Qo‘shnilar bilan aytarli kirdi-chiqdi qilmaydigan Zaynab shu tobda ularni ko‘rgisi keldi. Har kuni ertalab ko‘cha supurish bahonasida boshlanuvchi xotinlar majlisi ozgina tanaffusdan so‘ng kun yoyilguncha davom etar, sergap xotinlarni ko‘rib, Zaynabning g‘ashi kelardi. Har qanday majlisda tanaffus bo‘lganidek, xotinlarning ko‘cha izdihomida ham taxminan bir soat davom etadigan uzilish mavjud edi. Bu vaqt mobaynida xotinlar erlarini ishga, bolalarini maktabga, bog‘chaga kuzatishib yana ko‘chada paydo bo‘lishar, «mish-mish xalta», «g‘iybat to‘rva»lar baralla ochilib, biti to‘kilib yayragan odamday huzur qilishardi. Ularning anjumanlari bolalaridan birining maktabdan qaytguniga qadar ham davom etishi mumkin edi. Bugun «majlis» qoldirilganmi yo barvaqt nihoyasiga yetganmi, nechundir xotinlar ko‘rinmadi.

Zaynab bo‘m-bo‘sh ko‘chaga qarab turgach, iziga qaytdi. Hovli tomon uch-to‘rt qadam qo‘ymay, bir ovoz uni to‘xtatdi:
— Yanga, hov yanga, birpasga to‘xtang, dardingizni olay.
Zaynab o‘girilib, darvoza ostonasida turgan ozg‘in, qora xotinni ko‘rib ajablandi: «Hozir ko‘chada hech kim yo‘q edi-ku, bu qayoqdan paydo bo‘lib qoldi?» Zaynab ajablanganini yashirmagan holda ayolga razm soldi: qo‘lida kir lattaga yo‘rgaklangan chaqaloq, yelkasida xurjun. Kiprik qoqmay tikilib turibdi.
Zaynab uy tomon yurmoqchi edi, qora xotin yana to‘xtatdi:
— Menga qarang, dardingizni olay.
— Hozir pul olib chiqaman, — dedi Zaynab.
— Pulingiz kerakmas. Sizga men bir gap aytay. To‘yingizda bo‘lganman. O‘sha kuni menga birov bir so‘m bermadi, xor bo‘ldim. Ammo eringiz menga ko‘p pul berdi. Bir xotun ko‘ylaklar berdi. Men duo qildim, bu uydan qarz bo‘lib qoldim. Qarzimni uzayin deb bir gap aytgani keldim. Dardingiz og‘ur yanga, dardingizni mengina olay, ammo bugun ko‘chaga chiqmang. Xudo, deng, dardingiz ketadi. Endi siz menga bittagina non bering, dardingizni olay.
Zaynab oshxonaga kirib qutini ochdi-da, suvi qochgan yarimta bo‘lkani olib «nazarga ilarmikin» degan o‘yda ikkilandi. So‘ng «boshqa non yo‘qligini aytarman», deb iziga qaytdi. Qaytdi-yu, hovlining o‘rtasida to‘xtadi: qora xotin ko‘zdan yo‘qolgan edi. Tez-tez yurib ko‘chaga chiqdi.

Ko‘cha ham kimsasiz edi. Yarimta bo‘lkani ko‘tarib kirayotgan Zaynabni ko‘rgan Elchin:
— Ha, nima bo‘ldi? — deb so‘radi.
— Gadoy xotin kiruvdi...
— Non bermoqchi bo‘ldingmi, ular hozir non olarmidi, pul bera qolmabsan...
Zaynab eriga qora xotinning gaplarini tushuntirib o‘tirmadi. Elchin ketgach, badanidagi og‘riqlar kuchaydi. Beixtiyor telefon go‘shagini ko‘tardi. Mardonani topdi. Qora xotinning gaplarini unutdi.
Aynan o‘sha qora xotin hozir, sirtmoq tugilayotgan damda uy burchagida turibdi. Yelkasida xurjun, ammo bolasi yo‘q... Zaynab unga tikilganicha lom-mim demay qotib qoldi. «Qachon kirding uyga?» demoqchi bo‘ldi, ammo tili aylanmadi. Qora xotin esa undan savol kutganday, kiprik qoqmagan holda harakatsiz turaverdi. Bu holat bir necha daqiqa davom etdi. Zaynab o‘zini osmay turib, barmoqlarining jon taslim qilayotganini sezdi. Yaqinginada sirtmoq tugayotgan barmoqlar endi jonsizdek, o‘ziga bo‘ysunmas edi.

