Ko‘nglimga hadik tushdi. Uloqqa oyog‘im tortmadi. Kelishga-ku keldim, endi chopayin, dedim. Chopadigan bo‘ldim.
Jo‘ra boboning otida chopishni azm etdim.
— Ko‘zingga qarab chop! — dedi Jo‘ra bobo.
Ko‘nglimga yanada hadik tushdi. Telpagimni qoshimgacha bostirib, ko‘zimni kundan pana etdim. Ichimda kalima qaytardim. Supraday oppoq dashtda uymalashayotgan qop-qora to‘daga qarab yurdim.
Chavandozlar bilan otlar nafasi bug‘lanib-bug‘lanib yoyildi. Otlar chopishini ko‘rib, otlarga rahmim keldi, kulgim-da keldi. Otlar oyog‘ini qordan zo‘rg‘a oldi. Tor-tor odim otdi. Yo‘rtib yura¬yotganday bo‘ldi. Zabtli-zabtli chopolmadi. Oyog‘i qorga botib-botib qoldi.
Qor, ot ko‘zini shafaqlatdi, ot ko‘zini oldi.

69

Uloqqa ko‘nglim chopmadi. Chetroqda tomoshago‘y bo‘lib turdim.
Shunda, ajab bir chavandoz ko‘rdim. Qo‘limni qoshim ustiga qo‘yib ko‘rdim.
Chavandoz ostidagi ot maydagina, yermitti ot bo‘ldi. Sariq junlari buzoqnikiday uzun-uzun bo‘ldi.
Uzangisiz shekilli, chavandoz oyog‘i qorga shalvirab-shalvirab turdi.
Kulgim keldi. Bu chavandoz kim bo‘ldi ekan, deya yaqinroq borib qaradim. Chavandoz betiga qarab, angrayib qoldim. Kulgim qochib ketdi. Bu chavandoz... o‘sha qatron bo‘ldi! Qatron kal bu yoqlarda nima qilib yuribdi?
To‘da naryog‘ida turgan Jo‘ra bobo oldiga bordim. Jo‘ra bobodan so‘radim.
Jo‘ra bobo qo‘l siltab javob berdi.
— Bir yaxshiga bir yomon har yerda bor. Darrov tanidingmi? — dedi.
— Kalladosh bo‘lgandan keyin taniymiz-da... — dedim.
Qabatimdagi birov gapga aralashdi:
— Shu, boshqarmaning eski boshlig‘imi? O‘zim ham aytdim-a, bir gap bor deb.
— Nima bo‘pti?

— Kal deganimni ko‘nglingizga olmang-u, Ziyodulla chavandoz, bu kalning yuzi qursin! Ana, xalqning qarg‘ishi urdi!
— Indamagin kalga — o‘zi kelar holga, deydilar.
— Otangizga rahmat. Ana, ko‘chada itday tentirab qoldi.
— Nima sizlarga-da kelib edimi?
— Eha, siz so‘ramang, men aytmayin! Otlarni qiyratib ketdi! Shu to‘y xo‘jasi oshnasi bo‘ladi, buniyam oti qolmadi! Bechora o‘shanda oti ketidan yig‘lab qoldi! Kal endi to‘yiga kelib o‘tiribdi! Bilmayman, qaysi yuz bilan keldi. O‘zi, kallasi bilan yuzining farqi yo‘q ekan...
— Unga o‘zi otni kim berdi?
— O‘zi so‘radi. O‘zi dir-dir qaltiraydi, botin¬kasini botinkasiga uradi. G‘irt mast! Hojiqulboy ham bopladi! Hurmat qilgan bo‘lib, bir eshakday otni o‘ngladi. Siz kattasiz, yaqinroqdan borib ko‘pkarini nazorat qilib turing, dedi. Bechora ishonib, ko‘pkariga rahbarlik qilgani keldi.

— Otdan tushsa ham, egardan tushmaydi...
Chavandozlar otini zo‘r berib niqtadi, sag‘risiga qamchi bosdi. Hayqiriqlar berib, uloqqa chorladi.
Bakovul to‘dani aylanib, haybarakallachi bo‘ldi:
— Ot qo‘y! Ha, ot qo‘y!
Qatron kal, hayqirib chorlayotgan chavandoz¬larni tartibga chaqirib turdi:
— Shovqin, o‘rtoqlar, shovqin! Shovqin kamroq bo‘lsin! — dedi.
Bir chavandoz oti uloqqa bora bermadi. Shunda chavandoz otini qamchi ostiga oldi.
— He, padar la’nati! Mana, bo‘lmasa, mana! — dedi.
Qatron kal chavandozga ogohlantirish berdi:
— So‘kinmang, o‘rtoq chavandoz! Bu yer jamoat joyi! — dedi.
Chavandoz eshitmadi.
Ammo bakovul eshitdi. Qatron kalga xo‘mrayib-xo‘mrayib qaradi.
— Kal o‘zini ovutar — qo‘ltig‘ini sovutar, degani shu-da — deya to‘ng‘illadi.

