Ösmürlük chaghlirimda chonglarning paranglirini anglashqa bek qiziqattim. Chonglar 30 - , 40 - yillardiki tarixiy weqelerning shahidliri bolush süpiti bilen körgen - bilgenlirini eslep sözlishetti . Shéng Shisey dewridiki türmilerde ingrawatqan gunahsiz mehbuslarning échinishliq körünüshliri, Üch wilayet inqilabi dewridiki at chapturup kéliwatqan jenggiwar qoshunlar köz aldimda gewdilinetti . << Uningdinmu burunqi ejdadlirimiz qandaq yashighan bolghiydi ?>> dep oylaydighan
Bolup qaldim . Orxun , Idiqut , Qaraxaniylar toghrisidiki eserlerni qétirqinip öginishke kirishtim . Ösmürlik dewrim alliqachan ötüp , özümmu chonglar qatarigha qoshulghanda Orxun Uyghur Xanliqi we Qaraxaniylar toghrisidiki bilgenlirimni jemlep ikki roman yazdim ( << Orxun Shejeresi >> bilen << Mehmud Qeshqeri >> ni körsitidu __ Pantekin ) . << Idiqut Xanliqi toghrisidimu bir nerse yézish kérek idi >> dégen oy könglümge aram bermidi . Yene izdinishke kiriship kettim .
Yashliq dewrimdin tartipla men yene tarixtiki mesh'hur zatlarning terjimihallirini oqushqa qiziqattim . Ataqliq Alimlar , Edibler , Dangliq Qehrimanlar , Mesh'hur Siyasionlar , Katta Jahan'girlar toghrisida yézilghan her xil janirlardiki eserler qolumdin ötüshke bashlidi . Kéyinki waqtlarda Chinggizxan obrazi déqqitimni tartti . Chinggizxan dunya tarixidiki eng katta Jahan'gir . U Zhongguo zéminidin tartip Yawropa tupraqliri we Iran , Ereb Ellirigiche bolghan mislisiz keng yerlerni ishghal qilip , özining tengdashsiz qudretlik Dölitini qurdi . Ishghaliyetchilikte u mesh'hur Aleksandir Makedoniskiy (Iskender Zulqerneyn ) din zor derijide éship ketti .Shundaq tengdashsiz küch - qudret Chinggizxan'gha nedin keldi ? Mong'ghul qowmi shu qeder küchlük bolghanmidi ? Ularning reqibliri shu qeder ajiz bolghanmidi yaki Chinggizxan shu qeder ametlik , Tengrining qollishigha érishken shexs bolghanmu ?
Herqaysi ellerdiki Alimlar we Yazghuchilar bu heqte özlirining oxshashmaydighan közqarashlirini otturigha qoyushti . Bir qisim eserlerde Chinggizxan eng esheddiy zalim qanxor , uning xelqi medeniyetni weyran qilghuchi yawayi köchmenler süpitide teswirlendi . Chinggizxan we uning ewladliri nurghun medeniyetlik ellerni boysundurup , uda ikki - üch esirgiche hokum sürdi . Halbuki , << yawayi qanxorlar >> peqet zorawanliqqa tayinipla shu qeder zor hakimiyet sistemisining höddisidin chiqalamti ?
Ene shundaq oylinish we izdinish dawamida Chinggizxan bilen Idiqutxanning dostane munasiwiti köz aldimda bashqiche menzirini süretleshke bashlidi . Idiqut Xanliqi eyni dewrdiki medeniyetlik ellerning misali idi . Idiqut tewesidiki bostanliqlarda binakarliq , toqumichiliq , métalchiliq , ressamliq , heykeltirachliq , metbe'echilik kespliri öz dewrining yuqiri pellisige yetkenidi . Idiqut Uyghurliri ichidin köpligen Alimlar , Edibler we Terjimanlar yétiship chiqqan . Uyghur Baxshiliri ( Ziyaliyliri ) Mong'ghul aqsöngeklirige yéziq ögetken . Mong'ghullar igiligen keng zéminlarda ene shu Uyghur Baxshiliri emeldarliq wezipilirini ötigen . Chinggizxan we uning ewladlirining ordilirida Uyghurlar Katib , Terjiman , Oqutquchi bolup xizmet qilghan , Chinggizxanning qomandanliq merkizide Uyghur San'ghunlarmu bolghan . Mong'ghullargha yéziq ögitishni bashlap Bergen Tata Tonga Chinggizxan teripidin << dölet ustazi >> derijisige östürülgen . Kéyin IdiqutXan shexsen özi qoshun tartip , Chinggizxanning yürüshlirige qatnashqan !
