Toshning surati tushirilgan plyonkani yuvdirish uchun o‘z hamyonimdan pul to‘lab, g‘urbatxonada boshimni ushlagancha yakka o‘zim plyonkaning ertaga tayyor bo‘lishini kutib o‘tirarkanman, tugmalanmagan kuylagim sabab qo‘ynimdagi boyagi daftarcha yerga tushib ketdi. Aqalli bu narsani o‘qishga ma'naviy haqqim bor-ku, deya o‘zimni ovutganday bo‘ldim va daftar muqovasini yirtib, uni ocha boshladim. Afsuski, bu qadimiy qo‘lyozma emas, balki kundalik bir daftar bo‘lib, uning birinchi sahifasida 7 dekabr 1990 yil sanasi ko‘rsatilgan edi.
«Men ushbu har ikki ishni orqaga surishga majbur bo‘ldim, bundan ko‘zlangan maqsad birmuncha avvalroq boshlangan va tugallanish arafasida bo‘lgan loyiha ustida ishlamoqdan iborat. Mening qadimiy ko‘k turklarining siri haqidagi kitobim nihoyasiga yetdi va hozirda uni chop etish uchun noshir izlab yuribman - bu ish chindan ham ko‘pgina vaqtimni oldi (o‘tgan yil yozidan hozirgacha). Bu borada bir necha qomusiy maqolalarim va 6-asr Turk xonligi haqidagi uchta chop etilmagan maqolam bor. Men o‘sha davr ko‘k turklarining sehrli olamiga batamom berilib ketdim, hozir umid qilamanki, ularning diniy va shohona hayotiga oid kitob va maqolalarni kelgusi yoz oyi oxirigacha tartiblab bo‘laman. Ana undan keyin navbatdagi loyihaga o‘tishim mumkin...»

Bu gaplarni to‘g‘ri o‘qiganimga shubhalanib qaradim. To‘g‘risini aytganda, qo‘lda yozilgan xatlarni o‘qishga no‘noqroqman. Bu husnixat ham shu qadar kichik va tushunarsiz ediki, men o‘zimni qiynamaslikni ma'qul ko‘rib, oxirgi varaqqa ko‘z yugurtirdim. Uning sarlavhasi «6 fevral 1991 yil» edi.
«So‘nggi ikki oy ichida hayotim qanchalik o‘zgarib ketganigidan taajjubdaman. Bu yerga ikki oy avvalroq kelgan edim, o‘shanda kelajakdan umid qilsa bo‘lardi. Hozir xavfli vaziyatga tushib qoldimki, bu haqda eslatib o‘tish judyam yaxshidir. Hayotim Shia Changnikiday tartibsiz bo‘lib ketdi. Uning oilasi faqatgina an'analarining kuchliligi uchun yashab turibdi. Afsuski, biz o‘zgarishlar qilish uchun o‘zimizda kuch topa bilavermaymiz. Bir oy oldin qanchalik go‘l bo‘lgan ekanmiz-a! Uning vaziyatni qanday qabul qilayotganini bilish men uchun judayam qiziq. Shuningdek, uning bu vaziyatdagi shaxsiy o‘rni haqida ham tashvishdaman. Ertaga men uni Turfonda ko‘rish uchun otlanaman. U meni oilasi bilan tanishishga taklif qilgan. Qiziq, negadir bu uchrashuvdan hayiqib turibman... bu Turfonda topganim yashirin matnni xotirimga solyapti...»
Yana bir karra ushbu yozuvlarni to‘g‘ri o‘qiganimga ishonolmay turdim, lekin uni tugatishga ham, qayta ko‘rib chiqishga ham vaqtim yo‘q edi, sababi, kimdir xonam eshigini taqillatardi, men darhol u sirli daftarchani qo‘ynimga tiqib, eshikni ochishga turdim.

