Jamshidning o‘limi... Zaynabning o‘zini osishi... Asadbekning qahri... Elchin bu uch voqeani bog‘lab turuvchi ko‘rinmas zanjir mavjudligini his etib turar, ammo har qancha o‘ylamasin, fikri haqiqat oldida ojiz qolar edi. «Jamshidni qizi bilan ayb ustida ushlab, o‘ldirtirib yubordi», degan gumon nechundir shu tobda xayoliga kelmasdi.
    «Zaynab rost aytdimi? — deb o‘yladi u. — Bu gap yolg‘on bo‘lsa ham, jahl ustida aytilgan bo‘lsa ham baribir — dilni yaraladi. Bu dil yarasiga esa chora yo‘q. Bir-ikki kundan keyin u yana shu uyga keladimi? Shu uyga harom qadamini bosadimi? Aslida shu uyning xosiyati qolmabdi. Qamoqdan kelishim bilan sotib yuborsam bo‘lar ekan...»
    Odam bolasi boshiga kulfat tushguday bo‘lsa, xayolga berilib «bu kulfat bulutini kim yubordi-yu, kim tashvish yomg‘irini yog‘dirdi», deb o‘ylay boshlaydi. U hech qachon «men shu fe’lim yoinki harakatim tufayli kulfat bulutini o‘zim chaqirdim», demaydi. Mana hozir Elchin ham uyda xosiyat yo‘q, degan qarorga kelib turibdi. Bilmaydiki, uydan xosiyatni o‘zi quvib chiqardi. Unga «Zaynabni ayblama, u bokira edi, gunohkor sensan, tug‘ilajak bola valadi zinodir va uning gunohi ham sening bo‘yningda» deyilsa, aybni zinhor bo‘yniga olmas, «Men Noilam uchun qasos oldim», der. U g‘ofil banda bilmaski, al qasosul minal Haq — qasos yolg‘iz Haqdandir, bandaning qasos olmoqqa huquqi yo‘qdir. Mashoyixlardan biri «Dunyo shaytonning do‘konidir, undan biron nima o‘g‘irlamaki, shayton uni qaytarib olishga kelib, dodingni bermasin», degan ekan. Bu ne baxti qaroliqki, Elchin shayton-ning do‘konidan ko‘p narsa olib qo‘ydi. Endi har bir o‘g‘irligi uchun dodini yer. Endi arzini kimga aytadi? Uning arzini kim eshitar ekan?

    Manzura eshikdan uzoqlashmagani uchun qizining gaplarini eshitdi. Eshitdi-yu, «voy sho‘rginam qursi-in...» deb labini tishladi. Yuragi uzilib tushganday bo‘ldi. «Voy qizim-a, aytmasang bo‘lardi», deb qiziga xayolan tanbeh berdi. Elchin katta xonadan bukchayib chiqib, ayvonda o‘tirib qolgach, yuragida bir nima uzilganday bo‘ldi. Badaniga muz yugurdi. Kuyoviga qaramoqchi edi, erining qahrli nigohi yo‘ldan qaytardi. Shu nigoh bo‘lmaganida Zaynab-ning gaplari yolg‘on ekaniga kuyovini ishontirarmidi... Isnod... Isnod... Endi qanday hayot kechiradi? Ko‘pni ko‘rgan bu odam isnodga ko‘nikib ketarmikin? Xudo qizidan omonatini olmadi. Lekin uni tirik murdaga aylantirib qo‘ymadimikin?
    Shu xayol bilan uyga kirdi. Qiziga mo‘ltillab qarab turdi-da, nima maqsadda kirganini eslay olmay, iziga qaytmoqchi bo‘ldi. Ostona hatlashga ulgurmay, Zaynabning ovozini eshitib, to‘xtadi:
— Oyi, hadeb kirib-chiqavermang. Qo‘rqmang, endi o‘zimni o‘ldirmayman. Bola... — u nima uchundir «bolam» deya olmadi, — bola... yashashi kerak ekan. U tug‘ilgunicha...
