— Oyoqqa ehtiyot bo‘ling, birodar, — dedi kimdir. Ovoz tanishga o‘xshadi.
— Ovozingiz tanishga o‘xshayapti. Shu yerlikmisiz? Men, Yigitaliman.
— Ie, Yigitali, tozayam to‘planibmizmi, a? Men Hamdamaliman. Soy bo‘yidanman. Qo‘shningiz Yusufalining tog‘asiman. Xabar olgani keluvdim, deng. Men nodon shomni o‘qib keta qolay, debman. Shu yerdan o‘tayotsam, askar bolalar to‘xtatib turishibdi, deng.
    Yigitalining taxminicha bir soatcha turishdi. Yana ikki kishi saflariga qo‘shildi. Ular ham qarindoshlaridan xabar olgani kelganlardan edi. Shundan so‘ng mashina joyidan jildi. Ko‘p o‘tmay ular o‘zlarini milisaxonada ko‘rishdi. Yigitali ilgari bunaqa joyda bo‘lmagan, bunchalik ko‘p milisa borligini tasavvur ham qilmagan edi. «Kichkina milisaxonada shuncha odam ishlarkan-da, a?» deb ajablanishdi. U favqulodda hodisa munosabati bilan qo‘shni viloyatlardan yordamga qo‘shimcha kuch kelganini qaerdan bilsin?
    Ularni nimqorong‘i, dim, sassiq bir narsaning hidi kelib turgan bir xonaga kiritishdi. Xona tirband edi. «Yopiray, — deb o‘yladi Yigitali, — shuncha odamni to‘plab nima qilishar ekan?» «Shuncha odam» safi orta berdi. Yotish, yonboshlash qayoqda, tik turgan holda tunni o‘tkazishga to‘g‘ri keldi. Tong otgach, birin-sirin chaqiraverishdi. Xonada odam kamayaverdi. Yigitali nomini eshitganda «bu go‘rxonadan qutulganim rost bo‘lsin-a», deb Xudoga shukr qildi. U chaqirilganlar bilan bir-ikki og‘iz gaplashib, qo‘yib yuborishyapti, deb o‘ylagan edi. To‘g‘ri, ayrim odamlar gumondan nari bo‘lib, uylariga qaytishardi. Ayrimlarga esa qachon ruxsat tegishi noma’lum edi. Yigitali ana shu ikkinchi toifa odamlar ro‘yxatiga kiritilib, shahar qamoqxonasiga jo‘natildi.

    Tongda ufq qontalash edi. Go‘yo kimdir kecha to‘kilgan qonlarni bir idishga erinmay to‘plaganu tuni bilan ermak qilib osmon etagini bo‘yab chiqqanday... Xushkayfiyat odam uchun tong otishini kuzatishdan zavqliroq yumush yo‘q. Hatto eng uyquchi odam ham tongda qushlarning sayrashini bir eshitadi. Eshitib bir rohatlanadi-yu, so‘ng uyqusini kelgan joyidan davom ettiraveradi.
    Kecha adirga kelib jon saqlagan odamlar uchun tongning bunday sururi yo‘q. Bu dillarni anduhlardan tozalamoq uchun yana necha tong otmog‘i lozim ekan? Bir necha lahzada vujudga egalik qilib olgan ranjdan xoli bo‘lmoq uchun necha kun, necha oy, necha yillar darkor ekan?
    Kecha xuftonga yaqin keltirilgan chodirlar, to‘shaklar hammaga yetmadi. Uyqu asosan bolalarga hukmini o‘tkazdi. Kattalar deyarli uxlashmadi. Zelixon Ismoilbey bilan o‘sha bir chekkadagi do‘nglikda o‘tirdi. Ahadbey ham ularga qo‘shilgan edi, Ismoilbey «bolalaringni yolg‘izlatma», deb iziga qaytardi.
