Ayni paytda yelkamga osig‘liq sumkam bilan Fionaga yopishib turganim juda kulgili ekanligini tushundim. Ishongim kelmaydi, nahotki shu ishni qilgan bo‘lsam: men uni o‘pdim, ko‘kraklarini va uning uchlarini siladim (qo‘polligim uchun ma'zur tutgaysiz, bu so‘zlarni shunday eshitganman), qo‘llarim yanada nozik joylarga tomon sirg‘alib tushdi, ko‘ylaklarini yuqoriga ko‘tardim, barmoqlarim ishtoni ostida qoldi va nihoyat yelkamdagi sumkamdan qutulishga qaror qildim, uni chetga uloqtirgandim, borib ikki marmar zinaning orasidagi teshikka borib tushdi, biroq pastki qavatdagi hech kim bizni sezmadi. Qizning ishtoni juda tor edi, ayniqsa, ikki oyoqlari orasi. Uning baland bo‘yi yana qo‘l keldi, intim a'zolarimiz ayni bir-birining qarshisiga to‘g‘ri keldi. Qiz ishtonini pastroqqa tushirishimga ruxsat berdi va men endi o‘zimni mutlaqo tutib turolmadim, uning qaynoq lablaridan aqlimni yo‘qotdim. Yana qaytaraman: shu ishni qilganimga ishonmayapman, lekin klinikaning zinalarida quyoshning so‘nggi nurlari ostida men u bilan qovushganim rost. Biroq bunday g‘ayritabiiy sarguzashtdan xursand bo‘lishim kerakmi yoki xiyonatkorligim va telbaligim uchun o‘zimni ayblashim lozimmi, mutlaqo bilmasdim.

20

Bilga-xoqonning chodiri atrofida to‘qqiz rangli chodir qad rostladi va dono Tongyuquq qurollangan tilmochlariga ishga kerakli narsalarni tayyorlashni buyurdi. Xitoy qog‘ozi va Suriya siyohi, So‘g‘diyona shamlari-yu Fors patqalamlari barchasi dunyoning to‘rt burchidan kelgan ajnabiylar uchun taxt qilib qo‘yildi. O'z qarashlarini toshlarga o‘yib yozishga odatlangan turklar dono Tongyuquq bilan ajnabiylarning shoshib qolganlarini ko‘rib, ularni mazax qilishdi. Shunga qaramay, ish boshlab yuborildi.
Erta azonlab quyosh dashtlik chetidagi Otukan o‘rmoni ustida ko‘rina boshlaganda, Forsdan kelgan zardusht ruhoniy Avestodan qo‘shiqlar kuylay boshladi, tibetlik Bulen sirli zikrini aytishga tushdi, Tabg‘ach generali Ichi Lyang kunni jangovar san'ati bilan boshladi, So‘g‘ddan kelgan shahzoda o‘tov ichidagi bezaklarga, qayrilma shoxlaru ipak barglarga qarab, chuqur tafakkur qilishga o‘tirdi. Tardush Inonchi Cho‘r do‘mbirasini qo‘liga olgandi, butun dashtlik bo‘ylab shamollarni yodga soluvchi mahzun navolar yangradi, generallar orasidagi birinchi nestoriyalik nasroniy va nestoriyalik nasroniylar orasidagi birinchi general, qilich va o‘q-yoydan boshqasini bilmaydigan Udar-Sengun Iso Masihning qiyofasi bo‘lmagan kichik xochga qarab, qo‘llarini bir-biriga qovushtirdi, bu yerga Ibn-Qutaybaning otlarida kelgan Islom dinining yashirin bilimdoni, buxorolik shahzoda Nyang-syang esa Allohga ibodat qilish kerakmi-yo‘qmi bilmay, Konfutsiya an'anasiga sodiq Xitoy Imperatori bundan xabar topishidan qo‘rqib turardi...
Faqat O'n-o‘q tamg‘achilari, Makrach va O'g‘uzgina Bilga-xoqon va uning tilmochlari buyrug‘iga qaramay, uxlab yotishar, mahalliy shomon Udeghe ularning uyquda uchib yurgan ruhini saqlab turar edi.