— Voy, bolam, — deb uning gapini bo‘ldi Manzura. — Xudo xohlasa...
Zaynab uni gapirtirmadi.
— Undan keyin nima bo‘ladi — Xudo biladi. Nima bo‘lishini o‘zim ham bilmayman, siz ham bilmaysiz, hatto adam ham bilmaydilar.

— Voy bolam-ey... Qo‘y, bu o‘ylaringni.
— Kuyovingiz ketdimi?
— Ha. Qizim... haligi gapni bekor aytding.
— Bekor aytmadim, bilib aytdim.
— Unday dema, bolam, nahotki sen...
— Yo‘q, oyi, gapim yolg‘on edi. Men unaqa emasman. Ammo u shunday deb o‘ylasin. O‘ylab ezilsin, siqilib sil bo‘lsin, sil bo‘lib...
— Qo‘y, qizim, birovga yomonlik tilama. Gunohi bo‘lsa Xudoning o‘zi jazolaydi.
— Xudo jazolagunicha...
    Zaynab gapining davomini ichiga yutdi. Onasining mo‘ltillab turgan ko‘zlarini ko‘rib, noo‘rin, foydasiz gaplarni ayta boshlaganini fahmladi. Onasiga achindi. O‘zini osayotganida onasini o‘ylamagan edi. «Onam bechora bu kulfatga chiday olmay yurak-bag‘ri kuyib ado bo‘ladi», demagan edi. Hushi o‘ziga kelganidan keyin ham onasining taqdirini o‘ylamagandi. «Xudo uni jazolagunicha men o‘lib bo‘laman», deyishga og‘iz juftlagandagina onasining g‘aribona ko‘rinishi uni sergak tortishga majbur etdi.
    Manzura qizining nima demoqchi ekanini angladi. Birdan yig‘lagisi keldi. Qizi o‘zini osganidan beri ahvol shu. Yig‘i bosib keladi, kimningdir yelkasiga bosh qo‘yib ho‘ngrab-ho‘ngrab yig‘lashni istaydi. Hasrat qilmoqni, dardini aytmoqni xohlaydi. Ammo yig‘lolmaydi, yig‘ini kuch bilan qaytaradi. Xo‘rsinib qo‘yadi. Biroq, bu xo‘rsinish dardini yengillatishga ojiz. Bu mushtipar biladiki, quvonchni baham ko‘rish uchun sherik axtarish shart emas. Birovning quvonchidan bahramand bo‘lish ishqibozlari yetarlidir. Qayg‘uga esa hech kim sherik bo‘lishni istamaydi. Hammaning o‘z tashvishi bor. Birovnikini boshiga uradimi?!

    Hozir Manzura hamdardi bo‘lmagani uchun xo‘rsinmadi. Yig‘lashga majbur etayotgan kuch ham boshqa. Manzura eri bilan gaplashganida Xudoni tilga olishga qo‘rqadi. Sababki, Asadbek o‘z a’yonlariga qanday qo‘rs muomala qilsa, Xudo tilga olinganida shunday bepisand bo‘lardi. Xudodan qo‘rqish, degan tushuncha unga yot edi. Eri masjid qurdira boshlaganida u biram quvondi, biram quvondi. «Erimga insofu tavfiq berganing rost bo‘lsin», deb Yaratganga shukrlar qildi. Biroq Asadbek fe’lining o‘zgarishsiz qolayotganidan ajablandi. Bir kuni Asadbek nimadir deganida Manzura «Xudo xohlasa, adasi», dedi. Asadbekning kayfiyati chatoq edi, bu javobdan jahli chiqib: «Huda-behudaga Xudoni o‘rtaga solaverma. Xudoning sendan boshqa tashvishi yo‘qmi?» deb jerkidi. Manzura qo‘rqibgina: «Unaqa demang, adasi, Xudodan qo‘rqing», deb yana baloga qoldi. «Xudodan qo‘rqib bo‘lganman. Xudo menga atalgan yomonlikni berib bo‘lgan. Men yomon ekanmanmi, bunga Xudoning o‘zi aybdor. Men ham odamlarga o‘xshab ota-onamning bag‘rida yashaganimda bunaqa bo‘lmasdim. Mehrga zor holda o‘stirib, endi mendan mehr talab qiladimi?» Asadbek o‘shanda yana allaqancha gaplarni aytib yubordi. Manzura o‘sha tun uxlamay, bilganicha tavba qildi. Erini kechirishini so‘rab Yaratganga yolbordi. U ibodat qilishni bilmas edi. Uning bolalik xotirasiga muhrlangan o‘gitlardan biri shuki, Xudodan qo‘rqmoq kerak. Hamisha tavbada bo‘lmoq zarur.
