Bakovul barini ko‘rib turdi, barini eshitib turdi. Ammo yelkasini qisdi, labini burdi, talmovsirab turib oldi.
— Chilvir? Qanaqa chilvir? Okun, mehmoni azizsiz, bo‘hton qilmang! To‘riq, kel, haqingni ol!— dedi.
Chavandozlar gapi besamar bo‘ldi. Ko‘plar ko‘pkaridan qo‘lini yuvib, qo‘ltiqqa urib ketdi.
Sho‘rchilik Hamdam chavandoz ketayotib, mana bunday dedi:
— Ay bakovul, shunday haq olib yegandan ko‘ra, ko‘chadan... terib yesalaring bo‘lmaydimi? Bir mo‘min banda o‘zi yemay, o‘zi ichmay yig‘indi, elga to‘y berdi. O‘yla-da, imonsiz! Shu haromliging o‘zingga, o‘zingga bo‘lmasa, bola-chaqangga uradi, mana ko‘rasan!
Bakovul yerparchin bo‘ldi. Ammo gapidan qaytmadi:
— Okun, chilvir solmagani haqiqat! — deya chikilladi.
— E, tupurdim, shu haqiqatingga!
Hamdam chavandoz etagini qoqib ketdi.

23

Birodarlar, chavandozlar nimaga etagini qoqib ketayapti? Adolatga! Nimaga tupurib ketayapti? Adolatga! Kimdan arazlab ketayapti? Adolatdan! Bir to‘da nomard, imonsizga achchiq qilib, adolatni o‘tga tashlab ketayapti!
Birodarlar, biz hamisha adolat, adolat deymiz. Tildan qo‘ymaymiz. Adolatsizlikni ko‘rib, xuni-biyron bo‘lamiz. Hayotdan, taqdirdan noliymiz. Adolat yo‘q, adolat osmonda, deymiz.
Yo‘q, birodarlar, adolat yerda! Oyoqlarimiz ostida! Adolat tuproqqa qorishib yotibdi! Adolatni kim bundayin xor qilayapti? Biz — o‘zimiz! Men, siz, Fayzulla chavandoz, Hamdam chavandoz! Ana, ular qochib ketdi! Shu-da, adolat jafo chekayotganda qochamiz! Adolatdan yuz o‘giramiz! Ko‘rib, ko‘rmaslikka olamiz!

Bir imonsiz adolatni bo‘g‘sa, yo‘limizni chap solamiz. Yomondan qoch-da qutul, yo, ton-da qutul, deymiz. Yomon bilan teng bo‘lmayin, deymiz. O‘zimizni bilmaganga olib o‘tiramiz. Tilimizni tishlaymiz. Obro‘yimiz ketib qolishidan, yo, amalimizdan ayrilib qolishdan qo‘rqamiz. O‘zimizga g‘anim orttirishdan qo‘rqamiz. Qo‘y-qo‘ya ber, to‘g‘ri gap tuqqaningga yoqmaydi, deya qo‘l siltaymiz.
Ana, bari qochib ketdi! Qochish, bizning uzangi yo‘ldoshlarga-da yuqdi.
— Yuring, ketdik! — dedi.
Men jerkib berdim:
— Hech qayoqqa ketmayman! Ko‘pkari oxirigacha chopaman! — dedim.
— Nima qilasiz, shular bilan teng bo‘lib! Bularning jazosini xudo bersin!
— Nimaga endi bari nimani xudoga solasizlar?! O‘zlaringiz odam bo‘lib nima qilib yuribsizlar?! Xudo bo‘lsa, shunday imonsizlik bo‘larmidi!
Uzangi yo‘ldoshlarim ko‘nglimga qaradi.
Bir boysunlik chavandoz yonidagiga shivirladi:
— Yaxshi bo‘ldi, bari ketayapti. Uloq endi o‘zimizga qoladi.

24

Qahrim qo‘zigandan qo‘zidi. Tarlonni Samad chavandozga berdim. O‘zim Samadning chekkagir ko‘k samanini mindim. To‘da girdini poylab yurdim.
Bir boysunlik uloqqa yana chilvir soldi. Lip etib yonidan bordim, uloq butidan ushladim. Uloqdan qo‘limni olmadim.
 Oxiri boysunlikning oti holdan toydi. O‘ziningda hafsalasi pir bo‘ldi. Uloqni qo‘yib yubordi. Uloq yerga tushib ketdi. Men ushlab qololmadim.
Ko‘k samanni olisdan qayirib keldim. Pesho¬nam¬ni yengim bilan artdim. Yoqamni ko‘tarib-ko‘tarib, ko‘kragimni shamollatdim. Shunday rohatlandim, shunday rohatlandim. Shunday ro¬hat¬landim, shunday rohatlandim! Tani jonim yayradi! Savob ish qilganday bo‘ldim!
Endigi uloq vaxshivorlik Yo‘ldosh chavandozda bo‘ldi. Yo‘ldosh uloqni chilvirsiz, halol olib ketdi.
Yo‘ldosh chavandozga ziyon bermadim, oshiga sherik bo‘lmadim.
Tag‘in to‘da chetiga borib turdim. Ostimdagi ko‘k saman og‘irligini orqa oyoqlariga soldi. Ketiga xiyol chayqalib turdi.

