— Kim-kim? Melisa? Xo‘sh, formadami?
— Esa-chi, kapitan katta. Melisalar shunday burchakda o‘tirib choy ichdi.
— Xo‘sh, ular shu voqeani ko‘rdimi?
— Esa-chi, kapitan katta. Barini ko‘rib turdi, kapitan katta.
— xo‘sh-xo‘sh!
Kapitan katta temir sandig‘idan bir qalin qog‘oz olib yoydi. Ichi to‘la g‘ij-g‘ij surat bo‘ldi.
— Qarang-chi, aka, shuning ichida siz ko‘rgan melisalar bormi.
Suratlarga barmog‘imni yugurtirib qaradim. Oxiri, ko‘rganlarimdan birovini tanidim. Peshona¬siga barmog‘imni nuqib turdim.
— Hayla, anavi! — dedim.
Kapitan katta enkayib qarab, bosh irg‘adi. Suratlarni taxlab, yana sandig‘iga soldi. Tash¬qarilab qaytdi.
— Xo‘sh, siz, aka, mana bu xonaga kirib turing. O‘zim chaqiraman.
Yon xonaga kirib o‘tirdim. Xona eshiksiz bo‘ldi.
Kapitan katta baxmal pardani tushirib qo‘ydi. O‘zi, o‘z xonasida qoldi.

Xiyoldan keyin kapitan katta oldiga birov kirib keldi. Kapitan katta undan so‘radi.
— Xo‘sh, siz yigirma to‘rtinchi yanvar yakshanba kuni soat o‘n ikkilarda qayerda edingiz? — dedi.
— Qaysi yanvar, bu yilgi yanvarmi? Uchastkada edim, — dedi kelgan odam.
— Xo‘sh, aniqroq ayting!
— Vinzavod atrofini nazorat qilib yurgan edim!
— Xo‘sh, demak, zavodda?
— Ha, zavodda!
— Xo‘sh, shu kuni choyxona oldida bo‘lgan voqeadan xabaringiz bo‘lmadimi?
— Qanaqa voqeadan?
— O‘sha yerda bo‘lgan to‘polondan?
— O‘limdan xabarim bor, bundan xabarim yo‘q!
— Xo‘sh, buyoqqa bir qarang, Qurbonov aka!

Kapitan katta oldiga qaytib chiqdim. Kelgan odam xuddi o‘sha militsionerlarning birovi bo‘ldi. U meni ko‘rdi-yu, rangi oqarib jo‘nadi. Kapitan katta meni ko‘rsatib so‘radi:
— Shu odamni biron marta ko‘rganmisiz?
Militsioner menga tikilib turdi-turdi-da, yelkasini qisdi.
— Eslayolmayapman, — dedi.
Kulgim keldi. Balki tanir, deya choyxonani eslatdim. Militsioner shipga qarab o‘ylab-o‘ylab, ko‘rsatkich barmog‘ini chakkasiga nuqidi.
— E, ha! Bo‘ldi, bo‘ldi! Endi esladim. O‘sha yerdan uchastkamga o‘tib ketayotgan edim. Ko‘chada odamlar to‘planib turgan ekan. Biron nima sota¬yotgan bo‘lsa kerak, deb o‘yladim.
— Eb-ey, ikkovimiz gapirishdik-ku, inim! Men sizga...

— Men bilan-a? Bekorni aytibsiz! Tuhmat! Soqolingiz bor, og‘zingizga qarab gapiring! Siz meni boshqa odamga adashtirayapsiz!
Kapitan katta baxmal pardani tushirib qo‘ydi.
— Ana, bo‘lmaganman deyapti-ku? — dedi.
Men yoqamni ushladim.
— Yo tavba, yo tavba! — dedim.
— Xo‘sh, yana biron kishini eslay olmaysizmi, aka?
— Esa-chi, kapitan katta. Shu gaplarni choy¬xonachi-da ko‘rdi.
— Choyxonachi? Yana?
— Keyin, baliqpaz-da biladi.
— Xo‘sh choyxonachi, baliqpaz... Buguncha bo‘ldi, aka, qolganini boshqa kun gaplashamiz.

