Poezdda men «san-fan-hiyimiz» uchun arang vaqt ajratishimiz mumkinligini tushundim, shuningdek, Irma nega meni o‘zi bilan birga olib ketishdan uyalganini ham angladim. Turistik guruhimiz «meshochniki» deb atalgan savdo-sotiq uchun chiqqan guruh ekan. Har besh minutda ular eshigimizni qoqishar va xitoylar bilan suhbatlashish uchun yordam berishimizni so‘rashardi. Har besh minutda Irma ikkimiz tarjima qilishga chiqar, allaqanday shinelning qancha turishi yoki sassiq bir etikning narxini so‘rab berardik.
Harbiy kiyim-kechakdan tashqari sovetlar ikki xil boshqa narsani - erkak metall xanjarlarni, ayol esa erkak a'zosi ichida quritilgan ayiqning safrosini Xitoyga olib ketishayotgandi. Bu ikki tovar ham noqonuniy edi, shuning uchun vagonimizdagi ikki ajoyib xitoylik nima qilish kerakligini aytdi. Ayol egilgan xanjarlarni soniga bog‘lab olishi, erkak esa quritilgan ayiq safrosini erkaklik matohining yoniga osib olishi lozim edi. Ha, xuddi shunday, bu hazil gap emasdi.

Bunday sayohatlarda nudistlarning plyajidagi kabi sharmu hayoni yig‘ishtirib qo‘yishga to‘g‘ri kelarkan. Esimda, kupeyimizdagi qo‘shnilar menga ayiqning haliginaqa narsasini berishgan va sonlariga xanjarlarni yashirayotgan Irmaning qarshisida turib, uni shimimning ichiga kirgizgandim. Ayollarga qiyin bo‘lgandi o‘shanda, chunki ular yo turib ketishi, yo faqat yotib ketishi lozim edi, har qalay ikki yo uch xanjarni songa osvolib ketishning o‘zi bo‘lmaydi-ku!
San-Fan-Higa jinsilarimiz va xanjar hamda qilichlarimiz bilan harbiy shinellarimizni kiyib yetib kelganimizda, xitoy mulozimlari bizni shaxtyorlar mehmonxonasiga joylashtirishgandi. Har kuni ertalab butun shahar baraban ovozidan uyg‘onib ketar, qovog‘i uyilgan shaxtyorlar «Tai-chi»larini mashq qilish uchun mehmonxonamiz oldidagi markaziy xiyobonga kelishardi. Kunlar sal yorishib qolgan, bizni bir safga tizib, bita-bittalab bozorga kirita boshlashgandi.

Hamma o‘zi olib kelgan narsani chiqarib qo‘ygan. Semiz bir sovet xotin futbolka va ichki kiyimlar sotib, oriq va o‘ta jiddiy xitoy erkaklarini avray boshlardi. Ayol ularning oldida kiyimlarini yechar, xitoylik erkaklarning katta ochilgan ko‘zlari uchun marvarid talab qilardi. Guruhimizdagi boshqa bir erkak esa xuddi shu xotinni mehmonxonaga qaytishda avrashga tushgan: ular shaxtyorlarga ham o‘z tovarlarini sotishni istashgandi.
Ikki kommunist saltanatning bozor iqtisodiga o‘tish sharoitidagi mangu do‘stligi...
Birdan o‘sha sayohat esimga tushib ketib, Xitoyning ichkarirog‘iga kirish ishtiyog‘im ortdi.

143

Balki nega bunaqa narsalarni vaysab o‘tiribdi deb o‘ylayotgandirsiz? Lekin mening o‘rnimga o‘zingizni bir qo‘yib ko‘ring, telbaga aylanishingizni bir ko‘rib qo‘yay...
Yomon, juda yomon narslarni oldindan sezyapgandayman. Uch kundan beri Lining qorasi ko‘rinmaydi. Odamdan ko‘ra uning sharpasiga o‘xshab qolgan qariya u yoqdan bu yoqqa tentirab yurgan bu tosh g‘ordan chiqishga ikki haftaki menga ruxsat berishmadi. Qo‘rqyapman, eng yomonidan qo‘rqyapman, Li uchun... Chunki unda mening hayotimga kiriladigan kalit bor...