    Ismoilbey kunbotishga qarab uzoq o‘tirdi. Zelixon ibodatning tugashini toqat bilan kutdi. U namoz o‘qiganlarni ko‘p ko‘rgan, nazarida ibodat bir necha lahzada tugaguchi edi. Shu bois Ismoilbeyning uzoq o‘tirishi unga ajablanarli tuyuldi. So‘ng: «Og‘am ilmli odam, qanday ibodat qilishni biladi. Balki hamma shunday uzoq o‘qir, men avval e’tibor bermagandirman», dedi.

— Hubbul Vatani minal iymani...
    Ismoilbey bu gapni pichirlab aytgan bo‘lsa-da, Zelixon eshitdi. Eshitdi-yu, ammo tushunmadi. Ibodat davomida o‘qilguchi duo deb o‘ylab, indamay o‘tiraverdi. Bir necha nafasdan so‘ng Ismoilbey yana tilga kirdi:
— Mening Vatanim shu tomonda, — dedi u kunbotarga tikilganicha. — Vatanni sevmoq iymondan. Mening esa Vatanim yo‘qtur. Men Vatandan yuz o‘girmadim. Vatan mendan yuz o‘girdimi? Yo Olloh, Vatani yo‘qning iymoni bo‘larmi endi?..
    Yillar o‘tar, balki asrlar o‘tar, ammo hech kim, hech qachon ularning vatangado bo‘lib qolishlari sababini aniq ayta olmas. Balki bu faqatgina qiyomatda ayon bo‘lguvsi sinoatdir? To‘g‘ri, unga qadar ahli ilm, ahli qalam turli gumonlarini bayon etaverarlar, kimlarnidir ayblarlar, kimlarnidir oqlarlar... Banda to‘qigan gaplar o‘tkinchi ekanini fahm etmaymi, bahslashaverarlar...
    Zelixon Ismoilbeyga og‘ir bo‘lganini bilib tursa-da, cholning dardi u uchun begona edi. Chunki unda Vatan tuyg‘usi yo‘q edi. To‘g‘ri, dastlabki qamalganida shunga o‘xshash bir tuyg‘u bir uyg‘ondi, ammo tarbiyaga muhtoj bu tuyg‘uning umri qisqa bo‘ldi. Ongida oxirat tushunchasi bo‘lmagan odam shaytonning o‘ljasi hisoblanadi. Shaytonga tobe odam qalbida esa bunday tuyg‘ularni tarbiya etmoq mutlaq mumkin emasdir.
    Mashoyixlardan biri kuyib aytgan ekanki, yo Rabbim, men ba’zi kimsalarning holiga hayron qolaman: o‘limning muhaqqaqligini bilgani holda, qanday qilib xursandchilikka berila oladi? Jahannam azobining haqligini bilgani holda qanday kuladi? Voqean shunday. O‘lim bilan yuzma-yuz kelib qolgan damdagina odam dunyoda quvonch, xoyu havas borligini unutadi. Aksincha, yagona qudrat sohibini eslaydi. Yana bir necha yil, yoki, mayli, bir necha oy, u ham mumkin bo‘lmasa bir oygina, bir kungina, hech bo‘lmaganda soat yoki daqiqa umr ko‘rishni istaydi. Kechagina ularning xayoliga bu narsalar kelmagan, dunyo faqat quvonchlardan iboratday betashvish o‘tirishgan edi. Mana endi kutilmaganda o‘zlarini adirda boshpanasiz ko‘rgach, xayollari oxirat bilan band bo‘ldi. Ota-onalar farzandlariga, bolalar esa volidayn umriga baraka berishni so‘rab Yaratganga yolbordilar. Umr bo‘yi Olloh nomini tilga olmaganlar xayoli ham shu bilan band...

