...Bir dengizchidan «Ahvol qanaqa?» deb so‘rashsa, «Kayfiyatlar a’lo, cho‘kyapmiz», degan ekan...
Hamdam Tolipovning alam bilan aytgan bu gapi Zohidning yarador qalbini tirnab, azob berdi. Hamdam shu gapni aytmasa ham Zohid botqoqqa botayotganini sezib turardi. Dengizchi kayfiyatining a’lo bo‘lishiga asos bor — har qalay, toza suv bag‘ridan makon topadi. Ular-chi? Qo‘lansa botqoqdanmi? Nahot botqoqdan qutulishning iloji bo‘lmasa? Zohid shu botqoqda chirimoq uchun ilmdan voz kechib shu yo‘lga kirganmidi? Cho‘kayotgan odam «tirik qolarmikinman» degan umidda xasga ham tirmasharkan. Zohidning ko‘ziga ba’zan o‘sha xas ham ko‘rinmay ketadi. Ana shunday holda u dono bir maslahatchiga muhtojlik sezadi. Unga kim dono maslahat bera oladi? Otasimi, onasimi? Dardini ularga aytsa, javoblari tayin: «Qo‘y o‘g‘lim, shu ishingni yig‘ishtira qol, bu sohada kim baraka topibdiki, sen topsang...» Ularning eng dono maslahatlari shu. Yo ilmdagi ustozi Habib Sattorovich to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadimi? Uning aytadigan gapi: «Sen ilmga xiyonat qilding, endi xiyonatchi sifatida jazo topyapsan...» Balki Hamdam Tolipov qalb yarasiga malham qo‘yar? Uning maslahati ham aniq: «Shartta ushlash, shartta qamash, shartta otish kerak! Dasturxonchi xotinga o‘xshab hammaning ko‘ngliga qarab ish tutilsa, hech nimaga erishib bo‘lmaydi...» Hamdam shunga o‘xshash maslahatini beradi-yu unga amal qilinmasa, bir-ikki so‘kib, qo‘l siltab qo‘ya qoladi. Bu sohada Zohidga jo‘yali maslahat bera oladigan odam — mayor Soliev.

Zohid Hamdamdan ilmoqli gap eshitib, qalb yarasi tatalangach, o‘zining yog‘iga o‘zi qovrilib yurdi. Xayolning ming bir ko‘chasiga tentirab kirib, dovdirab chiqdi. Oxiri mayor Solievni topib, dardini aytdi. Bu sohada turli nayranglarga duch kelaverib pishib ketgan mayor shogirdining gaplarini diqqat bilan eshitib, sukutga toldi.
Zohid «bu sukut fikrlarimning tasdig‘i alomati» degan xayolga borib, tasdiqni til bilan ifoda etilishini, ya’ni «To‘g‘ri, ularga ishonma, barchasi nayrangboz, tovlamachi», deyilishini kutib, yonmoqqa, yonmoq nima ekan, portlamoqqa tayyor edi. Picha fursat o‘tgach, yonmasligi ham, portlamasligi ham ayon bo‘ldi — mayor u kutmagan gapni aytdi:

— Xulosa chiqarishga shoshilma, — dedi u vazmin ohangda. — Balki yuqoridagilar bir narsani o‘ylashgandir. Sen bilan biz bir qo‘rg‘onga duch kelganmiz, uni egallashga qurbimiz yetmaydi. Alam qiladigan yeri shuki, bu qo‘rg‘onni ko‘z oldimizda tiklashdi. Ayrim birodarlarimiz ularga dastyorlik qilib, «Mana bu yerini mustahkamroq qiling», deb maslahat berishgani uchun ham bizning bu qo‘rg‘onga hujumimiz betonga kesak otgan bilan barobar bo‘ladi. Bu qo‘rg‘onni olish uchun mo‘ljalga aniq uruvchi zambaraklar kerak. Bizga o‘xshagan piyodalar ishni buzishi mumkin. Balki qo‘rg‘onlarining mutlaq bexavotir ekaniga to‘la ishonishlari uchun ularga sharoit yaratib berishmoqchidir. Agar ularda shunday ishonch qat’iylashsa, ziyrakliklari susayar, qo‘rg‘onni bir hamla bilan olish imkoni yaralar?..
— O‘h-ho‘... — dedi Zohid, hafsalasi pir bo‘lib. — Gapga ham to‘n kiydirvordingiz. Siz aytganday arqon uzun tashlansa, ular qo‘rg‘onlarini shunday mustahkamlab oladilarki, keyin o‘nta atom bomba tashlab ham tinchita olmaysiz.