«...Agar Azroil shu bo‘lsa, o‘zimni osmay turib jonimni shundaygina olib qo‘ya qolmaydimi?.. «O‘zini osibdi» deyilsa, odamlar ming xil mish-mish to‘qishadi. «To‘satdan o‘libdi» desa, «bechora» deb qo‘ya qolishardi. Azroil bo‘lsa nega tikilib turibdi? Shartta chang solib, jonimni sug‘urib ola qolmaydimi? Yo arqonga osilishimni poylayaptimi? Uyda osganimda bu qora xotin yo‘q edi. Shuning uchun tirik qolganmidim? Yo‘-o‘q... unda oyim qutqarib qolgandilar. Endi... oyim yo‘qlar... Hozir... Hozir osaman... Sen qanaqa Azroilsan o‘zing, osishimni poylab nima qilasan? O‘limga rozi bo‘lganimdan keyin oladiganingni olavermaysanmi?..»
Zaynab keyingi gaplarni baqirib aytmoqchi edi. Biroq, lablari sal qimirladi-yu, ovoz chiqmadi.
Nihoyat ikkala tomonning sukut bilan olishuviga xotima yasalib, qora xotin tilga kirdi:
— Nima qilyapsan, o‘zingni osmoqchimisan?
Ertalab qora xotin muloyim edi, endi esa sensirayapti, ovozi ham dag‘al.
Zaynab uning savoliga bosh irg‘ab qo‘ydi.
— Osib ovora bo‘lma, sen o‘lmaysan.
«O‘lmaysan? Nega? Bu kim o‘zi — Azroil emasmi? O‘lmasligimni qaerdan biladi?»
— Gapimga tushunmadingmi? O‘lmaysan.
— Nega? — Zaynab o‘zining ovozini arang eshitdi. Bu ovoz xuddi begonadek, tubsiz quduq qa’ridan eshitilgandek tuyuldi.
— Men bilaman, sen o‘lmaysan, — dedi qora xotin kiprik ham qoqmay, — Sen uzoq yashaysan. Shu qadar uzoq umr ko‘rasan-ki, yashash joningga tegib ham ketadi. «Omonatingni ol!» deb Xudoga yalinasan. Ammo Xudo sening nolalaringni eshitmaydi.
O‘limdan qo‘rqmayotgan juvon qora xotinning bu gapini eshitib cho‘chidi:
— Nega?! — Zaynab bu safar balandroq avjda so‘radi.

— Sen Xudodan uzoqlasha boshlading. Men ertalab kelib «Ko‘chaga chiqma» dedimmi? Sen quloq solmadingmi? Darvoza ostonasini hatlab chiqishing bilan Xudodan uzoqlasha boshlading. Endi har qadaming bilan uzoqlashaverasan. Sen hozir oson o‘lim topmoqchimisan? Yo‘q, bunday o‘lim senga nasib etmaydi. Xudo senga uzoq umr berib jazolaydi.
Zaynab qora xotinning Xudodan uzoqlashish haqidagi gaplarini idrok qila olmadi. Bu gapni boshqa paytda, ruhi tetik damlarda eshitganida ham durust anglamagan bo‘lardi. Shu yoshga yetib, Ollohga yaqinlashmoqqa intilib yashamoqning nima ekanini bilmagan, eshitmagan, hatto ota-onasi ham Yaratganni durust tanimagan odamning bu gaplarni fahm etmog‘i mushkul. Zaynabga birov shu paytgacha «Seni Olloh yaratgan, unga qulluq qil, undangina najot kut», demagan. U o‘qigan kitoblarining quli edi, sururga bandi edi, o‘z tasavvuri bilan yaratgan dunyoda shodon yashamoqchi edi. Poydevori sururdan iborat har qanday qo‘rg‘on hayot deb atalmish kichik bir palaxmon toshi tegishi bilan yakson bo‘lishini o‘ylab ham ko‘rmagandi. O‘zining tasavvuri bilan yaratgan dunyosi esa tutundan iborat, hayotning yengilgina shabadasiyoq uni to‘zitib yuborish kuchiga ega edi. Shunday bo‘ldi ham. Bu surur, bu aldamchi dunyo uni shu sirtmoq sari yetaklab keldi. Qora xotin esa «uzoq yashaysan, qiynalib o‘lasan», deydi. «Nimaga bunaqa deydi? Meni laqillatmoqchimi? Bitta tugun tugsam bo‘ldi. Keyin osaman. Uzog‘i bilan uch daqiqa kifoya...»
Ha, uch daqiqa kifoya edi. Zaynabga aynan shu uch daqiqa yetmadi. Telefonning qattiq jiringlashi qora xotinning gaplarini tasdiq etganday bo‘ldi.