    Yana mashoyixlar derlarki: bu dunyoda moli omonat, o‘zi esa mehmon bo‘lmagan biron kimsa yo‘qtur. Mehmon degan keladi, ketadi. Omonat esa buyurilgan vaqti yetganda egasiga qaytib berilmog‘i joizdir. Beshafqat hayot bu haqiqatni bir hamlada ayon etib, odamlarning yumuq ko‘zlarini ochdi.
Zelixon yana jimib qolgan Ismoilbeyning yoniga yaqinroq surildi.
— Og‘a, — dedi u, — hali hushimdan ketgan paytimda tushga o‘xshagan g‘alati narsa ko‘rdim.
Ismoilbey unga qaradi. Cholning qarashida «qanaqa tush?» degan savol zuhur edi. Zelixon gapini davom ettirish mumkinligini fahmladi:
— Boshimga zarba tushishi bilan hammayoq gir aylandi, keyin atrofimni zulmat o‘rab oldi. Ikkita sharpa kelib, qo‘ltiqlab ko‘tardi. «Yaxshi bo‘ldi, bulardan qutqaradi», deb o‘yladim. Sharpalar qo‘ltiqlab ko‘targanicha meni chir aylantirib balandga, juda balandga olib ketishdi. Xuddi sahrodagi girdobga tushib qolganday bo‘ldim. Keyin birdan zulmat tugab, yorug‘likka chiqdik. Atrof shu darajada yorug‘ ediki, ko‘zlarim qamashib ketdi. «Buni nimaga olib keldilaring, hali muhlat bor», degan g‘alati ovoz eshitildi. Keyin yana girdobga tushdim, yana zulmatda qoldim. Sharpalar meni yerga yotqizib, yo‘q bo‘lishdi. Keyin ko‘zimni ochsam... Yigitalining ayvonida yotibman.
Zelixon javob kutib, Ismoilbeyga tikildi. Ismoilbey bir oz o‘yga toldi-da, chuqur xo‘rsindi. So‘ng:
— Buning ta’birini aytishga fikrim ojiz, — dedi. — Vallohi a’lam, Tangrim joningni qaytarib beribdi. Buning ma’nosi shuki, endi sayoq yurishingni tashla. Qalbingni zangdan tozala.

— Qalb zangi? — Zelixon kulimsiradi. — Rosa zo‘r gaplarni topib gapirasiz, tog‘a. Hozir namoz o‘qiyotganingizda nima uchundir mening ham o‘qigim keldi. Shuning uchun sizga yaqinlashib o‘tiruvdim.
— Ha-a... — Ismoilbey qo‘lini uning yelkasiga qo‘ydi. — Dilingdagi qulfni Tangrining o‘zi ochibdi, vallohi a’lam. Bu — yaxshilik alomati. Iymon keltir, bilasanmi?
    Zelixon bosh chayqadi. U jinoyatchilar taqdirini hal qiluvchi ja’mi qonunlarni yod bilardi. Shu yoshga kirib, uchtagina muqaddas so‘zdan iborat kalimani ayta olmadi. Ismoilbey kalimani aytdi, u qaytardi:
— La ilaha illolloh...
Bir necha marta qaytardi. Har aytganida vujudini ezib turgan nimadir qochganday bo‘laverdi. O‘sha «nimadir»ni u bilmas edi. Yengil tortayotganini his qilib turib «qalbning zangdan tozalanishi shu bo‘lsa kerak», deb o‘yladi.
    Shu paytda ellik qadamcha naridan da’vatchining ovozi eshitildi. U atrofiga o‘n-o‘n besh chog‘li odamlarni to‘plab Vatan, ozodlik haqida gapirardi. Avval Zelixon, so‘ng Ismoilbey turib, davra sari yurdilar.
— Ayollarimiz mesxetiyaliklar orasida erkak zotidan bormi, deyishyapti. Xo‘sh, ayting-chi, biz itmizmi, kim haydasa dumimizni qisib qochaveradigan. O‘zbeklarni biz qarindosh derdik, orqadosh derdik. Ular nomardlik qildilar.