— Atom bomba ta’sir qilmasa, vodorod bomba bor, neytron bomba bor, — dedi mayor Soliev hazil ohangida. Mayor kamdan-kam hollarda hazillashardi. Hozir shogirdini tutab turganini ko‘rib, atayin gap maromini hazil ohangiga burgan, shu orqali tarang tortilgan asab torlarini sal yumshatmoqchi edi. Lekin uning bu makri ish bermadi.
— Maqsud aka, aytayotgan gaplaringizga o‘zingiz ham ishonmayapsiz. Mening o‘rnimda bo‘lganingizda nima qilardingiz?
— He, jo‘jaxo‘roz, — dedi Soliev, endi erkalash ohangida, — sening holingga men ko‘p martabalab tushganman.
— Har safar shunaqa chekinganmisiz?
— Chekinmaganman, sabr qilganman. Chekinish boshqa, sabr boshqa. «Sabrliga tog‘lar egar boshini», degan maqolni eshitmaganmisan?
Zohid mayorni tushunmadi. Hamisha adolat uchun kurashib kelgan odamning bu gaplari sabr emas, chekinishdan dalolat edi. Odam suyanib, panoh topishni mo‘ljal qilgan qoya tosh emas, nurab, yiqilay deb turgan paxsa devor ekani ma’lum bo‘lgach, qanday holga tushadi, tasavvur qilib ko‘ring-a?

? Zohid shu holga tushib, yanglishgan edi. Chunki Soliev vazirlikka chaqirilganini, Asadbekka aloqador ishlarga aralashmay turish haqida topshiriq olganini unga aytmadi. Soliev dastlab sukut saqlaganida shu topshiriqni o‘ylagan edi. Ikki yuqori idoradan bir xilda topshiriq bo‘ldimi, bu demak, masala Asadbeklar foydasiga hal etilish jarayonida emas. Yuqoridagilar qandaydir rejani pishitishgan. Ishga halal bermaslikni so‘rashdimi, demak, bajarish shart! Solievga ham «Vaqti kelganda bu ishga sizni jalb etamiz», deyishdi. Demak, sabrdan o‘zga yo‘l yo‘q. Agar Zohidga o‘xshab «beton devorga kesak otaveraman», desa, iste’foga chiqishni taklif etishlari turgan gap.

Soliev shogirdiga yana nasihatlar qilib, uning popugini bir oz pasaytirmoqchi bo‘ldi. Lekin qalb yarasiga malham qo‘ya olmadi. Malhamni ikki kundan keyin yana o‘sha hamkasb yigit — Said Qodirov qo‘ydi.
Zohid oxirgi uchrashuvdan so‘ng endi uni anchagacha ko‘rmasam kerak, deb o‘ylagan edi, barvaqt yo‘qlanishi uning uchun kutilmagan hol bo‘ldi. Shu sababli ajablanganicha uning huzuriga yo‘l oldi.
Said Qodirov uni xush kayfiyat bilan qarshiladi.
— Ishlar qalay? — deb so‘radi u, Zohidni o‘tirishga taklif etgach.
— Ishlar yomon emas, — dedi Zohid, so‘ng Hamdamning kesatiq gapini qistirib qo‘ydi: — Cho‘kyapmiz!
— Cho‘kyapmiz, deng? Qiziq masala... Kimdir cho‘ksa suv aybdormi yo suzishni bilmagan odamning o‘zimi?

— Botqoqqa cho‘kish uchun suzishni bilishning hech bir ahamiyati yo‘q.
— Botqoqqa deng?.. Eski plastinkani aylantirishni yaxshi ko‘rar ekansiz. Bitta ashulani eshitaverish joningizga tegmaydimi?
— Agar haqiqat ashulasi bo‘lsa...
Said Qodirov uning gapini betakalluf tarzda uzdi:
— Sunnatullaev ishini yoping, deb buyruq berishdimi?
Zohid fikri bo‘linganidan g‘ashlansa-da, sir boy bermay javob qaytardi:
— Buyruq emas, maslahat berishdi.
— Siz-chi?
— Men o‘ylab ko‘raman, dedim.
— Keskin tarzda rad javobi berib, so‘ng bizga raport yozishingiz kerak edi.
— Sabab?

