qo‘ydi. Mo‘’jaz sandiqdan non olib, pichoq bilan kesdi. So‘ng «dasturxonga marhamat qilinglar», deb chiqdi-da, dam o‘tmay choynakda choy ko‘tarib kirdi.
— Siz gazda qaynagan choyga o‘rganib qolgansiz. Samovarchoyni ham bir ko‘ringlar-chi, — dedi jilmayib.
Choy icha turib, qariya Jalilga qaradi:
— Bo‘tam, endi haligi savolingizga javob berayin.
— Unchalik shart emas, — dedi Jalil o‘ng‘aysizlanib.

— Shart emas-ku, ammo qiziq-da. O‘rislarning ovloq bir makonida bu o‘zbek chol qaydan paydo bo‘ldi deb ajablanasiz-da. Aslida-ku, bu joylar keyinoq o‘risniki bo‘lgan. Bu yerlarda azaldan turk qavmlari yashab kelgan. Bu yog‘i Enasoy, u yog‘i Boyko‘l, Yoqutistonu Tuman, Jeta... Zamonaning zayli bilan endi o‘risniki bo‘lib ketdi-da. Men asli marg‘ilonlikman, bo‘tam. Dadam rahmatli hofizi qur’on bo‘lganlar. Atlas to‘qishda dadamga teng keladigani bo‘lmagan. Yigirma to‘qqizinchi yili «Hamzaxonni mullalar o‘ldirdi», deb ilmi borlarni terib, qamashdi. Dadam rahmatlini ham o‘shanda olishgan. Kosibchilik qilib ro‘zg‘or tebratayotgan odam Marg‘ilonda yashasa, Hamzaxonni Shohimardonda o‘ldirishgan bo‘lishsa... Sho‘rolarga bir bahonai sabab kerak ekan-da. Agar dadam hofizi qur’on bo‘lmaganlarida birov tegmas edi. Asadjon bo‘tam bilan taqdirimizning shu yeri o‘xshash ekan. Rahmatli dadamni boshqa ko‘rmadik. Mana shunaqangi turmalarda azob chekib o‘tgandirlar, deyman. Eslasam, hali ham yuragim o‘rtanib-o‘rtanib ketadi. Ko‘p o‘tmay bizni ham quloq qildilar. Ukrainaga tushdik. Shunisiga ham shukr qilib, dehqonchilikdan nasibamizni terib yeb yuruvdik, urush boshlansa deng. Qismatimizda bu ham bor ekan. Baquvvat yigit edim. Nemis kattalaridan birining nazariga tushibman. Xizmatkor kerak ekan, Olmoniyaga jo‘natdi. Onam, ikki ukam, singlim faryod solib qolaverishdi. Ularni shu bo‘yi ko‘rmadim. Qamoqdan chiqqanimdan keyin ham ko‘p qidirdim, yo‘q, topmadim. Nemis nima uchun menga xaridor bo‘lib qoldi, desam, u urushdan oldin Turkiyada yurib musulmonlarning ozodaligiga, to‘g‘riligiga tan bergan ekan. Biron oylardan so‘ng o‘zi ham uyiga qaytdi. Xizmatini halol bajarib yuraverdim. Men borgan joy urushdan holi ekan. Urushning tamom bo‘lganini bilmabman ham. Bir kuni xo‘jayin: «Urush tugadi, istasang uyingga qayt, istasang boshqa xizmat qil, istasang men bilan yur, Amerikaga ketyapman», deb qoldi. «Amerikada menga nima bor», deb uyga qaytmoqchi bo‘ldim. Marg‘ilonga qaytish qayda, to‘ppa-to‘g‘ri turmaga tiqdilar. Odam bolalari shu darajada to‘g‘ri yo‘ldan toyganlarki, faqat bir-birlarini aldab yashaydilar. Yolg‘on gap topilmay qolgan damdagina bir-ikki rost gapirishga majbur bo‘ladilar. Shu sababli bir-birlariga ishonmaydilar. Shu sababli menga ham ishonmadilar. Hali u turmada, hali bu qamoqxonada yurib, oxirgi makonim shu yer bo‘ldi.

— Oqlanganingizdan so‘ng uyingizga qaytavermadingizmi? — deb so‘radi Chuvrindi.
— Marg‘ilonga qaytib bordim. Picha yashadim. Uy-joylarimiz musodara bo‘lib ketgan. Qarindosh-urug‘lar tanimaydi. Tanigani bordi-keldi qilgani qo‘rqadi. Endi qonim qo‘shilmasligini sezdim. Yana deng, tushlarimga shu yerda yotgan birodarlarim kiraverishadi. «Bizni yolg‘iz qoldirdingmi?» deb chirqirashadi. Shu sabab bo‘lib bu yoqqa qaytvordim-da. Avval qishloqda yashadim. Keyin shu uychani qurdim.
— Tirikchilik nima bo‘lyapti, tirikchilik? — deb so‘radi Jalil.
— Tirikchilikmi? Yerga egilsangiz, bo‘tam, yer boqadi. Bu tomonlarda yerning hisobi yo‘q. Istagancha dehqonchilik qilish mumkin. Bog‘im bor, dehqonchilik qilaman. Olloh nasibamni berib turibdi, alhamdulillah.
Qariya shunday deb soatiga qarab oldi.
— Men guruchni solaveray. Keyin shomni o‘qiymiz, — dedi Jalilga qarab, so‘ng Chuvrindiga qaradi: — Siz bo‘tam, Asadjonni chaqiring.
    Qariya bilan Chuvrindi chiqib ketishgach, Jalil xonaga ko‘z yugurtirdi. Karavotning oyoq tomoniga joynamoz taxlab qo‘yilibdi. Bosh tomondagi tokchada kitoblar. Jalil o‘rnidan turib ulardan birini oldi-da, varaqladi. Arab harflariga tishi o‘tmagani uchun hech nimaga tushunmadi. O‘zicha «Qur’on bo‘lsa kerak» deb taxmin qildi. «Bu odam katta mullaga o‘xshaydi, men ahmoq, uning oldida janoza o‘qimoqchi bo‘ldim», deb o‘zini o‘zi koyidi.