5

Qarshimda kelishgan xitoy ayoli turardi. Avval aytganimday, xitoychani mutlaqo bilmayman, shunga qaramay, xijolatdan qutulish maqsadida o‘zimni hamma narsaga tayyorday qiyofaga soldim. U mayin va musiqiy xitoychada gapirardi - bu menga forscha bir she'rni eslatdi:
«Yorim turkiyda co‘zlar, afsus, turkcha bilmayman,
Yo Rabki, uning tili mening og‘zimda bo‘lsa...»   
Xitoy ayoli xonamdagi nimagadir ishora qildi. Uni ichkariga taklif qildim. Ostona hatlab kirarkan, qo‘ng‘iroqday ovozda bir nimalar deb nogahon cho‘milish xonasiga boshladi va meni ham orqamdan yur, deganday imladi. O'sha paytdagi holatimni bir tasavvur qiling! Begona yurt, men bilmaydigan til, ishonchsiz ayol, kutilmagan taklif va aytib bo‘lmaydigan vaziyat - bunday paytda nima qilishim kerak edi u yerda? Darhol miyamga ikki narsa keldi: birinchisi - bu ayol meni o‘ldirgani kelgan, ikkinchisi - bu ajoyib, xayoliy bir imkoniyatdan foydalanib qolish kerak. Afsuski, xom xayol qilibman. Ayol avval sovuq suv, keyin issiq suv jo‘mragini buradi, ulardan otilib suv chiqdi, bir muddat o‘tgach, vishillagan ovoz chiqdi va suv to‘xtadi. «Shu-shu», tushuntirgan bo‘ldi ayol, «Shu-shu», javob berdim men ham. Keyin u qo‘lidagi soatni ko‘rsatib, bir-ikki raqamlarni ko‘rsatdi va musiqiy bir nimalar deya xonamni tark etdi.
Eshik yoniga suyangan ko‘yi uzun korridorda bu xitoy ayolining ko‘zdan g‘oyib bo‘lgunicha, nima bo‘lganini tushunishga harakat qilib, serrayib qarab qoldim. Koshki bilolsam edi.

6

Muhabbat va O'lim doim birga yuradi, - o‘yladim men ikki kun o‘tgach uyda Zev ismli yahudiy yigitning kundaligini o‘qib o‘tirarkanman. Ajnabiy bo‘lganim uchun ko‘pgina so‘zlarni harfma-harf tushunaman, ya'ni masalan meni inglizchadagi «always» (har doim) co‘zining vaqt bilan aloqadorligi emas, balki makon bilan bog‘liqligi «all ways» (barcha yo‘llar) qiziqtiradi. Bunday deyishimga asos bor. Yaqinda bir halokatli tahdidga uchradim. Juda qisqa fursat ichida nihoyatda katta tajriba mujassam, shunday emasmi? Lekin angladimki, ba'zan hayot deganlari vodoprovod jo‘mragidan oqib tushayotgan so‘nggi tomchilarga o‘xshab ketadi... Shu bois, butunlay o‘zni unutganim holda kimningdir kundaligini mukkadan ketib mutolaa qilishga harakat qildim.
Aytgancha, halokatli tahdid xususida aytmoqchiydim. Keling uni bir taroziga solib ko‘raylik. O'sha kuni zudlik bilan, sekingina, hech qanday keskin harakatlarsiz Xitoydan o‘z yurtimga qaytib keldim. Ertasiga ertalab meni amerikalik tadqiqotchiga tarjimon sifatida ishga yollagan kompaniyaga yetib bordim. Ular meni o‘z mijozlarisiz ko‘rganlaridan nechog‘li taajjubga tushishgani tabiiy. Angladimki, ular mijozlari to‘g‘risida hech narsa bilishmaydi. Nima bo‘lganda ham, hammasini aniqlamagunlaricha, menga bir tiyin ham to‘lamasliklarini aytishdi. Shunda O'lik Shahardagi toshni suratga olganim plyonkani unutib qoldirganimni esladim. Hay mayli, shunga shunchami? Ushbu byuro menga tez kunda yana ish taklif qilishga va'da berdi. Shu daqiqada qanchalik xato ketgan edim-a men!

Uyga kelib kundalikni o‘qishga tushdim. Dekabr tunlarining birida Zev Shia Chang bilan tanishadigan ma'lumu mashhur «Hungshian Bingua» mehmonxonasi qarshisidagi taksi to‘xtash joyiga yetganimda, kimdir menga qo‘ng‘iroq qildi. Bu do‘stim edi. Yana bir bor inglizchamdagi chegaralanishni sezib qoldim. Aslida «dugonam» deyishim kerak edi, lekin u shunchaki do‘stim va shunchaki bir qizdir. U safarim haqida so‘radi va javobimni ham kutmay, birdan yig‘lashga tushdi va zudlik bilan huzuriga kirib o‘tishimni iltimos qildi.
Umuman olganda, men bu kabi ayollar fojiasini hecham xush ko‘rmayman. Lekin nimadir meni shaharni kesib o‘tib, u bilan ko‘rishishga undardi.
U davlatning yuqori mahkamasida bo‘lgani, u yerda meni o‘limga mahkum qilingani to‘g‘risida ma'lumot olganini aytdi. Avval boshda, bu menga kulgili tuyuldi, lekin u yig‘lay boshlagach, vaziyatning jiddiyligini angladim. Men undan qaysi tashkilotni nazarda tutayotganini so‘radim. U o‘zini hech kimga hech nima aytmaslik va men bilan ham muloqotga kirishmaslik haqida ogohlantirishganini aytdi. U yana ular mening barcha rejalarimdan xabardor ekanliklari, Frantsiyaga ketayotganim, lekin hech kim menga yordam bera olmasligi va qaerda bo‘lmay, baribir meni topib olishlari haqida so‘zladi... Men do‘stimdan boshqa biror narsa ololmadim va umidsizlikka to‘lib uydan chiqib ketdim.