    Eri-ku, eri, Xudoni tilga olsa bolalari ham bepisandlik bilan tinglashadi. Ba’zan esa otalari kabi ters javob qaytarishadi. Hozir ham shunday bo‘ldi. Xudodan insof tiladi. Yig‘ini bosdi. Qiziga bir oz tikilib turdi-da, tashqariga chiqdi. Ishining unumi ham, tayini ham yo‘q edi. Bir necha daqiqa hovlida, oshxonada ivirsib yurdi-da, qizining tanbehini unutib, yana uyga kirdi.

    Zaynab bu safar onasiga indamadi. Onasiga achingan ondan unda pushaymonlik tuyg‘usi ham uyg‘ona boshlagan edi. Avval aytgan gapidan pushaymon bo‘ldi. So‘ngroq esa o‘zini osganidan afsuslandi. Onasi bir necha nafasga kechikkanidami, u hozir lahadda yotgan bo‘larmidi... Shu gap xayoliga kelishi bilan badaniga muz yugurdi. Qaysi bir kitobda o‘qib edi: odam o‘zining lahadda yotishini o‘ylasa, qo‘rquvdan tiligacha terlab ketarkan. Zaynab hozir shu holga tushdi. O‘zini osayotgan mahalida qo‘rqmagan edi. Nechun endi qo‘rqyapti? U-ku, qorong‘i go‘rida yotardi. Onasi-chi? Bu yorug‘ dunyo uning uchun zulmatga, bu hovli esa do‘zax qozoniga aylanmasmidi? Zaynabning ruhi bu xonadonga uchib kelganida onasining ahvolini ko‘rib, zor-zor qaqshamasmi edi? Shularni o‘ylab, ko‘ziga yosh keldi. Yangi yil arafasida o‘g‘irlashganida, zo‘rlashganida ham joniga qasd qilmoqni mo‘ljallagan edi. Orzulari poymol etilgach, bu dunyoda yashamoqdan ma’no ko‘rmay qolgandi. Necha kun o‘zimni ossammi, zahar ichsammi, yoqsammi... degan xayollarga bandi bo‘lib yurdi. Endi bir to‘xtamga kelganida ko‘z oldida sochlarini yulib yig‘layotgan onasi gavdalanib uni bu yo‘ldan qaytarardi. Kechagi kun nechukdir shunday bo‘lmadi...
Kechqurun yarim kosa mastavani onasining qistovi bilan ichgach, badaniga issiqlik yugurdi. Ona-bola bir oz gaplashib o‘tirishdi. Keyin Manzura deraza tomonga o‘rin soldi.
— Oyi, joyingizga chiqib yotavering, mendan xavotir olmang, — dedi Zaynab.
    Manzura unga javob bermadi. Chiroqni o‘chirmadi. Ustidagi ko‘ylakni ham yechmay, o‘rniga omonat cho‘zildi. Qizi go‘daklik chog‘ida, uni uxlatib, so‘ng yumushlarini bajarish uchun shunday yotardi. Zaynab onasining sekin chiqib ketayotganini ba’zan sezardi, ammo uyqu kuchlilik qilib o‘rnidan jilmasdi...