21

Asirning tushlari. O'tgan kecha Liga suyanganim holda, bir chaqam ham yo‘qligini bilsam-da, bir necha yildan buyon davom etib kelayotgan kechki kurslarim uchun pul to‘lashim kerakligi haqida tush ko‘ribman. Deyarli yalang‘och holda edim, ichki kiyimimdan nimadir qidirayotgan ko‘rinaman. Otini esimdan chiqarib qo‘yganim o‘gay otamning hovlisiga yaqin eshik qarshisida eshak miyasini yeb turgan telbani uchratdim, u menga hovli egasi do‘kondor ekani va aqldan ozganidan beri kasal holda yotishini aytdi. Men bu telbadan o‘gay otamning ismini so‘rashga or qilib, uni tushungan misoli boshimni qimirlatib qo‘ydim. Eshikni ochib, kattakon hovliga ko‘zim tushdi, u qishloq sport maydoni yonida ekan, paxsa devor uni ochiq va yonib ketgan maydondan ajratib turardi. Men o‘gay otamni chaqirdim. Hovli to‘rida it emas, naq bir zanjirband sher uyg‘onib ketdi. Men orqamga tisarilgandim, biroq sherxon jim bo‘lib qoldi. Shu payt eshik ochilib, o‘gay otamning qorasi ko‘rindi. Birdan sher emas, balki bir gijinglagan ot zanjirlarini uzib, xuddi tsirk sahnasidagi kabi hovli bo‘ylab yovvoyilarday chopa boshladi. O'gay otam bir baqirgan edi, orqasida o‘g‘li paydo bo‘ldi. Lekin ot o‘z shijoatidan boshi aylangan darvish kabi telbalarcha yugurardi. Men uning o‘gay otam ovozidan yoqimliroq bo‘lgan tuyoq tovushlarini eshitdim. Uni tutmoqchi bo‘lib qilingan barcha harakat zoe ketdi, hovlidagi tuproq paxsa devorlardagi chang bilan qorishib, to‘zon bu aqlsiz jonivorning uzun dumi kabi aylanar edi.

Nihoyat, mustang bu halqadan chiqib ketish uchun yetarli kuch to‘plab, birdaniga qo‘shimcha eshik qarshisida menga hujum qilishga qaror qildi. Men darhol himoya holatiga kirdim va o‘ng oyog‘imni uning yuziga tomon ko‘targandim, u to‘xtab chunonam bir kishnadiki, xuddi shu payt o‘gay otam uni tutib oldi. U bo‘ralab so‘kar, «Keyingi safar seniyam mana bu o‘lik eshakka o‘xshab ta'ziringni beraman!» deya jigarrang terisi tuproqqa belanib yotgan eshakka ishora qildi. U mustangni jilovladi va ot oldingi oyoqlariga yotib, boshini tuproqqa qo‘ydi. Umrim bino bo‘lib bu jilovlangan otning boshidan-da g‘arib bir narsani ko‘rgan emasman. Shundan so‘ng o‘gay otam oldimga kelib, kutilmaganda menga pul uzatdi: «Ma ol, kechki kurslaringga to‘larsan». Tavba, pulim yo‘qligini qaerdan bildiykin? Men hech narsa so‘ramay, yetarli pulim bor, deya uni qaytarishga tushdim, lekin otam majburlagach, pulni oldim va «Singlimga berib qo‘yarman» deya pichirlagan bo‘ldim...
Tongga yaqin Li hammayoqni tepib, odatiy karatesini boshladi, qo‘riqchilarimizdan birining muzday suvning ustimizdan sepib yuborganidan, mening uyqum ham buzilib ketdi. Tomas Sterns Elliot aytganiday: «Odam sharpasi kelmay uyg‘oting, so‘ng cho‘kaylik»...   