Shu alfozda kundalik ustida o‘ylab o‘tirardim. Men Shekspir dramalarida odamlarning osongina va tez-tez o‘lib turishlariga taajub qilaman. Boshqa bir romanda esa birgina o‘lim sahnasiga barcha tafsilotlarini namoyish etib yuzlab sahifa ajratiladi, magar Shekspirning uslubi alohida: Hamlet urushib halok bo‘ladi, Romeo kurashib o‘ladi, o‘nlab boshqa odamlar ham kurashda halok bo‘lishadi va bu o‘lim birgina satrda ifodalanadi-qo‘yadi. Judayam sodda. Va birdan ushbu soddalik meni dahshat ichra o‘rab olganini his qildim.  Bir oz chalg‘ish maqsadida, yana bir necha varaqni ochdim. «Kolumbiya Universitetidagi uyg‘ur va turkshunoslikning yangi inqirozi chindan ham achinarlidir, biroq haqiqatning ko‘ziga tik qaramog‘im kerak. Markaziy Osiyo va Uyg‘uriston Amerikada ancha shov-shuvga sabab bo‘lgan, magar universitet bo‘limlarida uni bir makon sifatida rivojlantirishni istashayotgani sezilmayotir...»
Bema'nilik! Luk g‘oyib bo‘ldi, Zev asfalasofilinga ketgan chamasi, men esa xavotirdaman... Jin ursin! Bas!
«9 yanvar
Men o‘tgan asrning so‘nggida bu yerga kelgan rus rohibi Yefrem Valaamov (Valaomov?)ning oxirgi maktubini topib oldim.  Taxminim to‘g‘ri chiqdi. Uni zaharlashgandi. Mana uning mak...»

Uzr, telefonimni avtomatik javob berish qurilmasiga o‘tkazish yodimdan ko‘tarilibdi. Kundalikni ochiq holda qoldirib, go‘shakni ko‘tarishga turdim. Bu meni Luk uchun ishga yollagan firmaning boshlig‘i ekan. «Bilasizmi, - dedi u, - siz uchun ikkita yangilik bor, yomoni shuki, Lukni qo‘poruvchilik harakatlari uchun hibsga olishibdi, yaxshi yangilik esa, siz ayni shu falokatdan qochib qutulibsiz, qandingizni uring erkinlikda. Yana bir boshqa xabar ham bor, lekin buning sizga aloqasi yo‘q, deb o‘ylayman. Siz Urumchidan chiqib ketgan kun beshta joyda ommaviy portlashlar yuz bergan.» Men uchun ikkinchi yangilik muhimroq edi: bu bilan boshliq menga  bir miri ham to‘lamasligiga ishora qildi. Lekin shunday bo‘lsa-da, mening butun xayolim boshqa bir rus rohibida edi...