Shu payt davra orasidagi bir yigit qo‘lini baland ko‘tarib qichqirdi:
— Qonga qon!
Uning bu qichqirig‘i Ismoilbeyning boshiga gurzi kabi urilib, tovoniga qadar zirillatib yubordi. Badaniga qaltiroq yugurdi:
— Zinhor! — deb yubordi u. To‘planganlar davra chetidagi qariyaga ajablanib qaradilar. — Zinhor! — deb takrorladi Ismoilbey. — Xudodan qo‘rqinglar! O‘zbeklarni ayblamanglar! Non bergan jon olmaydi.
— Vatan bir bog‘dir. Bu bog‘ning daraxtlari inson qoni ila sug‘orilmagi kerak, — dedi da’vatchi.       Ismoilbeyning lablari titrab «Astag‘firulloh!» dedi-yu, boshqa gapirolmay qoldi.
— Chiroyli gapirding, — dedi Zelixon unga yaqinlashib. — Lekin bu bog‘ seniki emas-ku? Bog‘ni yashnatib yuborging kelsa, ana, qo‘lingga qurol ol, Mesxetiyangga bor. Uyingga kirib olganlarni haydab chiqar. Qo‘lingdan keladimi bu ish?
Da’vatchi bu gapdan gangidi, biroq sir boy bermaslik uchun Zelixonga dag‘dag‘a qildi:
— Sen kimsan o‘zing? Qayoqdan kelib qolding?
— Men — chechenman! Men ham Vatanidan haydalgan inson bolasiman. Sen vaysashga usta ekansan. Ammo sen bizga joy bergan, non bergan, o‘lganlarga kafan bergan o‘zbeklarni bilmaysan. Sen unda yo‘q eding. Kecha tuxumni yorib chiqib, bugun elga aql o‘rgatasanmi? Bilib qo‘y, ovozingni o‘chirmasang, kekirdagingni mana shu barmoqlarim bilan sug‘urib olaman. Bu panja shunaqa ishlarga mo‘ljallangan. Ancha-muncha kekirdaklarni sug‘urib, rohatlangan. Kimsan, deding, a? Bilib qo‘y, men qamoqdagi karamsho‘rvalarni ichib katta bo‘lgan odamman. Pachakilashib o‘tirmayman. Men milisangdan ham, hukumatingdan ham qo‘rqmayman. Hammang bola-chaqalaring bilan indamay o‘tirlaring. Yana kim «qonga qon!» desa shu yerda qon qusib qoladi. Men — chechenman! Chechenlar bir so‘zli bo‘ladi, ha!

Da’vatchi gapirolmay qoldi. Davradagilar asta tarqalishdi.
— Ularni qo‘rqitib yubording, — dedi Ismoilbey.
— Qo‘rqitganim yo‘q. Agar yana gapirsa, rostdanam qilardim shu ishni. Hamma g‘alvani mana shunga o‘xshaganlar boshlaydi. Yuzta miltiq topib, tarqating, anavi go‘l yigitlar oladi. Bu ahmoq esa olmaydi. Birinchi bo‘lib qochadi.
— Bular serka toifa odam bo‘ladi. Qo‘ylarni kushxonaga boshlaydi, o‘zi esa omon qoladi. Shunaqalardan o‘zing asra, ey Tangrim!
Bu orada to‘shak, chodir keltirishdi. Zelixon bitta to‘shakni olib kelib, do‘nglikda yolg‘iz o‘tirgan Ismoilbeyga to‘shab berdi.
— Og‘a, yotib dam oling.
— Sen o‘zing yotaver. Men bu tunni Ollohning zikri bilan o‘tkazarman. Ahadbeyga ham yetdimi to‘shak?
— Ha, bolalariga joy qilib oldi.