58

Endigi qog‘oz kelishida bormadim.
Boisi, Dono momo bandalik qildi. Janozasiga bordim. Momoni o‘rab-chirmab, yig‘lab-yig‘lab qo‘yib keldim.
Uyda azali kayfiyatda yonboshlab yotib edim, Rixsiyev kelib qoldi.
— Ahay, choy qo‘yinglar! — dedim ayolimizga.
— Kayfiyatingiz yo‘q, o‘rtoq Qurbonov? — dedi Rixsiyev.
— Dono momoni qo‘yib keldik, — dedim.
— Qayoqqa qo‘yib keldingiz?
Shunda, Rixsiyev janozada bo‘lmaganini bildim.
— Dono momo olamdan o‘tdi, shuni aytayap¬man,— dedim.
— Aha, dafn qildik deng. Qo‘yib keldik de¬ganingizga biror nimani qo‘yib kelibdimi debman.
Yuzimni o‘girib, ko‘zlarimni yumdim. O‘zimni bosolmadim. Tag‘in o‘ng bo‘ldim.

Ko‘nglimga qay bir gaplar keldi. Gap kelganda gapirmasa, shu gap o‘ldim, deb ketadi. Shu bois, umrimda birinchi marta Rixsiyevga oqsoqolchilik qilishga jur’at etdim:
— Rixsiyev aka, — dedim, — siz o‘qigan odamsiz, olamdagi bor gapni bilasiz. Sizga o‘rgatib bo‘l¬maydi. Hech qachon eldan qolmang, aka. Xususan ikki vaqt elning yonida bo‘ling. Biri — to‘yida. Elning to‘yini belingizni besh joyidan boylab xizmat qilib, o‘ynab-kulib, xush-xushvaqt o‘tkazib bering. To‘y ko‘pniki, ha. Yana biri — azasida. Yig‘lab-siqtab elning qayg‘usiga hamdard bo‘ling. O‘lim qayg‘usini bir odam ko‘tarolmaydi. Og‘irlik qiladi. Shunda siz yonida bo‘lib, qayg‘usiga sherik bo‘ling. Odam ana shu ikki vaqtda odamligini bildiradi.
— Men unday momoni tanimayman, u kim?
— O‘zimizday odam. Faqirgina bir momo edi. Umri kolxozda ishlab o‘tdi. Qarigan chog‘ida ma¬gazinda qorovul bo‘ldi. Na qizi bor, na uli bor edi. Bechorahol momo edi. Yig‘laydiganlari-da bo‘l¬madi. O‘zimiz momomlab, xolamlab yig‘lab jo‘natdik. El ko‘mdi...
— Aha, qulog‘imga bir chalinganday bo‘ldi. Maktabga darsga ketayotgan edim, kimdir, birov o‘libdi, dedi. E’tibor bermabman.

— Ana shu-da. Shu sababli-da janozada odam taxchil bo‘ldi. Ko‘nglim yarim bo‘lib qaytdim. Odamzotning qadri endi shu bo‘ldimi, dedim. Rixsiyev aka, bir kun kelib biz ham ketamiz. O‘lim barimizning boshimizda bor savdo. Shunday kunda bir-birovimizning kunimizga yaramasak, odam bo‘lib nima qilib yuribmiz...
Rixsiyev gapimni og‘zi bilan eshitdi.
— Hammaning borishi shartmi, o‘rtoq Qur¬bonov, — dedi. — Qarindosh-urug‘idan to‘rt kishi borsa bo‘ldi-da. Tobutning to‘rt yog‘ochidan ushlab ko‘tarib boradi. To‘rt kishidan ortig‘i ortiqlik qiladi. Aha, xo‘p, olti kishi ham bo‘lsin. Ikkitasi go‘r qazib turadi.
— Rixsiyev aka, odam it bo‘lsa ekan, oyog‘idan sudrab olib borib, chuqurga tashlab kela bersa. Odam o‘z nomi o‘zi bilan odam. Odamdan ulug‘ jonzot bormi...
Rixsiyev gapimni og‘zi bilan eshitdi.
— Ha, endi, bir kampir ekan-da. Bor-yo‘g‘i qorovul! — dedi. — Xalqaro ahamiyatga, aqalli mahalliy ahamiyatga molik shaxs bo‘lsa ekan, bilagimizga qora lenta taqib faxriy qorovullikda tursak! Motam tutsak, nutq so‘zlasak!