70

Birodarlar, ko‘nglimda armon bolaladi!
Tarlon yaxshi bo‘lsa edi, uloqqa solardim... Qatron kalga bir ko‘rsatib qo‘yardim...
Jo‘ra boboning To‘rig‘i gijingladi. Jilovni sil¬kib, uloqqa talpindi. To‘riq uloq ayirgisi keldi! Bunday vaqtda otni yo‘ldan qayirish insofdan bo‘l¬maydi. Otni suvga olib borib, quruq qaytarib kelish bo‘ladi. Oqibat, ot yomon o‘rganadi. Uloqdan, chavandozdan ko‘ngli qoladi.
Jo‘ra boboning To‘rig‘i jilovni tag‘in silkidi. Shunda, to‘daga soldim.
Uloqni bir saman Burnoch bilan baravar olib chiqdim! Saman Burnoch abjirroq bo‘ldi, yo‘lini burib soldi.
Uloqqa ushlashib bora berdim. Bir mahal qo‘lim sovuqqa qotib, uloqdan chiqib ketdi.
Shunday bo‘lsa-da, Jo‘ra boboning oti Bur¬noch¬dan qolmay chopdi. Uloq bilan oramiz bir qulochcha bo‘ldi. Ketimizdan otlar chopib keldi. Bunday vaziyatda uloqqa uzalish qaltis bo‘ladi. Boisi, ketimizdan kelayotgan otlar abjirrog‘i oramizga yorib kiradi, uzalgan qo‘lni sindirib yu¬boradi...
Shu boisdan uloqqa qo‘l uzatmadim. Jo‘ra boboning otini burib ketdim.
Men endi qizib boshladim. Badanim jimirlab, varaja qildi. G‘ayratim keldi.

Uloqni bir Buyra ot ko‘tardi.
Junlari qo‘zichoq junlariday jingala-jingala, ko‘zlari olako‘z-olako‘z otni ko‘rib edingizmi? O‘lmang! Buyra ot ana shu! Buyra ot olako‘z bo‘ladi!
Bu safar Jo‘ra boboning oti uloqqa jipsroq chopdi. Uloqdan bir qadamcha keyinda. Chil ot sag‘risi baravar chopdim.
Bunday vaziyatda uloqqa uzalish o‘ta, o‘ta qal¬tis bo‘ladi! Boisi, bordi-yu, uloqni yulib olsam, uloq kelib otimning ko‘kragiga, undan keyin tizzalariga zabtli kelib uriladi. Oqibat, ot qoqilib yiqiladi!
Bunday uloqni olishning yaxshi yo‘li bor. O‘zib o‘tayotib, ha-ha, o‘zib o‘tayotib, uloqni yulib olib ketish lozim bo‘ladi.
Shunday qilmoqchi bo‘ldim. Uloqni uzalib ushlab, Jo‘ra boboning otiga qamchi bosdim. Ammo Jo‘ra boboning oti bizning Tarlondayin olg‘a emas, yoniga burib soldi.
Uloq mening qo‘limga o‘tdi. Uloqni dast ko‘¬tarib ololmadim. Uloq Jo‘ra boboning oti ko‘kraklariga, undan o‘tib, old oyoqlariga zabtli kelib urildi. Jo‘ra boboning oti bir munkidi. Endi munkishida oldiga egildi.
Qo‘limda uloq bilan ot boshidan oshdim...

71

G‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir ovoz eshitdim.
Ko‘zimni ochib, osmonrang olamni ko‘rdim. Yaxshilab qaradim, ko‘rayotganim osmonning o‘zi bo‘ldi.
Hayron bo‘lib, tevaragimga alangladim. Teva¬ragimda Jo‘ra bobo bilan besh-olti uzangi yo‘ldoshlarim turibdi. Oyog‘im tarafda otlar turibdi.
Uzangi yo‘ldoshlarim jonlandi.
— Ko‘zini ochdi, xayriyat-e, — dedi.
— O‘ziga keldi, betiga yana qor surtinglar.
— Ziyodulla chavandoz, qalay suyaklar yen¬gilmi?
Shundagina nima gapligini bildim. Joyimdan turmoqchi bo‘ldim. Uloq ushlagan o‘ng qo‘lim qimirlamadi. Go‘yo joni yo‘qday bo‘ldi. Bor kuchim bilan intildim. O‘ng qo‘lim zirillab og‘ridi. Ko‘z oldim xira bo‘ldi. Oppoq qor qop-qorayib qoldi...
— Turaman deyapti, turg‘izinglar.
O‘zimga kelib, ko‘zimni ochdim. Oyoq tara¬fimdagi otliqlardan birovi qatron kalligini bildim. Qatron kal betiga sinchiklabroq qaradim. Kal yuzlarida xushvaqtlik bo‘ldi, tabassum bo‘ldi. Kal— kalga kuldi!