22
 
O'tgan davr ichida kashf etganim shu bo‘ldiki, asirga tushish kurortda dam olgan bilan bab-barobar ekan. Men tushlar nuqtai nazaridan aytyapman. Qancha ko‘p rohatlansangiz, shuncha uzoq o‘tmishdagi xotirotlar tushingizda namoyon bo‘ladi. Yashab turgan kuningizni-da tamoman unutib qo‘yasiz - go‘yoki ruhingizdagi eng yashirin tugunlarni yechib yuboradigan chuqur bir kechmishlar ichiga sho‘ng‘iganday bo‘lasiz. Harqalay, menda shunday kechdi.
Men Bambergda Fiona bilan qilgan gunohimni esladim. U bilan ko‘chalar va yo‘llar bo‘ylab aksimizni goh do‘kon oynalarida, goh daryolarda ko‘rgancha piyoda yurganimiz, hayotning o‘zi kabi noaniq mavzularda suhbat qurganimiz, tez orada Zevning akasi ikki oycha arxeologiya muzeyi a'zosi sifatida yashab turgan Kot-d-Azur tomondagi Antibsga kelib qolganimiz yodimga bir-bir kela boshladi. Tushimga nima kirganini anglay olmasdim: qumli plyajlar, issiq dengiz, arzon va mazali restoranlar, Avliyo-Margaret va Avliyo-Honore deb atalmish yovvoyi orollarga sayohatimiz, yoxud jazirama tunlardagi tong va muhabbat oralig‘idagi orzularim, quyosh tig‘ida chang va issiq tuproq kechgan bolalik yillarim, yoxud balki Noam har ikkimizga aytib bergan tarixiy rivoyatlar, Fiona haqidagi xotiralar...
Aka-ukalar o‘zlarining birodarliklari haqida bolalikdan bo‘lak nimayam bilishardi? Opa-singillar-chi? Deyarli hech nima. Biz Noamga ukasininig kundaligi haqida og‘iz ochmadik. U Zev oshqozon kasalidan chet elda vafot etgan deb yurarkan. Lekin mutaxassis sifatida u bizga shunday bir narsani so‘zlab berdiki, bu Zevning butun kundaligidan ham qimmatliroq edi.

23

«Alovuddin» restoranida u bizga talabalik yillari haqida gapirib berdi. O'sha paytlarda u Quddusda emas, balki Leningradda yashar, ismi ham yashirincha Noam emas, oddiygina Nikita edi. Shuningdek, u Zev bilan qondosh bo‘lgan. Otasi rus edi, shu bois uning asrlar osha sayqallashgan, qadimiy yahudiy qoni alal-oqibat rus qoniga aralashib ketgan va bu Noam hayotidagi barcha muammolarning sababchisiga aylandi. Arxeologiya institutining beshinchi kursida ular yozgi amaliy dala ishini Mongoliya dashtlarida o‘n-o‘q urug‘iga qarashli qadimgi kishilarning qo‘rg‘onini kavlash bilan o‘tkazishadi. U odamlarning jangovar tabiatini hisobga oladigan bo‘lsak, qabilaning bunday nomlanishi u qadar ajablanarli emas. O'n o‘q bo‘lsa bo‘pti-da. Garchi Nikitka maqtanchoqligini tan olsa-da, biz uning uyatchanligini bilardik. U darhol mavzuni yigirma yil avvalgi Quddus voqealariga o‘zgartirdi. U o‘sha joyda topib olgan qo‘lyozma bilan tilla shoxni o‘g‘irladi. Shox-ku bir navi, lekin u qo‘lyozmaning na bahosi va na ma'nosini bilardi, magar u bir kunmas bir kun ushbu qo‘lyozma qaysidir institut javonlarida sarg‘ayib yotmasdan, o‘z o‘rnini topajagini ich-ichidan his qilardi.
Lekin Nikita hozircha faqat tilla shoxni qanday qilib sotish haqida bosh qotirar va nihoyat ba'zi o‘rtachi kishilar orqali uni Leningraddagi bir arab konsuliga sotishga muvaffaq bo‘ladi. Faqat Isroilga ko‘chishga ruxsat berilgandan so‘nggina, u qimmatbaho qo‘lyozmani qayta esga oldi va uni o‘rganishga kirishdi. Buning natijasida qilgan kashfiyoti qog‘ozning materiali bahosidan ming karra qimmatliroq bo‘lib chiqdi. Ushbu qog‘ozda Alloh Sinoyda Muso alayhissalomga yuborgan O'n Buyruqning nusxasi bor edi. Bu O'n-O'q qabilasi deya nomlanuvchi insonlar tarixida mutlaqo yangi bir sahifa ochdi.
Professor Noam Shatskiy o‘sha qabilaning nomi O'n-O'q emas, balki O'n Ahd ekanini isbot etdi.           