    Manzura yarim tunda qizining g‘alati ovozidan cho‘chib uyg‘ondi. Zaynab bezgak tutganday titrab, xirillardi. Manzura shoshib turib uning peshonasiga kaftini qo‘ydi. Kaftiga tekkan muzdek terdan seskandi.
— Jon qizim, nima bo‘ldi?
— Bilmayman... hammayog‘im og‘riyapti. Belim...
    Manzura qizining qo‘l-oyoqlarini uqalagan bo‘ldi. Ustiga yana bir ko‘rpa tashladi. So‘ng chiqib, Asadbekni uyg‘otdi.
— Do‘xtir chaqirmasangiz bo‘lmaydi. Xotin do‘xtir chaqiring.
    Asadbek hovliga chiqishi bilan boloxonadagi yigit derazadan qaradi. Asadbek qo‘li bilan imlagach, bir necha soniyada qarshisida paydo bo‘ldi.
— Do‘xtir topib kel. Xotin do‘xtir bo‘lsin. Mahmud akangni top.
Shunday dedi-yu, burilib, qizi yotgan xona tomon yurdi.
    Zaynab belida og‘riqni kunduzi sezgan edi. Lekin og‘riq bosilib qolar, deb o‘ylab, onasiga aytmadi. Kechqurun onasi yotgach, u ham uxlaganday bo‘ldi. Ko‘zi uyquda, ayni choqda, shitir etgan tovushni eshitadigan darajada sergak edi. Ozgina muddatli uyqusida tush ham ko‘rdi: bir o‘rmonda adashib yurganmish. Bir mahal itmi yo bo‘rimi, ajrata olmadi, ro‘parasida paydo bo‘libdi. Nimadir yeyayotgan emish. Yaqinroq borib qarasa... chaqaloq emish... Shunda qo‘rqib uyg‘ondi. Shunda og‘riq ham kuchaydi. Vujudini titroq ixti-yoriga berdi.

    Zelixon hushiga kelib, o‘zini Yigitalining ayvonida ko‘rdi. Uni bir qavat ko‘rpacha ustiga yotqizishgan, boshiga yostiq qo‘yish hech kimning esiga kelmagan edi. Bu kutilmagan ofat barchaning esini teskari qilib tashlagandi. Ismoilbey ayvon panjarasiga suyanib, nimalardir deb pichirlardi. Ahadbey Zelixonning yaqinida o‘tirardi. Uning xotini, bolalari ichkarida, qo‘rquvdan dir-dir titrashardi. Qo‘rquv shu darajada qudrat kasb etgan ediki, bunday paytda yig‘lash mumkin ekanini ham kishi yodidan surib chiqardi. Atrofni go‘yo tuman qoplagan — hammayoq qop-qora achimsiq tutun bag‘rida edi. Nafas olish og‘irlashgan, kattayu kichik ko‘zlari yoshlanib, dam-badam yo‘talib qo‘yar, shu yo‘talgina ularda jon mavjud ekanidan dalolat berar edi.
    Zelixon qaddini ko‘tardi. Ahadbey «tuzukmisan?» degan ma’noda qarab qo‘ydi. Uning gapirmoqqa holi yo‘q edi. Zelixon o‘rnidan turmoqchi bo‘ldi — boshi aylanib ayvon ustunini ushladi-da, joyiga o‘tirdi. Ro‘paradagi uy, Ismoilbeyning omonat Vatani yonar edi. Dastlab shu yer berilib, bir bostirma solib ko‘chib kirganida «Shu uy bizning omonat Vatanimiz, Xudo hohlasa, kattalarga insof bersa, Mesxetiyamizga ketamiz» degan edi. Ahadbeyning ikki singlisi shu bostirmada tug‘ildi, shu bostirmada jon berdi. So‘ng onasi... Yillar o‘taverdi. Omonat bostirma yoniga kengroq xonalar qurildi. Kelin tushdi... Ismoilbey ham, uning tengqurlari ham Mesxetiyaga yo‘l yo‘q ekaniga ishona boshlashgan edi. Demokratiya degan gap chiqdiyu yana umid chirog‘i yonganday bo‘ldi. (Ana shu umid chirog‘ining oxir-oqibat uylarga o‘t qo‘yajagini kim o‘ylabdi?) Yuragida o‘ti borlar Moskvaga qatnay boshlashdi. Ko‘pchilik Vataniga qaytajagiga ishonardi. Ular ertakdagi adolatga ishonuvchi go‘dak holiga tushgandilar. Ismoilbeyga esa bularning bari xatarli o‘yinday bo‘lib tuyulardi. U davlat yuritish sinoatidan bexabar, lekin Mesxetiyadan quvg‘in bo‘lishlari uzoqni ko‘zlab qilingan siyosat ekanini sezib turardi.