— Rixsiyev aka, odamning katta-kichigi bo‘lmaydi. Bariyam odam. Bir odam yaxshimi-yomonmi bir umr yashadi. Qo‘lidan kelgancha tirikchilik qilib, o‘zini odam sanab yurdi. Biz bilan betma-bet bo‘ldi, yelkama-elka bo‘ldi, davrma-davr bo‘ldi. Endi qaytmas bo‘lib ketayapti. Odam qaytmas bo‘lib ketayotganda bormagan odam odammi...
Rixsiyev gapimni og‘zi bilan eshitdi.
— Kampirlarning o‘limi mahalliy gap, o‘rtoq Qurbonov, — dedi. — E’tiborga molik emas. Ana, xalqaro arenada qanchadan qanday tragediyalar sodir bo‘lmoqda. Eron shohi Pahlaviy yashirin buyruq berib, bir kinoteatrni yoqib yuboribdi. Ichida besh yuz inson bor ekan. Aha, tragediya deb buni aytadi! Dahshat! Men Eron xalqiga chuqur ta’ziya bildiraman. Men xalqaro ahvoldan tashvishdaman, o‘rtoq Qurbonov, qattiq tashvishdaman! Xalqaro vaziyat kun sayin keskinlashib bor¬moqda...

59

Ertasi ertalab uchastka militsionerimiz keldi.
Salom yo‘q, alik yo‘q, ostonada turib siyosat qildi:
— Sovet organi sizga o‘yinchoqmi? — dedi.
— Eb-ey, biz nima qildik? — dedim.
— Nega chaqirgan vaqtda bormaysiz?
Zardam qaynab ketdi:
— Borgim kelmadi! Ayolimiz bilan kinoga bordik! Bo‘ldimi? — dedim.
— Mashinaga chiqing!!
Hayron bo‘lib, devordan bo‘yladim. Eb-e-eb-e! Darvozamiz oldida militsiya mashinasi turibdi! Sap-sariq!
Ko‘nglim, «shig‘g‘» etdi. Etlarim uvishdi. Ichimda nimadir bir nima o‘pirilib tushdi.
— Uchastkovoy birodar, — dedim, — bu ishing bo‘lmaydi! Mashinangni tez eshikdan ol!
— Nima, mashinani yelkangizda ko‘tarib yuribsizmi?
— Birodar, hech bandaning eshigiga do‘xtir¬ning mashinasi bilan melisaning mashinasi kelgulik qilmasin! Tez ket, birov ko‘rmasin!

— Bo‘ling, bo‘ling, falsafa sotmang!
Militsioner tumshug‘i ostiga tiqilib bordim. Yuz-ko‘zlariga o‘qrayib-o‘qrayib qaradim. Militsio¬ner niyati qat’iy bo‘ldi.
O‘qrayib turdim-turdim, keyin, choponim yoqa¬larini ochdim. Militsionerga ko‘kragimni tutdim.
— Mana, otib tashla! Leking melisaning mashinasiga chiqmayman! Juda zaril bo‘lsa, avtobusda boraman! — dedim.
— Unda, tez izimizdan yetib boring!
Tag‘in, militsiya mashinasini birov-yarim ko‘rib qolgan bo‘lsa-ya, degan hadikdan devordan ko‘cha¬ga qaradim. Bovujud, ko‘chada odam bo‘lmadi.