Ismoilbey aytganiday qilib, uxlamadi. Yaydoq yerga tiz cho‘kib o‘tirganicha ibodat bilan mashg‘ul bo‘ldi. Zelixon to‘shakka yonboshladi. Unga xalal bermadi. Bir-ikki ko‘zi ilinganday bo‘ldi. Subhga yaqin qattiq mudroq bosdi. Ismoilbeyning azon chaqirig‘ini eshitib, uyg‘ondi. Ismoilbey o‘rgatganidek tayamum qildi, unga ergashib namoz o‘qiy boshladi. Ismoilbey farz namozini o‘qib, qa’daga o‘tirganicha qimir etmadi. Zelixon anchagacha toqat bilan o‘tirdi. Bu orada ufq qontalash bo‘ldi. Atrof yorisha boshladi. Zelixon nima qilarini bilmay, kechagi voqealarni eslab o‘tiraverdi. Ahadbey kelmaganida, bilmaydi, qancha o‘tirar edi... Ahadbey yon tomondan keldi. U ham otasining namoz o‘qiyotganini kuzatgan, uzoq o‘tirib qolganidan ajablangan edi. Otasiga yaqinlashayotib tizzasi ustidagi o‘ng qo‘lining ko‘rsatkich barmog‘i ko‘tarilganicha qotganini ko‘rdi. Otasi odatda tashahhud o‘qiyotganida bu barmog‘ini bir ko‘tarib qo‘yardi. Hozir esa barmoq qotib turibdi.
— Ota, — dedi Ahadbey Ismoilbeyga yaqinlashib. Sado bo‘lmagach, engashib, uni yelkasidan ushladi.
    Ismoilbey o‘g‘lining bag‘riga beozorgina bosh qo‘ydi. Ahadbey otasini bag‘riga mahkam bosganicha nima qilarini bilmay qotib o‘tiraverdi. Zelixon irg‘ib o‘rnidan turdi-da, cholning ro‘parasiga o‘tdi. Ismoilbeyning ko‘zlari ochiq, barmoqlari hanuz kunbotar tomonni ko‘rsatib turardi.

    Bir necha daqiqalik sarosimadan so‘ng barchalari bir muammo ustida bosh qotirmoqqa majbur bo‘ldilar: mayit qaerga va qay holda ko‘miladi? Zelixonning xayoliga bobosining qismati keldi. Bobosi qaytish qilganida kafanni uy egasi bergan edi. Ismoilbeyga kim beradi? Bu masala og‘ir emas. Hukumat vakillari topib berishar. Ammo qaerga dafn etiladi? G‘assol kim? Qaerda yuvadi? Agar peshingacha dafn etilmasa, bu issiqda... Oqsoqollar turlicha fikr bildirishdi. Vakilning boshi qotdi. Bunaqa holatda ko‘pchilikning maslahatiga quloq solinaversa osh pishmaydi. Zelixon buni yaxshi biladi. Ahadbey otasiga o‘xshagan mo‘min odam, kim nima desa ko‘naveradi. Shu sababli Zelixon o‘zicha tadbir belgilab, amalga oshirishga kirishdi:
— Xo‘jayin, menga mashinangni berib tur. Cholni qishloqdagi qabristonga ko‘mamiz, — dedi u qat’iy ohangda.
— Yo‘q, mumkin emas. Ahvolni ko‘rib turibsiz, — dedi vakil.
— Nimaga mumkin emas? Qishloqda o‘zbeklar turadimi? — Vakil bosh irg‘ab tasdiqladi. — Menga qara, xo‘jayin, senga tushunmayroq turibman. Sen o‘zing o‘zbekmisan, axir?
    Vakil bu savoldan dovdiradi. Odamlarga bir-bir qarab olib, o‘zbek ekanidan xijolat chekkanday «ha» deb qo‘ydi.