24

Bu kashfiyot Zevni usmonli turklar madaniyati haqidagi izlanishlarini to‘xtatib, qadimgi turklarni o‘rganishga ruhlantirdi. Shularni aytar ekan, Noam Quddusda ko‘rsatishga arzigulik boshqa narsalar ham borligiga ishora qildi va ishbilarmon odam sifatida darhol ikkimizni ikki oyga «Turfa dinlar Anjumani»ga taklif qildi. Men dabdurustdan rozi bo‘lishdan tiyilib turar, chunki sezishimcha, u mening ishimdan ko‘ra Fionaga ko‘proq qiziqib qolgandi. Fiona esa darhol rozi bo‘ldi. Birdan kayfim uchib ketdi, ancha o‘zimni yo‘qotib qo‘yayozdim: mening rashkim kelar, lekin bu rashk boshqa birovning yori uchun edi.  Odam qariganda sharoitga nechog‘li tez ko‘nikishi mumkinligi ajablanarli emasmi? Bir oy avval o‘lim bilan olishib yuruvdim, hozir esa Fionani Quddusga bormaslikka qanday ko‘ndirish mumkinligini o‘ylayapman va bunga faqat Noam ham qizga yoqib qoldi shekil, deya o‘ylayotganim sababdir.
Keyinroq arzon «Tropiko» mehmonxonasidagi bir kishilik xonamizda men qizga Zevning kundaligidagi quyidagi parchani ko‘rsatdim:

«Biz uzoq muddat xitoycha musiqa jo‘rligida vino ichib o‘tirardik. Shia Chang bilan birga o‘tkzayotgan vaqtim ancha huzurbaxsh edi. Lekin birdan qizil kuylakli ofitsiant oldimizga kelib, xonimning qulog‘iga nimadir deya pichirladi. Xonim xitoycha javob berarkan, uzr so‘rab, bir muddatga meni tark etishini aytdi. Men uni qancha kutish lozim bo‘lsa, shuncha kutishga tayyorligimni bildirdim. Biroq yarim soatdayoq zerika boshladim. Meni yolg‘iz qo‘yishgani yo‘q: qizil kuylakli ofitsiant har daqiqa biror nima kerakmi, deya mo‘ralab turdi. Bir safar men uning ismini so‘radim. U Shia Changning ukasi ekanini aytdi. Undan muloyimlik bilan qizning qaerga ketganini so‘raganimda, u ayni paytda qizning boshqa mijoz oldiga ketganini aytdi. Hushim uchib ketdi. Yo‘q, bu yigitning odatiy yo‘sinda gapirayotganidan emas, balki ayni paytda tushunishni istamayotganim narsani anglaganimdan shu holga tushdim. Shia Chang chindan ham fohisha ekan! Men esa u bilan ishqiy o‘yinlarga berilib ketibman... Naqadar bachkana voqea!