    Urush tugaganidan beri qancha rahbar kelib-ketdi. Yurg‘izgan siyosatlarining oyog‘i osmondan bo‘ldi, lekin vatangadolar taqdirini birontasi o‘ylamadi. Oqibat esa mana bu: Vatanidan ajralgan bechoralarning omonat Vatani ham yonyapti! Bor mol-mulklariga qo‘shilib umidlari ham yonyapti. Kechagina bu xonadonda to‘y gulxani yoqilmog‘i lozim edi, bugun ajal alangasi yayrab quloch otadi. Bir sidra kiyim bilan qolgan bu odamlar jonlari hozircha o‘zlarinikimi yo bu omonatni ham egasiga hademay topshiradilarmi, bilishmaydi.
    Zelixonning qulog‘iga olomonning shovqini kirmadi. U avvaliga karaxtman, deb o‘yladi. Boshini silkidi, barmog‘i bilan qulog‘ini uqaladi. Keyin ayvon zinasida tik turgan Yigitaliga qarab:
— Odamlar jimib qoldimi? — deb so‘radi.
— Qaysi odamlarni aytasiz? Haligilarmi? Ular odammidi? — dedi Yigitali yonayotgan uylardan ko‘z uzmay. — Bunaqasini ko‘rmaganman. Selday kelib, selday ketishdi.
— Qayoqqa ketishdi?
— Bilmadim. Tushunmadim, birodar, men hech narsaga tushunmadim, — Yigitali shunday deb o‘girildi. Zelixon uning yuzi shilinib, qontalash bo‘lib qolganini ko‘rdi.
    Bu ko‘chaga faqat yong‘in hukmron emas ekan, fig‘onning ham haqqi bor ekan. Olomon bu ko‘chadan nari ketgach, jon talvasasida o‘tirganlar nimaga giriftor bo‘lganlarini anglab, ko‘rayotganlari tush emasligiga ishondilar. Ana shunda bir-birlarini qidirish, yo‘qlash boshlandi. Ana shunda dastlabki nola eshitildi. Nolaga nola ulanib, birpasda atrofni qiy-chuv bosdi. Bir necha daqiqa ilgari yovuzlik nafasi kelib turgan shovqin o‘rnini yaralangan qalblarning nolasi tutdi. Ismoilbeyga o‘xshaganlar Ollohga munojot etib «Gunohimiz ne edi, bizga bu ofatni ravo ko‘rding? Endi rahm qil. Parvardigorim, o‘z panohingda asra, shayton vasvasasiga tushganlarga insof ber», deb yolborsa, boshqalar og‘izlariga qanday gap, qanday qarg‘ish kelsa, qaytarmay baqirib, faryod urishardi. Kulfat millat tanlamaydi, odamlarni ajratib o‘tirmaydi. Ustiga sholcha yoki to‘n yopib, yoki suv sepib o‘chirilgan murdalar atrofida turk ham, o‘zbek ham, tatar ham baravar yig‘lardi.