Endi Jiyron otli bir boysunlik uloqni olib jo‘nadi.
Men darrov ko‘k samanni yonidan qo‘shdim. Uloqqa ushlashdim. Basma-bas ushlashdim. Tengma-teng ushlashdim.
Bechora chavandoz chap berib, chap berib, ko‘p chopdi.
— Qo‘yib yubor, haqning yarmini beraman, — deya shivirladi.
O‘zimni eshitmaslikka oldim, uloqni ushlab chopdim.
Boysunlik alamidan yomon-yomon o‘qraydi, yomon-yomon chaqchaydi. Burab-burab so‘kdi. Oxiri uloqni tashlab yubordi.
Ishqilib, boysunliklarga uloq bermadim. Boysunlik chavandozlar uloq ololmadi.
Bakovul barini ko‘rib turdi, barini bilib turdi. Ana endi... ana endi, qitmirning borib turgan qitmiri qiladigan ishni qildi: uloqni to‘dadan chetga olib jo‘nadi. So‘raganlarga:
— Butlari shalvirab qolibdi, — deya javob berdi.

Chavandozlar bakovul yo‘liga qarab turdi. Bakovul to‘daga yangi uloq so‘yib keladi, deya umid qildi.
Xiyol o‘tdi, bakovul qaytib keldi. Uloqni to‘daga olib kelib tashladi.
Uloqni ko‘rib, yoqalarimni ushladim. Yo, tavba, yo, tavba! O‘sha-o‘sha uloq. Lekin bo‘yni yo‘q! Butlari yo‘q! Haligina bor edi, bakovul qirqib tashlabdi! Bunday uloqni yerdan ko‘tarib bo‘lmaydi! Boisi, ushlaydigan yeri yo‘q! Junidan ushlab ko‘tarayin desa, juni yulinib ketadi!
Shunday bo‘lsa-da, chavandozlar noumid shayton deya, uloqqa talpindi. Ammo yerdan uzib ololmadi.
Bakovul ko‘nglidagiday bo‘ldi! Ana endi bakovul ko‘pkarining oxirini aytdi:
— Eshitmadim demanglar, olgan-olgani! Olgan-olganiga shu uloqning o‘zi, bir kilo yog‘, bir kilo guruch, sabzisi bor! Ol!

Bunday uloqni yerdan uzib olishning bir yo‘li bor. Lekin juda-juda qiyin...
Baxtash tavakkal! O‘zimizning Tarlonni minib oldim. Uzangi yo‘ldoshlarimga, bot-bot tayinladim. O‘zim uloqqa qarab yurdim. Uzaldim, uzaldim... tag‘in uzaldim... uloq junini eti bilan qo‘shib ushladim, g‘ijimlab ushladim. Bor kuchim bilan siltab ko‘tardim, egar qoshiga o‘ngarib oldim! Ko‘kragim ostiga bosdim, bilaklarim bilan bosdim!
Ko‘z ilashmay qoldi!
Qolgan ish, Tarlon ishi bo‘ldi! Tarlon tulkiday chopdi!
Ko‘pkari oxiri menda ketdi. Men zafar qozondim!
Birodarlar, o‘zbek eli o‘r keladi, o‘zi o‘jar, zo‘r keladi!

25

Rixsiyev qishloqqa ko‘chib keldi.
Birov urilib keldi dedi, birov shahardan bezor bo‘lib keldi, dedi. Urilib keldimi, surilib keldimi, ishqilib keldi. Maktabda muallim bo‘ldi.
Bizdan ikki hovli narida ota meros ko‘hna hovlisi bor edi. Ana shu hovlida yashadi. Qish bo‘lsada, hashar qildi, hovlisini sozladi.
Bir kuni meni-da hasharga aytdi. O‘lmayinning kunidan bordim. Hamsoyachilik, qosh bor, qoboq bor-da.
Rixsiyev supada yonboshlab oldi. Qo‘lini loyga urmadi. Hasharchilarga gap berib turdi.
Birodarlar, Rixsiyev quloq-miyani qoqib, qo‘lga berdi! Bidir-bidir... Olamda gap qolmadi! Qayerda urush bo‘layapti, qayerda surgun, qaysi mamlakat podshosi qayerga bordi, nimaga bordi, nima dedi, poyezdda bordimi, samolyotda bordimi, mezbonlar bilan quchoqlashib ko‘rishdimi, yo, qo‘l uchida ko‘rishdimi, hech nima qolmadi!

Boshim g‘uvillab qoldi. Tishimni tishimga qo‘yib chidadim.
Rixsiyev ertaga-da hasharga aytdi.
— Kelolmayman, ertaga ko‘pkari bor, — dedim.
Shu vaqt uydan odam keldi. Palovga qaramadim, hadahalab uyga bordim. Uyimizda cha¬qaloq inga-ingaladi.
Birodarlar, men ota bo‘ldim, ota! O‘g‘il! Xumor xolamiz o‘g‘limizga momochi bo‘ldi!
Tongni ko‘z yummay oqladim.

26

Ertalab Tarlonni suvlatmadim. Yemni kamroq berdim. Qishloq mashrig‘idagi chimzorga bordim.
Otlar siyrak bo‘ldi. Borlari-da o‘zimizning otlar bo‘ldi. Mehmon otlar taxchil bo‘ldi.
Tarlonni to‘daga soldim. Tarlon to‘daga kirmadi! Keyiniga tisarildi. Suvlig‘ini chaynadi, boshini sarak-sarak etdi.
Tizzam bilan biqiniga niqtadim, sag‘risiga qamchiladim.
Tarlon seskandi, Tarlon turgan joyida yer depsindi.
Ko‘z qo‘rqitar uchun boshi uzra qamchi havolatdim.
Tarlon ursang ur, mana, degandayin quloqlarini chimirib turdi.
Bildim, Tarlonda kayfiyat yo‘q, bildim!
Birodarlar, har bir otning o‘z fe’l-atvori, kayfiyati bo‘ladi. Ot kayfiyati yo‘q kunlari insonga bo‘yin egmaydi. Ana shu kunlari inson ko‘p g‘ashiga tegsa, inson yelkasidan g‘archillatib tishlab olishdan-da, qovug‘iga tarsillatib tepishdan-da qaytmaydi!