Qatron kal tevaragidagilarga qarab gapirdi:
— Men bundan ko‘p yillar muqaddam aytganman, ko‘pkari eskilik sarqiti, salomatlik dushmani, hayot uchun xavfli deb! Mana isboti! — dedi. — Mana shu otini go‘shtga bermay, men bilan qonunlashgan! — Mana oqibati! Go‘shtga topshirib yuborganida bunday falokat bo‘lmas edi! Ana endi mayib-majruh bo‘lib qoladi, tamom!
— Yaxshi otdan yiqilsa, yomon ta’nachi bo‘ladi!
Bu gapni Jo‘ra bobo aytdi. Bobo bir o‘q bilan ikki quyonni urdi!
Men og‘zimda qo‘lansa bir nima tuydim. Jag‘larimni qimirlatdim. Bir nima g‘ijirladi. Tilim uchi tishlarim orasiga kirdi. Barmog‘imni og‘¬zimga solib ko‘rdim. Barmog‘im qon bo‘ldi. Yonimga yashirib, o‘ngirimga artdim. Bildim, og‘zimdagi qo‘lansa is qon bo‘ldi. Lunjlarimda g‘ijirlab o‘ynayotgan tishim bo‘ldi. Tilim uchi kirib chiqayotgan kavak tishim joyi bo‘ldi.

Ko‘nglimda nimadir bir nima qo‘zg‘oldi. Ku¬chanib-kuchanib, bor vujudimni tarang etdim. O‘ng qo‘lim zir-zir og‘ridi. Chap tirsagimga suyanib qo‘zg‘oldim.
Uzangi yo‘ldoshlarim qo‘ltig‘imdan oldi.
Bir amallab joyimdan turdim. Boshim aylanib-aylanib ketdi. Ko‘z oldim zim-ziyolandi. Tishimni tishimga qo‘yib kuchandim. Tosh bo‘ldim! Olam yana asliga keldi.
Og‘zim limmo-lim qon bo‘ldi. Sag‘al xayolladim, og‘zimdan otilib ketaman-otilib ketaman, dedi. Qaerga tupurishimni bilmadim. Tevarak oppoq, tupursam, qor qip-qizil bo‘ladi. Keyin, Qatron kal qonni ko‘radi...
Mening ko‘zim Qatron kalda, Qatron kal ko‘zi menda bo‘ldi!
Bo‘lmadi, bo‘lmadi! Og‘zimdagi qonni tishim bilan qo‘shib, ichimga yutib yubordim! Yana bir yutinib, qolgan qonlarni-da yutdim!

72

Kiprik qoqmay, alp-alp odim otib, Jo‘ra bobo¬ning oti oldiga bordim. Chap qo‘lim bilan egar qoshidan olib otlandim. Shunda, o‘ng qo‘lim yomon og‘ridi...
Jilovni chap qo‘llab ushlab, to‘daga yurdim. O‘ng qo‘limni qimirlatmadim.
Ulog‘ini berib qo‘ygan chavandoz ko‘ngil so‘radi.
— Qalay, chavandoz, biron yeringiz lat yemadimi? — dedi.
Kulimsirab, sog‘ qo‘limni siltadim.
— Mijjamga-da kelmadi. Ust-boshimga sag‘al qor ilashdi, — dedim. Hamon angrayib qarab turgan qatron kal, gaplarimni-da angrayib eshitdi!
Zirq, zirq! Uh, qo‘lim-a, qo‘lginam-a!..
O‘ng qo‘limni avaylab, qo‘ynimga soldim. Bir oz orom oldim.
Uloq ko‘tarildi. To‘da ketidan chopdim. Beix¬tiyor qo‘limni qo‘ynimdan oldim.
Zirq, zirq! Uh!..
Uloq kimda ketdi, bilmadim. Otlar ketidan shunchaki chopib bordim.
Qo‘limni yana qo‘ynimga soldim. Jo‘ra boboning otini uloqqa niqtadim. To‘riq zor bo‘lib turgan ekan shekilli, to‘dani yorib kirdi-qo‘ydi! Ich-ichimdan zil ketdim! Endi uloqni qanday ko‘taraman?