— Ikkidan biri, — dedi Zelixon unga qattiq tikilib, — yo sen o‘zbek emassan, yo o‘zbeklarning kimligini bilmaysan. Ismoilbey og‘am kecha «Non bergan — jon olmaydi» degan edi. Bilib qo‘y, non bergan kafanlik ham beradi, mozoridan joy ham beradi. Seni qara-yu, yana o‘zbekman, deysan. O‘zbek bo‘lganingda o‘likning ustida bunaqa majlis qilib o‘tirmasding. Mashinangni ber, Ahadbey ikkalamiz tushamiz.

— Yaxshi, mashina beraman, — dedi vakil, — omma, men sizlarni ogohlantirdim. Bir gap bo‘lsa men ikki kishi uchun javobgar emasman.
— Qo‘rqma, xo‘jayin, menga tegishmaydi. Men chechenman. O‘ldirishsa, mana, Ahadbeyni o‘ldirishar. Bir kishiga javob berasan.
— Biz ham boramiz, — dedi qariyalardan biri, — ikkoving sho‘ppayib ko‘tarib borasanlarmi?
— Sizlar shu yerda duo qilib o‘tiringlar. Ikkovimiz sho‘ppayib qolmasmiz.
Zelixon aytganiday bo‘ldi. Ular yuk mashinasida yo‘lga chiqdilar. Xotinlar qiy-chuv bilan qoldilar. Zelixon dafn marosimi qanday bo‘lishini yaxshi bilmas edi.
— Hozir qayoqqa boramiz? — deb so‘radi Zelixon Ahadbeydan.
— Qishloqqa, — dedi Ahadbey uning savolidan ajablanib, — o‘zing aytding-ku.
— Qishloqqaligini bilaman. To‘g‘ri mozorga olib bormaymiz-ku?
— Ha... balki machitga borarmiz?
    Qishloqqa kiraverishda uchragan birinchi kishidan «machit qaerda?» deb so‘rashdi. U berilgan savolga avval tushunmaganday bo‘ldi. Qayta so‘rashgach, bosh irg‘ab «qishloqda machit yo‘q», deb javob berdi. Zelixon bilan Ahadbey «endi nima qildik?» degan ma’noda bir-birlariga qarab oldilar.
— Choyxona bormi? — deb so‘radi Zelixon yo‘lovchidan.

— Bor-da. To‘g‘riga yurib chapga burilsang‘iz guzarga chiqasiz. Choyxona ashatda.
Hovuz labidagi so‘rida ikki oqsoqol nonushta qilib o‘tirardi. Ahadbey mashinada qolib, Zelixon tushdi-da, ularga yaqinlashib, salom berdi. Chollar o‘rinlaridan turib, qo‘shqo‘llab so‘rashgach, mehmonni nonushtaga taklif qildilar. Mehmon o‘tirib, fotiha o‘qilgach, unga choy tutdilar. Zelixon choydan bir ho‘pladi-da, muddaoga ko‘chmoqchi bo‘ldi:
— Otalar, men chechenman, anavi mashinada qolgan sherigim — turk, — dedi.
Siyrak soqolli chol kulimsiradi.
— Mehmon, sizning kimligingizni so‘raganimiz yo‘q-ku? Chechenmisiz, boshqamisiz, bizga mehmonsiz, bizga shunisi bas.
— Rahmat, ota, zamon alg‘ov-dalg‘ov bo‘lganiga shunaqa devdim.
— E mehmon, zamonni qo‘yavering, hozir diydor g‘animat. Nasibangizda bor ekan, qishlog‘imizga keldingiz. Bir piyola choy ichdingiz. Nasibangizda bo‘lmasa, tuya so‘yib chaqirsak ham kelmagan bo‘lardingiz. Sherigingizni ham chaqiring, choy ichsinlar, nimaga tushmayaptilar.
— Mashinada yana bir odam bor... Sherigimning otasi...
— Xastamilar, yotibdilarmi?
— Jon berdilar yaqinda, namoz o‘qib turib... Turklar adirda, bilarsizlar. Ko‘mish kerak, musulmoncha qilib.