[/b]

Olmoniya sari uchib borayotgan Manzura o‘zini dorboz kabi his etardi.
Uch yil avval Asadbek ikki o‘g‘lini xorijga o‘qish uchun yuborish harakatiga tushganida quvongan edi. «O‘g‘illarim otalari singari qil ko‘prik ustida yashamaydigan bo‘lishadi», deb Xudoga shukrlar qildi. Asadbek to‘ng‘ich o‘g‘il tug‘ilganidayoq «Men buni o‘qitib, zo‘r odam qilaman», degandi. Oradan yil o‘tib keyingi o‘g‘il dunyoga kelganida ham shu ahdini aytdi. Bu maqsadini tez-tez takrorlab tursa-da, Manzura ishonqiramas edi. Farzandlari ulg‘aygani sayin «ot o‘rnini toy bosmasa edi» deb cho‘chirdi.
Uning xavotiri o‘rinsiz edi. Asadbek farzandlariga qattiqqo‘l bo‘lmasa-da, erkalatmadi, o‘qishini nazorat qildi. Yaxshi muallimlarni yollab, o‘g‘illarining vaqtni bekor o‘tkazishiga yo‘l qo‘ymadi. Fursat yetgach, ikkala o‘g‘lini oldinma-keyin Moskvadagi o‘qishga kiritdi. Bir tomondan zarning kuchi, ikkinchi tomondan bolalarning idroki zo‘r kelib, Olmoniyada o‘qish imkoni tug‘ilishi bilan bu imkoniyatdan beto‘xtov foydalanildi.
O‘shanda quvongan Manzura o‘zini dorboz holiga tushajagini fahmlamagan edi. Juda baland tikilgan, sog‘inch deb ataluvchi bu dorning bir tomonida o‘g‘illari, bir tomonida eri bilan qizi. U esa uquvsiz dorboz, qo‘lida langar cho‘pi ham yo‘q. Dorning o‘rtasiga kelib olib, dam oldinga, dam orqaga qaraydi...
Uydan chiqqanidan beri yuragi g‘ash. Eri kasal, qizining yuzlaridan qon qochgan, ko‘zlariga xastalik buluti ko‘lanka solgan. Qizi sezdirmaslikka harakat qiladi. Lekin onaning yuragini aldab bo‘lar ekanmi?
Bormayin desa, u tomonda o‘g‘illari... Bahona qidirsa eridan baloga qoladi. Borayin desa...
Uchoq bulutlar hamlasidan yulqinib chiqib ohista suza boshlagach, uchoq bekasi patnisdagi billur qadahlarda ichimlik tutdi. Manzura kalta ko‘ylakli bekaga «bu nima?» degan ma’noda qaragan edi, u izoh berdi:

— Pepsi-kola, pivo, vino.
Manzura: «Kerakmas, ichmayman», deganday bosh chayqadi. Shu paytgacha qosh-ko‘zlariga zeb berayotgan yosh juvon bo‘yin cho‘zib patnisga qaradi-da:
— Pivo kimniki, finlarnikimi? — deb so‘radi.
— Moskvaniki, — dedi uchoq bekasi.
— Vino-chi?
— Vino ham.
— Fu, — dedi juvon, keyin Manzuradan iltimos qildi: — Pepsini uzatib yuboring.
Manzura «pepsisi qaysi biri ekan?» deb o‘ylanib o‘yiga yetgunicha juvon uning shunday tumshug‘i ostidan qo‘lini uzatib qadahlardan birini oldi. So‘ng yarmini ichdi-da, sumkasidan yapaloq shisha idishni olib, qopqog‘ini ochdi. Manzura uning harakatlarini ko‘z qiri bilan kuzatdi. U yapaloq idishdagi ichimlik xorij konyagi ekanini bilmas edi. Konyakdan pepsi-kola ustiga quyilib, sumkadan bir qarichli naycha chiqarilib, simira boshlangach, Manzura kinolarda ko‘rganini eslab, xonimchaning kokteyl ichayotganini fahmladi. Manzura bunaqa holatni hayotda endi ko‘rishi edi, shu bois «kinoda ko‘rsatadiganlari to‘g‘ri ekan-da» deb qo‘ydi. Manzuraning u bilan gaplashish istagi yo‘q edi.

