Nima qilishimni bilmay, gangib qoldim, Bo¬vujud, bir Saman yo‘limizni yopib oldi. Jo‘ra boboning oti uloqqa borolmay qoldi.
Shundagina ko‘nglim tinchidi. Yengil nafas oldim. Samanga qarab, boringga shukur-e, dedim.
Zirq, zirq!..
Boshqa vaqtlari ana shunday qarab tursam, uloq men tarafga kelmaydi. Kelib-kelib, uloqli ayni shunday vaqtda menga qarab yursa bo‘ladimi! Men uloqqa zormidim, dardim uloqmidi...
Ana, uloq keldi! Barcha qarab turibdi. Ayniqsa qatron kal!
Men tishimni tishimga qo‘ydim. Og‘riq qo‘limni uloqqa uzatdim. Bor kuchim bilan butidan changallab ushlagan bo‘ldim. Aslida, barmoqlarimni uloq junlariga shunchaki tegizib turdim!
Zirq, zirq!..
Go‘yo uloqni olib ketmoqchiday bo‘ldim. Jo‘ra boboning otiga ayqirib qamchi bosdim.
— Ha, jonivor-a! — dedim.
Jo‘ra boboning oti uloqdan keyinda qolib ketdi.
Men xo‘jako‘rsinga bosh irg‘adim! Qamchili qo‘limni alamli siltadim. Go‘yo, hay, attang-a, omad kulib boqmadi, dedim. Omaddan noligan bo‘ldim.
Zirq, zirq!..
Xayriyat, xayriyat-e, ko‘pkari sob bo‘ldi!

73

O‘zimizning Tarlonni minib, uyga keldim.
— Chopib borib, do‘xtirni aytib kelinglar! — dedim. Xudoyqul do‘xtir bir quticha ko‘tarib keldi. Og‘riq qo‘lim yengini silkib tortdi.
Men ingrab yubordim!
Zirq, zirq!..
Yengim hadeganda sug‘irila bermadi. Shunda, Xudoyqul do‘xtirga pichog‘imni olib uzatdim.
Do‘xtir yengimni pichoq solib ayirdi.
Tirsagim yo‘g‘onligi sog‘ tirsagimdan uchov keldi! Tirsagim tirsillagan shish bo‘ldi!
Xudoyqul do‘xtir bosh chayqab-bosh chayqab, meni mashinasiga soldi. «Xazorbog‘» sovxozi bemorxonasiga olib bordi.
Do‘xtirlar shishgan qo‘limni bir apparat ostiga qo‘yib ko‘rdi.
— Ko‘p qo‘rqmang, tirsakdan chiqibdi, xo¬los, — dedi.
Qo‘rqarmidim-e, qo‘rqarmidim! Qo‘lim chiq¬qanini otdan yiqiliboq bilib edim!
Birodarlar, og‘zing qora qon bo‘lsa-da, g‘anim¬ning oldida tupurma!

74

Shu yotishimda yigirma kundan ko‘p yotdim.
Nihoyat, do‘xtirlar gipsni oldi, uyga javob berdi.
Ko‘ngil so‘rab keluvchilarga qo‘limni yalan¬g‘ochlab ko‘rsatdim. Hasan bobo qo‘limni aylantirib ko‘rdi.
— Eb-ey, qiyshiq-ku! — dedi Hasan bobo.
E’tibor berib qaradim, qo‘lim chindan-da tirsa¬gimdan qiyshiq bo‘ldi.
— Qurbon tabibga bor, nima gapligini aytadi, — dedi Hasan bobo. Ertalab Tarlonni mindim. Qoraxonga yo‘l oldim.

75

Bir vaqtlari Qoraxonda Xidir degich bo‘ldi. Odamlar uni Xidir mirob, dedi. O‘zi, miroblik qilardi-da!
Ana shu Xidir mirob chiqqan suyaklarni joyiga soldi, singan suyaklarni davoladi.
Shu odam ketdi! Qayoqqa? Qayoqqa bo‘lardi, qiyomatga-da!
Shunday odam-da ketdi-ya! Hech ishongim kelmaydi! Men, bunday odamlar dunyo turguncha turadi, deb o‘yladim. Keyin-keyin bilsam, birov-da bu dunyoga ustun bo‘lolmas edi...
Shu odamdan Qurbonnazar degan o‘g‘il qoldi. Qurbonnazar otasining qo‘lini olib qoldi. Otasi og‘ziga tupurgan bo‘lsa ajab emas!
O‘zi, rais! Lekin men raisman, demaydi! Kattaga-da bir, kichikka-da bir!
Shu odamning darvozasini qamchi dastasi bilan taq-taq urdim. Ichkaridan bir zaifa chiqdi.
— U kishi ishdalar. Kirib o‘tirib turing, hamzamat kelib qoladilar, — dedi zaifa.
Qurbonnazar mehmonxonasiga salom berib kirdim.