Said Qodirov javob o‘rniga savol nazari bilan tikildi. Zohid bu qarashdan «Shunga ham fahming yetmadimi?» degan savolni uqdi. «Men raport yozaman, bular esa rad etishadi. So‘ngra Sunnatullaev ishi batamom to‘xtatiladi. Ishning yopilishidan bularning ham manfaatdor ekanliklari ayon bo‘ladi. Kimga ayon bo‘ladi? Asadbekkami? Shaxmat o‘yinidagi piyodaning arzimas, hech narsani hal qilmaydigan yurishi-ku, bu? Shunaqa past yurishlar bilan o‘yinni yutishmoqchimi?»
— Xo‘p, yaxshi, — dedi Said Qodirov qat’iyroq ohangda. — Ular sizga yana aytishadi. Ungacha mana bu bilan tanishib chiqing. — U shunday deb qog‘ozlar bog‘lamini uzatdi. Zohid birinchi sahifaga ko‘z yugurtirdi: Jamshid Sunnatullaevning jinoiy ishi. Zohid bu «Ish» bilan yuzaki tanish, jiddiyroq shug‘ullanishga hali fursati yetmagan edi. Bu «Ish»ning Said Qodirov qo‘liga tushib qolganidan ajablanib, unga qaradi:
— Bir qiziqib ko‘ring, foydasi tegib qoladi. Uning o‘lganiga ishonmayapsiz-ku, demak, yana uchrashib qolishingiz mumkin. Qog‘ozlarni menga erta-indin qaytarasiz.

— Hoziroq qaytarishim mumkin. «Ish» bilan tanishib, kerakli joylarini yozib olganman.
— Yozib olgan bo‘lsangiz ham yana bir marta o‘qib chiqsangiz zarar bo‘lmas, — Said Qodirov shunday dedi-da, stoli tortmasidan qahva chiqarib ikki piyolaga bir qoshiqdan qahva kukuni soldi. So‘ngra qaynatgichni choynak og‘zidan oldi.
— Qand solasizmi? — U savoliga javob kutmay piyolalarga bir chaqmoqdan qand solib, ustiga qaynoq suv quydi. — Menga ustozim «Cho‘kmaslik yo‘lini izlasang, qahva ich, qahva aqlni peshlaydi», degan.
Said Qodirovning yengil hazilini javobsiz qoldirmaslik uchun Zohid qahvadan bir ho‘plab, dedi:
— Ustozingiz bir narsaning hisob-kitobini qilmabdilar. Bu hayot dengizida cho‘kayotganlar ko‘p. Hammaga qahva yetkazib bo‘larmikin?
Said Qodirov jilmayib qo‘yib:
— Mabodo sizning muchalingiz chumak ari emasmi? — dedi.

Qahva ichilayotgan damda ular orasidagi rasmiyatchilik devori chekinganday bo‘ldi. Zohid bu odamni dastlab ko‘rganida g‘ashlangan edi. Hozir Qodirovning gap ohangidagi samimiylikmi yo chindan qahva ta’sir etdimi, bosib turgan o‘sha g‘ashlik tutuni ko‘tarila boshladi.
— Zohid, siz hech ilm bilan shug‘ullanishga harakat qilganmisiz?
Suhbat mavzuining to‘satdan bu mavzuga ko‘chishi Zohidni ajablantirdi. «O‘tmishimni bilib so‘rayaptimi yo boshqa bir narsani aytish niyati bormi?» deb o‘ylab, mujmalroq javob qaytardi:
— Sal-pal... harakat bo‘lgan.
— Bizning ishimizda o‘sha «sal-pal»i chatoq. Ilmga «sal-pal» qiziqqanimiz uchun ham cho‘kamiz. Mana, bizning ishimiz nima o‘zi? Jinoyatni ochish, jinoyatchini fosh qilish... hokazo, hokazo... Men esam «bizning ishimiz ilmning aynan o‘zi!» deyman. Bu ishga ilm nuqtai nazaridan qaramaganimiz uchun ham cho‘kamiz.