Men ene shundaq tarixiy melumatlargha ige bolghandin kéyin hessilep righbetlinip qolumgha qelem aldim . Ögen'genséri we yazghanséri eyni dewrdiki Mong'ghul - Uyghur ittipaqigha qarita özümning tonushum shekillendi . ejdadlirimiz tarixta toxtam sudek ün - tinsiz yashap , ghaliblarning chang-tozanliri astida kömülüp qalmighan . Ular esirlerning qong'ghuraqlirini jaranglitip , oxshashmighan dewrlerde oxshashmighan yollarda méngip , özlirining mewjudliqidin uchur bérip turghan .
Shuni éytip ötüshüm lazimki , bayanlirimning munasiwetlik jaylirida Chinggizxanning shexsiy turmushi we Mong'ghul ordisining ichkiy ehwalliri toghrisida birqeder tepsiliyrek toxtaldim . Uzundin buyan élimiz we chet'el tarixchiliri Chinggizxan toghrisida özlirining közqarashlirini ipadilep tetqiqat netijilirini élan qildi . Bu , elwette , chong tetqiqat témisi . Emdi bu téma bir Uyghur qelemkeshning teswiride qandaq süretlinidighanliqini körüp béqishmu artuqche bolmas .
Chinggizxan we uning ewladliri hokum sürgen Mong'ghul dewri Uyghur tarixidiki bir tün idi . Lékin bu qarang'ghu tün emes , belki nurghunlighan serxil Uyghurlarning ish - izliri , yüksek maddiy we meniwiy medeniyiti xuddi yarqin yultuzlardek parlap turghan yoruq tün idi . Bu , Uyghur tarixidiki alahide bir dewr . Alahide tarixiy sharaitta alahide munasiwetler shekillinidu . Tarixtin kishiler eqil tapidu we shu arqiliq tarixta bolup ötken ishlardin ibretlik sawaqlarni tépip chiqalaydu . Tarixni eqil közi bilen közetkende kishiler ötmüshini bilidighan , hazirqini chüshinidighan we kelgüsini mölcherliyeleydighan iqtidarni yétildüreleydu .
Chinggizxanning alemshumul istélachiliq yürüshliri ichide Xarezim urushi alahide muhim orun tutidu . Xarezimning munqerz qilinishini Chinggizxanning hayatidiki eng chong ghelibe , déyish mümkin . Shunga , chet'el Alimlirining eserliride Xarezim urushi alahide chong téma teriqiside tetqiq qilinidu . Chinggizxan Xarezim elige 230 mimg kishilik Mong'ghul - Tatar qoshuni we yene Uyghur ittipaqdash qoshunliri bilen birlikte atlan'ghan . Bu chaghda Xarezimshah qoshuni san jehette zor üstünlikni igilep , 400 ming kishidin ashatti . Shundaq turup ular néme üchün shunche asanla meghlub bolup tozup ketti ? Xarazim urushining omumiy menzirisidin mundaq sélishturma tesiratqa ige boldum :
(1)Xarezim qoshunidiki bir qisim qomandanlar we jengchilerning shexsiy qehrimanliqi gewdilik bolghan , lékin bu hal omumiy keypiyatqa aylinalmighan . Ularning teshkilatchiliq iqtidari töwen bolghan . Eksiche , Mong'ghullarning intizamchanliqi gewdilik bolghan . Ular öz serkerdilirining buyruq we orunlashturushlirigha shertsiz boysun'ghan , özini körsitishke hewes qilmighan .
(2)Xarezimliklerde chéchilang'ghuluq , ittipaqsizliq asasiy orunda turghan . Herbir yurt öz aldigha ayrim urushqan , bashqa yurtlar ulargha yardem bermey , << tamasha körüp >> turushqan . Mong'ghullar öm - inaq bolghan , pütün qoshunning herikiti birlikke keltürülgen .
(3)Xarezimlikler heshemetchilikke , mal - dunyagha hérismen bolghan , jenglerde olja élishqa hewes qilghan . Mong'ghullar shexsiy bayliqqa bérilmigen . Ular oljini birtutash yighiwelip , birtutash teqsimligen .
(4)Xarezimlik Musulmanlar gheyriy dindiki taipeler bilen ittipaqlishishni bilmigen . Mong'ghullar diniy erkinlik siyasitini yürgüzgen we her xil dinlargha étiqad qilidighan türlük taipelerni öz etrapigha uyushturalighan .