Xonimchaning qilig‘i yoqmaganidan yoki ruschani yaxshi bilmaganidan emas, balki xayol ipining bir uchi erida, qizida, bir uchi hademay uchrashishi lozim bo‘lgan o‘g‘illarida bo‘lgani sababli ham unga jim ketish ma’qulroq edi. Ba’zilar ruhi bezovta paytda kim bilan bo‘lsa bo‘lsin, suhbatlashib xayolini chalg‘itishga, shu yo‘l bilan ruhning ezuvchi to‘rlaridan qutulib chiqishga urinadi. Manzura unday toifadan emas. U har qanday ruhiy azobning mute cho‘risi. Safarga otlanganidan beri shu cho‘rilik libosida.
Ichimlik simirib bo‘lingach, xonimcha sumkasidan sigaret chiqarib, birini labiga qistirdi-da, so‘ng qutini Manzuraga uzatib, iltifot qildi:
— Oling, cheking!
Manzura chekuvchi ayollarni ko‘rgan-u, ammo «qachondir, kimdir menga ham chekishni taklif qilar», deb o‘ylamagan edi. Shu bois hamrohining taklifini darrov anglamadi.
— Chekasizmi? — deb so‘radi xonimcha uning darrov javob bermaganidan g‘ashi kelib.
— Yo‘q-yo‘q, — dedi Manzura, hijolat bo‘lib. Uning bu holi zimdan kuzatilsa, chekmagani uchun uyalyapti, deb o‘ylash ham mumkin edi.
Xonimcha «chekmasang battar bo‘l», deganday bir chimirilgach, sigareta tutatdi. Dam o‘tmay uchoq bekasi kelib:
— Aeroflot qoidasiga ko‘ra salonda chekish mumkin emas, — dedi.
Xonimcha uning gaplariga e’tibor qilmadi.
— Sizga aytyapman! — dedi beka, qat’iyroq ohangda.
— Tupurdim o‘sha aeroflotingga ham, qoidasiga ham, — dedi xonimcha. — Bor, ishingni qil, menga xalaqit berma. Men tekinga uchmayapman. Pulini to‘lab qo‘yganman. Qanday xohlasam, shunday uchaman.
— Qoidani buzganingiz uchun qo‘ngan yerimizda jarima to‘laysiz.
— Voy, voy, qo‘rqitib yubording-ku, qo‘ngan yerimizda, agar istasam, samolyotingga qo‘shib o‘zingni ham sotib olaman. O‘layotgan paytingda ham oyog‘imni o‘pib o‘lasan.
— Bezbet ekansiz!
— Bor, ishingni qil, ammo kimligingni unutma!

Uchoq bekasi bu balo bilan bahslashishning foydasi yo‘qligini bilib bir nima deb pichirlaganicha burilib, nari ketdi. Manzura uning nima deganini eshitmagan bo‘lsa-da, erkaklar aytadigan shirin so‘zlardan ekanini fahmlab, labini tishladi. Xonimcha hamrohi esa bu so‘zlarni ovoz chiqarib aytib qo‘ya qoldi. Keyin yapaloq shisha chiqarilib, ikki qultumgina ichilgach, Manzura suhbatga tortildi.
— Bu yuvuqsizlar qachon odam bo‘larkin, a?
Manzura notanish ayollarning orasiga tushmoqni lozim ko‘rmadi, indamay o‘tiraverdi. Xonimchaga hozir eshitguvchi quloq kerak edi, shu bois Manzuraning savoliga javob bermagani andak g‘ashini keltirgan bo‘lsa-da, gapini davom etdi:
— Xudoga shukr, bulardan qutuladigan bo‘ldim, — u dumaloq deraza osha pastga qarab qo‘yib, xitob qildi:— Xayr, yuvuqsiz Rossiya!
Manzura bu gapni eshitib, seskanib tushdi. U vatanparvarlik, Vatanga sadoqat, muhabbat degan balandparvoz gaplardan uzoq edi, ammo ayni choqda o‘z yurtiga nisbatan bunday deyish mumkinligini hazm qila olmay, hamrohiga savol nazari bilan qaradi. Xonimcha bu qarashning ma’nosini uqib, izoh berdi.
— Bu mening gapim emas, Gogol degan yozuvchi o‘tgan, eshitganmisiz? U Rossiyani tashlab ketayotganida shunday degan.

Tarixdan, xususan Gogol taqdiridan xabardor odam unga javoban «Ey nodon, Gogol kimu sen kimsan, o‘zingni kimga tenglashtiryapsan? Bu gap aytilgan zamon qayda-yu, bugungi zamon qayda?» degan bo‘lardi. Manzura esa bu tarixdan bexabar bo‘lgani sababli «Gogol degani ham g‘alati ekan-da» deb o‘yladi. U hamrohining asl maqsadini anglamadi. Yurtini tashlab ketayotgan bu xonimcha shu gapi bilan rus bo‘lmagan ayolning ko‘nglini qitiqlamoqchi, uni o‘ziga hamdard qilib olmoqchi edi. Uning mo‘ljalicha, Manzura bu gapni eshitgach, «Ha, chindan ham yuvuqsiz, bular falon, bular piston...» deyishi lozim edi. Shunda u «Rossiyani shuning uchun tashlab ketyapman», deb bahonasini ro‘kach qilgan bo‘lardi. Lekin kutgan gap aytilmadi. Xonimcha «Bular bir nima deyishga qo‘rqishadi», deb o‘ylab, achchiqlandi. Shu topda u gapirmay kelayotgan ayoldangina emas, o‘zidan ham nafratlandi: «Mening qayoqqa, nimaga ketayotganimni u bilmasa, unga tushuntirishim shartmi?..»