Bir oz fursat o‘tgach, qariya kirib undan so‘radi:
— Tahoratingiz bormi, bo‘tam?
— Yo‘q, — dedi Jalil. — Tayammum qilib qo‘ya qolaman.
— Nimaga? — deb ajablandi qariya. — Suv bor-ku? Suv bo‘lsa, sihatingiz ko‘tarsa, tayammumga yo‘l yo‘q, bo‘tam..
    Shomni o‘qib bo‘lishganda ham Asadbek qaytmadi. Jalil bundan foydalanib yo‘ldagi bahsni aytib berdi.
— Bahslashmaganingiz durust bo‘libdi, bo‘tam, — dedi qariya. — Buning uchun odamga ilm kerak. Buning uchun Injil bilan Qur’oni Karimni puxta bilish shart. Ulamolar ham bu masalada ehtiyot bo‘lib bahsga kirishadilar. Ilm sayoz bo‘lsa, islomning afzalligini ko‘rsataman, deb aks ish qilib qo‘yish mumkin.
— Siz bilsangiz kerak, — dedi Jalil kitoblarga ishora qilib.
— Menda ilm yo‘q, bo‘tam. O‘qiganlarim yetarli emas. Bu sohada mening bilganlarim shuki, nasroniylar Iso alayhissalomdan so‘ng adash yo‘lga kirib ketdilar. Injilga o‘zlaricha o‘zgartishlar kiritdilar. Iso Masixni Xudoning o‘g‘li deb atadilar. Ammo, bilingki, bo‘tam, shu gaplarni aytish bilan bahsni yengib bo‘lmaydi. Ayniqsa ilmdan uzoq bir odamga gap uqtirish mushkul.
Asadbek kirib ularning gaplari uzildi. Qariya shamchiroqni yoqdi. Kozlov kelgach, osh suzildi. Asadbekning tomog‘idan ovqat o‘tmadi.
Kozlovning qishloqqa borib yotish haqidagi taklifini Asadbek rad etdi.
— Men shu kech otam  yonida qolay. Jalil bilan Mahmud sen bilan birga qaytishadi, — dedi u.

    Asadbekning ahvolini tushunib turishgani uchun bahslashib o‘tirishmadi. Kozlov qariyani bir chetga tortdi-da:
— Asad betob, — dedi. — Muyulishdagi mashinada bir yigit o‘tiradi. Agar Asad behalovat bo‘lsa, darrov xabar qiling.
    Asadbek qariya bilan otamlasharman, deb o‘ylagan edi. Yolg‘iz qolishgach, gaplashgisi kelmadi. Ko‘ngil yolg‘izlikni istadi. Tashqariga chiqib yog‘ochdan yasalgan o‘rindiqqa o‘tirib, qabriston tomonga tikildi. Vujudidagi og‘riqni ham, isitmasi ko‘tarilganini ham sezmadi.
    Ertasiga qariya bilan xayrlashib, Krasnoyar sari yo‘lga tushdilar. Shaharga kirmay, kasalxona yo‘liga burildilar. Asadbek ancha holsizlanib qolgani uchun undan so‘rab o‘tirmadilar. Asadbek uchun joy hozirlanib qo‘yilgan edi. Uni qoldirib shaharga qaytishgach, Kozlov:
— Asad kamida bir hafta-o‘n kun yotishi zarur ekan. Shoshilinch ishlaring bo‘lsa, qaytaveringlar. O‘zim xabardor bo‘lib turaman. Bu yer ishonchli joy, — dedi.
— Men qolaman, — dedi Chuvrindi qat’iy ohangda.— Sizlarni ortiq bezovta qilmaslik uchun mehmonxonada turaman.
— Mahmud! Sen meni xafa qilyapsan. Agar Kozlovda bitta oshiqcha uy, bitta oshiqcha mashina bo‘lmasa yurgan ekan-da, a?..
— Jalil aka, siz-chi? Qaytasizmi?
— Kallang bormi, sen bolaning! — dedi Jalil achchiqlanib. — Agar senga xalaqit berayotgan bo‘lsam, aytaver, mehmonxonangga pulim yetmasa vokzalda ham yotaveraman. Qora nonga qornim to‘yadi.
— Unaqa ma’noda aytmadim, Jalil aka, xafa bo‘lmang, — dedi Chuvrindi xijolatlik bilan. — Ishingiz zarurmikin...
— Ishim yo‘q mening. Mening bunaqa do‘stim bitta, bilib qo‘y. Sen boshqa xo‘jayin topishing mumkin, men boshqa do‘st topa olmayman!