Xarezim urushidin kéyin Chinggizxan Idiqut Uyghur qoshuninimu intizami intayin ching , batur qoshun iken , dep qayil bolghanliqini bildürgen . Epsuski , Idiqut Xanliqi toghrisidiki yazma yadikarliqlar kemchil , material köp emes . Élimiz we chet'el Alimliridin bu Xanliqning tarixini tetqiq qilghanlarmu sanaqliq . Shunga , bu heqtiki melumatlarning qisliqi qelimimning erkin perwaz qilishini cheklep turdi . Shundaqtimu , qiyin ötkellerdin yol échip méngishqa tirishtim . Yazghanlirimdin oqurmenlerning mueyyen tarix bilimige ige bolushini isteymen . Shunga , artuqche toqulmilar bilen bayanlirimni perdazlap , tarixiy chinliqni ghuwalashturup qoyushni xahlimidim , néme bolsa shuni yazdim . peqet tarixiy chinliqni yorutup bérishke yardimi bolidighan toqulmilarghila cheklik dairide yol qoydum . Shuning bilen bille ,mol material asasigha ige bolghan Chinggizxanning shexsiy turmushi we Mong'ghul ordisining ichkiy ehwallirini imkanqeder eynen we chüshinishlik qilip körsitishke tirishtim .
Kishilik dunyada réalliq we chinliq özgermes pütünlikni teshkil qilsimu , emma buninggha qaritilghan bahalar we közqarashlar her xil bolidu . hemme ademning közqarashliri we bahaliri birdek bolidighan shérin chüshni réalliqqa aylandurush mümkin emes . Oxshashmaydighan közqarashlar xuddi baghdiki reng'ga - reng güllerge oxshash köklep , échilip , öz reng?gini we öz halitini namayan qilishi kérek . Bu , insanlarning hayat mentiqisige uyghun . Qelemkesh kündüzdiki quyashnimu hem kéchidiki yultuzlarnimu eynen körsitip bérishi kérek . Buni qandaq chüshinish we buning?gh qandaq baha bérish her bir oqurmenning öz ixtiyaridiki ishtur .
Romanning Qisqiche Mezmuni
Mezkur romanda Idiqut Xanining Chinggizxan bilen qudiliship birleshkenliki arqa körünüsh qilin'ghan halda eyni dewrdiki zor tarixiy weqeler bayan qilinidu .
Idiqut Xanliqi QaraQitan Xanliqining hökümranliqi astigha chüshüp qalghan idi . Toxtamish isimlik bir yigit Qitanlardin qéchip Altaygha baridu we u yerde Nayman ordisida xizmet qilidighan Tata Tonga bilen tonushidu . Chinggizxan Altaygha hujum qilip Nayman Xanliqini meghlub qilghanda Tata Tonga Mong'ghullarning qoligha chüshüp qalidu . Kéyin Tata Tonga Chinggizxanning katibi bolidu hemde Mong'ghullargha yéziq ögitidu . Toxtamishmu Mong'ghullargha yéziq ögitidighan oqutquchi bolidu .
Kéyin Chinggizxanning alemshumul yürüshliri bashlinip kétidu . IdiqutXanmu qoshun tartip Chinggizxan'gha qoshulidu . Mong'ghul - Uyghur qoshunliri Qaraxaniylar zéminliridin Qitanlar bilen Naymanlarni qoghlap chiqiridu . Andin ottura asiadiki Xarezim dölitini ishghal qilidu . bir bölük Mong'ghul - Tatar qoshunliri Qipchaqlar we Ruslarning yerlirini boysunduridu .
Toxtamishmu Idiqut qoshunining terkibide nurghun yürüshlerge qatnishidu . Bu jeryanda u özining judaliqtiki söygini Türkanayni tola izdep zadila tapalmaydu .
Romanning axirida Yashan'ghan Toxtamish oghli Ilterishni öylesh üchün Mong'ghul - Tatarlar igidarchiliq qiliwatqan Volga deryasi boyidiki Saraychiq shehrige kélidu we yashliq dewridiki söygini Türkanay bilen uchriship qalidu . Oylimighan yerdin Toxtamishning kélini ashu Türkanayning qizi bolup chiqidu . Shundaq qilip burunqi ashiq - meshuqlar nurghunlighan egri - toqay serguzeshtlerdin kéyin quda bolup qalidu .
Roman aptori:Ferhad Jilan