144

Uning so‘nggi javobi avvalgi joyga qo‘yilmgandi, lekin kampir uni choponining ichidan chiqarib berdi. Bu shoshilib yozilgan uzun maktub bo‘lib, uni ikki marta o‘qib chiqdim. Unda so‘zboshi yo‘q, to‘g‘ridan-to‘g‘ri matn boshlangandi:
«Tongyuquqning o‘limi tarixini bilasanmi?
U hamma narsani o‘z rejasiga ko‘ra amalga oshirib bo‘lgach yoki o‘zing aytganingdek, Buyuk Qaytishni bajarib bo‘lgach, Shahzoda Kul-Teginning janozasiga kelgan barcha asir elchilar o‘zlarining e'tiqodini o‘zgartirgan turklarning katta guruhi bilan o‘z mamlakatlariga qaytgach, qizi Pobeka qolgan-qutgan turklar bilan Gertsoginya unvoni va yiliga 200 000 gran oq qo‘rg‘oshin va'da qilgan Xitoy saroyiga ko‘chib o‘tishga tayyor turganda, Tongyuquq ko‘k turklarning barcha qolgan jangchilarini to‘plab, Hukmdorning saroyini yoqib yuboradi. U shuningdek boshlarga o‘rnashib olgan universal aqlu zakovatning ham kulini ko‘kka sovurdi va shundan so‘ng xitoy generali Van-Chjun-Si qo‘shinlariga qarshi oxirgi urushga kirdi.

Kulrang tulpori ustida u ko‘p bor jangga kirgan, bahodirligi va aqlliligi uchun shuhrat topgan bahaybat burgutga o‘xshardi. Shu holda dushmanga hamla qilib, bir nechasini yer tishlatdi. Duch kelganini yakson ayladi, qolgan Ko‘k Turklari bilan dushman qo‘shinining ichiga yorib kirib, jon jahdi bilan olishdi. Bir mahal dushmanlardan biri uning tulporini urib yiqitdi, lekin eski jangchi darhol o‘zini o‘nglab, yana dushman ustiga yopirildi. U xitoy generali Van-Chjun-Sini o‘ldirdi, lekin o‘zining ham o‘limi ana shu jangda qaror topishi aniq bo‘lib qoldi, chunki dushman unga zaharli o‘q otgan edi, o‘q orqasini teshib o‘tdi va oppoq tulpordan yerga gursillab quladi. Tanasi parcha-parcha bo‘lib ketdi va dushman otining tuyoqlari uni sahro bo‘ylab sudrab ketdi. Suyaklari esa tuproq bilan bir bo‘ldi...
Quyosh osmonda qora tortdi, sahro tuprog‘i kuchli shamoldan yuqoriga ko‘tarildi, ona daryo Enasoydan suv o‘rniga qon oqdi. Kuchlar teng bo‘lmagan o‘sha urushda ko‘k turk jangchilari bitta qoldirmay qirildi. Har yili bahorda ana shu sahroda qip-qizil giyohlar bo‘y cho‘zadi...»

145

«Turklar uchun jangda halok bo‘lishdan sharafliroq jasorat yo‘q edi, - davom etdi Li. - Kasallik yo qarilikdan o‘lish ular uchun or bo‘ldi. Qanday qahramonlik zamoni! Ayniqsa, millionlab odam yo ochlikdan va yo to‘qlikdan o‘lib ketayotgan bizning zamonamiz bilan solishtirganda... Biroq senu men butunlay boshqacha holatdamiz, shunday emasmi? Xo‘sh, nega sen Gansuga borishga qaror qilding?
Ko‘p bor с‰uni aniqlab olishga urindim: nega o‘sha buddistlarning g‘origa bordim? Birinchi galda, nima uchun o‘zimga o‘lim jazosi tayinlangan Shinjonga yana qaytib keldim? Nechun bu yo‘lga turib oldim? Yo aslida yo‘lning tabiati shunaqami, ya'ni tanlash imkoni yo‘q, tushdingmi, bas, yo‘l seni istagan tomonga olib ketaveradimi? Boshqa bir narsa: ikki yilllik hayotimda juda ko‘p uyg‘unlik, bir xillik, muvofiqlik alomatlari ko‘rinmayaptimi? Ularni eslashga nima majbur etdi? Bu balki o‘tgan ikki yilning shunchaki qarama-qarshiliklari va yo favqulodda holatlarimikin? Yo bu qandaydir bir butun bog‘liqlikmi?