25
   
Bunga javoban Fiona menga Luk haqida gapirib berdi. Umuman olganda, uning Ko‘k Turklari bilan qiziqishi qo‘lyozmalar boisidan emas, balki faqatgina o‘sha turklarning deyarli barcha dinlarga e'tiqod qilganlari sababidan edi. Luk turli dinlarni solishtirar ekan, ular avvalo tilni, keyincha insonning mentalitetini o‘zgartirishi faktini aniqlashga harakat qildi. Uning fikriga yoki o‘zi aytganiday, «nazariya»siga ko‘ra, dunyoda yahudiy va arablar kabi «Xudo tanlab olgan» xalqlar bor. Alloh ular bilan bevosita gaplashaveradi. Qolganlar esa boshqalarning yo‘l-yo‘rig‘iga «Xudo unut» tillari-yu o‘y-fikrlarini moslashtirishlari lozim. U bu nazariyani deyarli barcha dinlarga e'tiqod qilgan qadimgi turklar misolida isbotlashga qaror qildi. Turfa dinlarning «zug‘umi» ostida xalqlarning tili qanchalik o‘zgarganini solishtirish maqsadida ishni turli muqaddas matnlarning qadimgi turkiycha tarjimalarini to‘plashdan boshladi. Bu borada islom, nasroniy, buddist, Manixey va shamanizmga oid matnlarning inglizchasini osongina topdi-yu, biroq uning maqsadi bu matnlarni asl turkiydagi muqobillari bilan solishtirishdan iborat edi. Shu tariqa bir necha yilni qadimgi turkchani o‘rganishga sarfladi. Ular bir-biri bilan tanishishdi.  Fionaning ota-bobolari oltoylik bo‘lib, u Lukka buvisidan qolgan juda ko‘p naqllarni aytib berar va fursati bilan Luk yo‘liqqan asosiy muammolarni ta'kidlab o‘tardi. Luk taqqoslash asoslarini yaxshi bilmasdi. Barcha muqaddas matnlar qachonlardir tarjima qilingandi. Magar muqaddas turk tilining «tabiiy», «neytral» holati qanday ekanini Luk bilolmadi.

25
   
Bunga javoban Fiona menga Luk haqida gapirib berdi. Umuman olganda, uning Ko‘k Turklari bilan qiziqishi qo‘lyozmalar boisidan emas, balki faqatgina o‘sha turklarning deyarli barcha dinlarga e'tiqod qilganlari sababidan edi. Luk turli dinlarni solishtirar ekan, ular avvalo tilni, keyincha insonning mentalitetini o‘zgartirishi faktini aniqlashga harakat qildi. Uning fikriga yoki o‘zi aytganiday, «nazariya»siga ko‘ra, dunyoda yahudiy va arablar kabi «Xudo tanlab olgan» xalqlar bor. Alloh ular bilan bevosita gaplashaveradi. Qolganlar esa boshqalarning yo‘l-yo‘rig‘iga «Xudo unut» tillari-yu o‘y-fikrlarini moslashtirishlari lozim. U bu nazariyani deyarli barcha dinlarga e'tiqod qilgan qadimgi turklar misolida isbotlashga qaror qildi. Turfa dinlarning «zug‘umi» ostida xalqlarning tili qanchalik o‘zgarganini solishtirish maqsadida ishni turli muqaddas matnlarning qadimgi turkiycha tarjimalarini to‘plashdan boshladi. Bu borada islom, nasroniy, buddist, Manixey va shamanizmga oid matnlarning inglizchasini osongina topdi-yu, biroq uning maqsadi bu matnlarni asl turkiydagi muqobillari bilan solishtirishdan iborat edi. Shu tariqa bir necha yilni qadimgi turkchani o‘rganishga sarfladi. Ular bir-biri bilan tanishishdi.  Fionaning ota-bobolari oltoylik bo‘lib, u Lukka buvisidan qolgan juda ko‘p naqllarni aytib berar va fursati bilan Luk yo‘liqqan asosiy muammolarni ta'kidlab o‘tardi. Luk taqqoslash asoslarini yaxshi bilmasdi. Barcha muqaddas matnlar qachonlardir tarjima qilingandi. Magar muqaddas turk tilining «tabiiy», «neytral» holati qanday ekanini Luk bilolmadi.