    Zelixonning diqqatini hovlidagi odam tortdi. Boshqalarga nisbatan ko‘rkamroq solingan bu uy egasi kranga rezina ichak ulab, o‘tni o‘chirmoqchi bo‘lardi. Suv tashna sahro bag‘riga singganday yo‘q bo‘ladi, alanga derazalardan olov tillarini chiqarib uni kalaka qiladi. «Mol achchig‘i ham yomon», deb o‘yladi Zelixon, so‘ng xayoliga «Ichkarida bola bo‘lsa-chi?» degan fikr urilib, hovliga otildi.
— Odam bormi? — deb so‘radi uy egasidan. Uy egasi uning savoliga tushunmadi. Zelixon gapini qaytargach, bosh irg‘ab «yo‘-o‘q» dedi. Zelixon uni bo‘ralab so‘kdi-da, iziga qaytdi.
— Orqadoshlar! Haqiqat bormi bu dunyoda?! Yuringlar, obkomga boramiz! Arz qilamiz!
Zelixon ko‘chaning o‘rtasida turib olib arzga da’vat etayotgan odamni tanimadi. Ismoilbey unga qarab bosh chayqab «nodon» deb qo‘ydi. Da’vatchi yana to‘planishga chorladi. Uning gaplari ta’sir qilib, nochor odamlar to‘plana boshlashdi.
— U ham Moskovga borgan edi, — deb izoh berdi Ahadbey.
    Zelixon bir do‘stiga, bir uning otasiga, bir xotini, bolalariga qaraydi. Xotini bilan bolalari yonayotgan uylariga mo‘ltillab qarab turishibdi. Ismoilbey ko‘chaga chiqqach, uyiga bir qaraganicha boshqa qaramadi. Ahadbey dam-badam o‘girilib qaraydi. Har- holda suyunchli, qayg‘uli kunlari kechgan uy, omonat bo‘lsa ham Vatani edi.
    Ofatdan qutulish yo‘lini bilmay turganlarga da’vatchining gaplari ta’sir qilib, hamma arzga bormoqqa shaylandi.

— Onangni qozi ursa, dodingni kimga aytasan? — dedi Zelixon.
— Bu nima deganing? — ajablandi Ahadbey.
— Bu ofat qaysi g‘ordan chiqqaniga hali ham tushunmadingmi?
— Fedyani aytasanmi?
— Fedya nima? Fedya isqirt bir tomchi. Qolganini keyin tushunib olasan.
— Qayoqqa boraylik bo‘lmasa, bilsang o‘zing ayt.
— Men o‘g‘riman, donishmand emasman. Mendan qochganlar milisaga borishlarini bilaman. Iblisdan qochib qayga borish kerakligini bilmayman.
— Iblisdan qochib Ollohning panohiga boriladi, — dedi Ismoilbey ularning bahsiga yakun yasab.
— Orqadoshlar! Murdalarni olingiz! Ko‘rishsin rahbarlar! — deb qichqirdi da’vatchi.
Shu onda ko‘chaning muyulishida paydo bo‘lgan yigit barchaning e’tiborini tortdi. Og‘zi-burni qon, ust-boshi yirtilgan bu yigitga qaragan odam uning ofat changalidan bir mo‘’jiza tufayli omon qolganini fahmlardi.
— Zuhur-ku? — dedi Ahadbey, — mashhur bokschi yigitimiz...
Yigit uzoq yo‘lni yugurib bosgani uchunmi, hansirardi. Olomonga yaqinlashib, bir qo‘lini ko‘tardi, so‘ng tizzalab qoldi.
— Bo‘linglar! — dedi u. — Bo‘linglar! Qochinglar! Olomon bosib kelyapti!
— Qanaqa olomon? — deb so‘radi da’vatchi.
— Bilmayman... Shaharda, hammayoqda mish-mish. «Turklar o‘zbeklarni o‘ldirayotganmish, turklar avtomat bilan qurollanganmish... Turklar bog‘cha bolalarini olovda yoqishibdi...» O‘zbeklar ishonishyapti shu gaplarga. Yoshlar qasosga chorlayapti...