Zaifa dasturxon yozib ketdi.
Choyni o‘zim quyib, o‘zim ichib o‘tirdim.
Qurbonnazar ukamiz keldi.
Quchoqlashib ko‘rishdim. Taomlardan keyin dardimni aytdim.
Qurbonnazar dasturxon chetini qayirib qo‘ydi. Oldimga siljib keldi.
— Qani, yeching qani, — dedi.
Qo‘limni yalang‘ochlab tutdim. Qurbonnazar qo‘limni aylantirib ko‘rdi, uyoq-buyog‘ini ko‘rdi. Yelkamdan barmoqlarim uchigacha siladi. Bo‘g‘in¬larim qo‘shilish yerida sabr qildi. Ayniqsa, tirsa¬gimda ko‘p sabr qildi. Ko‘zlarini yumib turdi.
Xayolimda, Qurbonnazar tirsagimdan bir nimalarni eshitdi. O‘zicha bosh irg‘adi. Yana eshitdi. Ko‘zlarini yumib eshitdi.
Hayron bo‘lib qoldim. Avvalambor, tirsagim nag‘ma chalayotgan radio emas, televizor-da emas! Bor-yo‘g‘i et bilan suyak! Yana aytsam, eshitgan odam qulog‘i bilan eshitadi-da! Nima, qo‘li bilan eshitadimi?

Lekin bu gaplarni Qurbonnazarga aytmadim. Ichimda aytdim. Qani, nima deyar ekan, deb sabr qildim.
— Bekor ovora bo‘libsiz-da. Sag‘al lat yegan ekan, yaxshi bo‘p ketibdi. Do‘xtirlarning gipsi tuzatibdi, — dedi Qurbonnazar.
— Men sizga aytsam, kelmas edim, Hasan bobo qo‘ymadi, bor-chi bor, deb.
— Ha, mayli, Kelganingiz yaxshi bo‘pti. Shu bahona bir mehmon bo‘p ketasiz. Qani, yoting, bir muolaja qilib qo‘yayin. Yana qaytib lat yemaydigan bo‘ladi.
Men ko‘rpachaga cho‘zildim, yostiqqa bosh qo‘ydim. Qurbonnazarga qo‘limni berib, shipga qarab yotdim.
Qurbonnazar barmoqlarim uchidan boshlab uqaladi.
— Ko‘zingizni yuming, yaxshi bo‘ladi, — dedi Qurbonnazar. — Ha, ana shunday! Endi, pinakka keting! Go‘yo, uxlayotgan bo‘ling. Qo‘lingiz pishiq suyakli ekan. Ilgarilariyam otdan yiqilib, lat yeganmisiz?
— Yo‘q, — dedim.
— Nimaga kelib-kelib, endi shunday bo‘ldi?

— Ot o‘zimniki emas edi. Jo‘ra boboning oti menga tushunmadi, men otga tushunmadim. Oqibati mana shunday bo‘ldi.
— Ha-a, o‘zingizning otingiz qayerda edi?
— Bizning Tarlonga suv tushib edi.
— Otga suv tushishini-ku, bilaman. Ot oyog‘iga yem tushdi, degani nima degani?
— Ot oyog‘iga yem tushsa, oyog‘i qotib qoladi. Paylari dirillab-dirillab uchadi.
— Ha-a, har ikkovidayam ko‘pkariga chopib bo‘lmaydi-ya?
— Esa-chi.
— Qora ot yaxshi bo‘ladimi, yomon bo‘ladimi?
— Yomon bo‘ladi. Qora ot o‘jar, serjahl bo‘ladi.
— Ha-a. Seton-Tompson ham shunday yozgan. Demak, chin ekan-da.
— U chavandoz qayerdan?
— U chavandoz emas, kanadalik yozuvchi. O‘zining «Yovvoyi yo‘rg‘a» degan kitobida shunday yozgan.
— Kim bo‘lsa-da, otni bilar ekan.
— Ot xomlab qoldi, deydi, u nima degani?