Turfonda yollaganim sariq yapon avtomobilida Suchjou tomonga qarab ketarkanman, xuddi shunday xayollar menga hamroh edi. Shu xayollar bilan bo‘lib, o‘zimdagi qo‘rquv va ogohlik hissini yo‘qotib qo‘ydim va bu menga ancha yordam berdi. Masalan, haydovchi meni to‘ppa-to‘g‘ri militsiya punktiga olib ketayotganiga ham e'tibor bermabman, chunki bunday uzoq safar uchun u maxsus ruxsatnoma olishi kerak ekan. Biroq o‘zimni BMTning madaniyat ishlari bilan shug‘ullanadigan xodimiman, Suchjou politsiyasining boshlig‘i meni kutib turibdi (balki rostdir!), deya u yerdan osonlik bilan qutulib oldim. Lekin qo‘lyozmalarni deb g‘orga ketayotganimni yashirib o‘tirmadim. Mahalliy politsiyachi ruxsat qog‘ozimizga qizil muhr bosib berdi va biz Xitoyning boshqa viloyatiga qarab ketdik.

O'z ishimning qahramonlik ekaniga ishonchim komil emasdi. Bu butunlay shaxsiy masala edi. Agar muvofiqlik haqida so‘rasangiz, bu Xitoyda 200 000 gran oq qo‘rg‘oshinga burkangan Pobeka kabidir. Men doim yirik jamoat siquvidan qo‘rqar, gazeta o‘qisam boshim og‘rir, o‘zimni erkin tutishga o‘rgangan edimki, kutilmaganda biror kishi jamoat ishlari xususidagi fikrimni so‘rab qolishi mumkin. Lekin Li ba'zan haq bo‘lib chiqardi. Hatto shu yerda ham bir necha marta Bilga-Hoqon tutib turgan o‘sha elchilarning holati bilan o‘zimning holatim orasida muvofiqlik sezardim. O'tgan ikki yildagi voqealar va men nomini keltirgan va keltirmagan tadqiqotchilar orasidagi o‘xshashlikni hisobga olmaganda, bir necha bor holatimning Hoqonnikiga o‘xshab ketishini his qildim. Ikkovimiz ham, masalan, turli usul bilan makonni zabt etdik. U ham, men ham dunyodagi barcha mavjud aqlni bir joyga yig‘ishga intildik, lekin vaqt ikkimizning ham popugimizni pasaytirib qo‘ydi. U-ku Bilga-Hoqon. Endi Li Tongyuquqni eslatyapti. Xo‘sh, navbatdagisi halqaning boshi sanalmish marhum shahzoda Kul-Teginmi?
Va bu Lining o‘zi haqida emasmikin? «Jangda halok bo‘lishdan sharafliroq ish yo‘q...»

146

«Buxorolik shahzoda Nihon-Sang Dono Tongyuquqning eng oxirgi suhbatdoshi edi. Bir gal u payg‘ambarlari bo‘lmish Muso alayhissalomning Hizr alayhissalom bilan uchrashgani to‘g‘risidagi hikoyani aytib bergandi. Nihon-Sang ushbu hikoyani go‘yoki maxfiy bir manbadan aytib berayotganga o‘xshardi:
«Muso unga dedi: O'zingizga ma'lum bo‘lgan to‘g‘ri yo‘lni o‘rgatishingiz uchun sizga ergashsam maylimi? U aytdi: Yo‘q, siz menday bo‘lomaysiz. Nega menga berilgan ilm sizga berilmaganini tushunishni istamaysiz? U dedi: Xudo shohid, siz menga sabr qilishni ko‘rsatgaysiz va men hech bir narsada sizga qarshilik qilmasman. U dedi: Yaxshi, agar menga ergashmoqchi bo‘lsangiz, o‘zim sizga sababini aytmaguncha, hech narsa so‘ramang.