7

Keyingi 2 hafta ichida Salmon Rushdiyning hayotini yashaganday bo‘ldim: men Xitoyga ketgan do‘stimning kvartirasiga ko‘chib o‘tib, har tun uning velosipedi bilan eshigimni barrikada kabi to‘saman, har lahza o‘limimni kutib yotaman. Nihoyat Frantsiyaga viza oldim va asarlarini o‘zimizning tilimizga o‘girganim do‘stimnikiga yetib kelgachgina, shu yerda, ya'ni Fontenebloda yaqin o‘tgan kunlardagi hayotim haqida o‘ylashga imkon topdim. Charm kresloda sokingina o‘tirarkanman, ayni paytda, inson falokat va sokinlikka juda tez ko‘nikarkan, deya o‘ylardim. Kecha ustasi farang jinoyatchiday bekinib yurib edim, bugun esa birovning kundaligini, so‘nggi maktubini o‘qish imkonim bor.
«Milostiviy gosudar,
smeyu nadeyatsya, chto sie poslanie zastanet Vas v dobrom zdravii i blagopoluchii, darax naimenee tsenimс‹x, pokuda sudba ne kosnetsya svoey shershavoy desnitsey...»
Ha, xat ruschada bitilgan va Zev uni tarjima qilib o‘tirmay nusxa ko‘chirib olgan edi. Men ham 19-asrga oid bu uslubni saqlagan holda tarjima qilolmasam-da, boshlanishini urinib ko‘raman: «Marhamatli Janob, umid qilishga haddim sig‘diki, ushbu xabar sizni sog‘lom va farovon holda topajak, eng qadrsiz iqtidorlilik, taqdir o‘zining beo‘xshov o‘ng qo‘lini sizga tekkizgunga qadar...» Ruschada bu yanada jimjimador va antiqa. Shunchalik beo‘xshovki - ba'zi falsafiy narsalardan so‘ng u yana yozadi:

«Fonusda nurni saqlab turganingiz uchun tashakkur. Menga yuborganingiz V. Tomsonning oxirgi kitobi nihoyatda qimmatli mukofot bo‘ldi. U eng qo‘rqinchli vaziyatlarda ham yashashim uchun kuch-quvvat berib turibdi. Nazarimda u bir necha xarakter va so‘zlarni tahlil qilishda xatoga yo‘l qo‘ygan, lekin umuman olganda, u juda zo‘r bir ishni nihoyasiga yetkazdi. Ayniqsa, menga Kul-Teginnig so‘nggi parchasi ma'qul keldi:
"Si Ku-tegin n'avait ete, un grande nombre d'entre vous auraient trouve la mort. Mais mon frere Kul-tegin perit, moi-meme je me desolai..."
«Agar Kul-Tegin bo‘lmaganda, oralaringizdagi minglab kishilar o‘lim topgan bo‘lurdilar. Kichik ukam Kul-Tegin vafot etdi, men uning uchun g‘am-g‘ussaga botdim. Ko‘rar ko‘zim ko‘rga aylandi, bilgan ilmim noma'lum bo‘lib qoldi. O'zim esa anduh ichraman. Parvardigor vaqtni yaratdi, inson esa o‘limga mahkum. Ko‘p yillar dardu alam meni o‘rtadi. Ko‘zlarimga yosh kelib, yuragimga qil sig‘madi. Nahot ikki shahzoda, yosh birodarlarim va o‘g‘illarimning, qo‘mondonlarim va odamlarimning ko‘zu qoshlari yig‘idan ozor topsa, deya o‘ylab g‘ussaga botdim.

Yig‘laguvchilar va azadorlar kabi, Kitan va Tatabi aholisi Udar-sengunga tegishlidir. Xon Tabg‘ach Ichi Liangga taalluqlidir. U ko‘plab sovg‘a-salom va nokerak oltinu kumush keltirdi. Tibet xonidan bulon keldi. Ortidan, g‘arbdagi kunbotar tomondan, So‘g‘d, Fors va Buxorodan ularning xoni Nian-syang keldi. O'n-o‘q o‘g‘illarimdan, Turg‘uzxondan tamg‘achilar Makrach va O'g‘uz-Bilga keldi. Qirg‘izxondan Tardush Inonchi Cho‘r keldi. Maqbara qurish, toshga o‘yib yozish uchun Xitoy Imperatorining ustasi Chyang-sengun keldi.
Kul-Tegin Qo‘y Yilining o‘n yettinchi kuni g‘oyib bo‘ldi. Uning janozasini to‘qqizinchi oyning yigirma yettinchi kuni o‘tkazdik. Va biz ushbu abadiy toshni o‘rnatdik...»
Rus rohibi davom etdi:
Men go‘yo o‘zimning janozamda hozir bo‘lganday his qildim o‘zimni. Biroq meniki ancha qisqa davom etsa kerak. Hech qanday tosh va uning ustidagi yozuvsiz albatta. Rashididdinning At-Tohariydan keltirishicha (bu kishini qaysidir bir sahroda boshlaridan judo qilishgan), ba'zi yashirin yoki yo‘qotib yuborilgan matnga ko‘ra, Nestorialik rohib ham ular bilan birga bo‘lgan. Ba'zida, yolg‘izlik onlarimda men go‘yo bu voqeani va uni juda yaxshi biladiganday holga tushaman. Magar yaxshisi bas qila qoldim.