— Unda, ot moy tashlaydi. Keyin, ko‘pkariga yaramay qoladi. Boqilgan otni bilib-bilmay chopib qo‘ysangiz, ot ichida moy to‘lib qoladi. Bunday otni-da bir yilgacha ko‘pkarida chopib bo‘lmaydi.
— Ha-a, Ot odamni bosmaydi, nimaga shunday?
— Boisi, ot odamzotni ulug‘laydi. Odamzotga vafo qiladi. Hayvonlar ichida ot bilan it shunday. Pishakni-da shunday deyishadi. Men bu gapga qo‘shilmayman. Pishak suyuqoyoq ayolday gap. Kim qornini to‘yg‘azsa bo‘ldi, pish-pish, deya boshini silasa bo‘ldi, ketidan ergashib keta beradi. Eshik egasini tanimaydi, pishak bekasini tanimaydi. Keyin ot joyida taqqa to‘xtay oladi. Eng yaxshi mashina qaysi mashina? O‘lmang! Ot tormozi, ana shu «Chayka» tormozidan-da yaxshi ishlaydi. Oldida odam borligini ko‘rdimi, bo‘ldi, taqqa to‘xtaydi. Bordi-yu, dovdirab qolsa, odam ustidan oshib o‘tadi.
— Ha-a. Aytishlaricha, ayol boqqan ot yaxshi bo‘lar emish. Shu chinmi?

— Esa-chi. Boisi, ot sag‘ali kam odamday bo‘ladi. Qonida pichagina devning qoni bor, xolos. Otga yem bergani borsak, u hamisha bizga suy¬kanadi, erkalik qilgisi keladi. Bizni iskaydi, dumi bilan yelkamizga uradi. Shunda biz uni tek o‘tir-e, sabil qolgur, deb qamchilaymiz. Bu qilig‘imiz otga malol keladi. Ayol bizga nozlanib suykalasa, shunda uni jerkib tashlasak, ayolga qanday malol keladi? Ot ham shunday-da! Ot ko‘ngli ayol ko‘ngliday nozik bo‘ladi. Ayollar bo‘lsa, otni urmaydi, otning erkasini ko‘taradi. Ayolning muloyim tabiati otga xush kelib qoladi. Ayol boqqan otning yaxshi bo‘lishiga yana bir sabab, ayol hamisha uyda bo‘ladi. Ayol ichkari kiradi, tashqari chiqadi. Otning ko‘zi ertadan kechgacha ayolga tushib turadi. Ayol ot kishnaganda darrov yemini beradi, suvini beradi. Biz erkaklarning bo‘lsa, uyda borligimizdan, uyda yo‘qligimiz ko‘p bo‘ladi. A-a-ay, o‘ldim-e!...
Tirsagimda bir nima qirs etdi. Vujudim qizidi, peshonamdan ter chiqdi. Qurbonnazarga qaradim. Qurbonnazar kulimsib turibdi.
— Ana endi qo‘lingiz yaxshi bo‘ldi, — dedi Qurbonnazar.

Ana shundagina Qurbonnazar meni jo‘rttaga gapga solib, meni gap bilan alahsitganini bildim.
Meni, aldab-avraganini bildim...
Xiyla yotdim. Og‘riq tindi. Shundan keyin jo¬yimdan turdim.
Qurbonnazar qo‘limni ipga solib, bo‘ynimga osib qo‘ydi. Dori-da ichirmadi, igna-da suqmadi, rasmga-da turishmadi.
— Vrachlar qo‘lingiz chiqqanini ko‘rib-bilib gipsga solgan, — dedi. — Vrachlar hamisha shunday qiladi. Kitoblarida shunday yozilgan-da. Agar kelmaganingizda qo‘lingiz hadeb qo‘zg‘ala berib-qo‘zg‘ala berib, o‘ynama bo‘lib qolardi. Endi butunlay bitib, asliday bo‘ladi. Oz-ozdan mo‘miyo tanovul qilib turing, suyakka madad bo‘ladi...
Oqshom qo‘nguncha gurunglashib o‘tirdim.